Forslag til freding av Mølltunet i Geiranger, gnr. 112 i Stranda kommune

Transkript

1 Riksantikvaren Postboks 8196 Dep 0034 Oslo Dykkar ref: Dykkar dato: Vår ref: Vår saksbehandlar: Vår dato: 75085/2017/ Frida Aakervik Berg, Forslag til freding av Mølltunet i Geiranger, gnr. 112 i Stranda kommune I medhald av lov om kulturminne av 9.juni 1978 nr og 19, jf. 22 foreslår Møre og Romsdal fylkeskommune å frede Mølltunet i Geiranger, gnr.112 i Stranda kommune. Omfanget av fredinga. Freding etter 15 omfattar følgjande bygningar: Bnr og namn Bnr.1 Utigard Bnr.1, Utigard Bnr.1, Utigard Bnr. 1, Utigard Bnr 2, Bøtel Type Stovehus Stabbur Løe Tørkestove Stovehus samanbygd med masstove Bnr 2, Bøtel Nystove Askeladden-ID Stovehus: Masstove: Bygningsnummer Stovehus: Masstove: Postadresse: Postboks 2500, 6404 Molde Besøksadresse: Julsundvegen 9 Telefon: Telefaks e-post: post@mrfylke.no

2 Side 2 Bnr.2, Bøtel Løe Bnr 3, Framigard Stovehus Bnr 3, Framigard Løe Bnr 3, Framigard Masstove Bnr 3, Framigard Samanbygd nystove og bud Fredinga etter 15 omfattar eksteriøret og interiøret i bygningane som markert på kartet, og inkluderer hovudelement som planløysing, materialbruk og overflatehandsaming og detaljer som vindauge, spor etter skyvelemmer, dører, gerikter, listverk, eldstader og fast inventar. Forslag til freding etter 19 omfattar området som er merka på kartet nedanfor. Grøn markering syner bygningar som blir foreslått freda etter kml 15 Raud markering syner området som blir foreslått freda etter kml 19 N Formålet med fredinga Mølltunet består av ei rekke bygningar, der fleire er rekna å kunne vere svært gamle. Som heilskapleg kulturmiljø med einskilde bygningar av varierande alder, har tunet høg verneverdi som kjelde til kunnskap og dokumentasjon. Formålet med fredinga er å bevare Mølltunet som eit bygningshistorisk og kulturhistorisk viktig døme på eit tettbygd klyngetun i bratt vestlandslandskap med bygningar frå midten av 1700-talet, fram til Det er viktig å ta vare på kulturhistorisk verdifulle uttrykk for den historiske utviklinga til bygningane. Freding av bygningane sine eksteriør skal sikre bygningane sin arkitektur. Både hovudstrukturen i det arkitektoniske uttrykket og detaljeringa, så som fasadeoppbygging, opphavelege og eldre vindauge og dører, materialbruk og overflater skal oppretthaldast.

3 Side 3 Formålet er vidare å bevare rominndeling, bygningsdelar og overflater i interiøra. Fast inventar skal bevarast som ein integrert del av interiøret. Formålet med freding av området (kml 19) rundt bygningane, hagen og slåtteenga er å sikre verknaden av anlegget i miljøet, og å verne om vitskaplege interesser gjennom å oppretthalde anlegget sin karakter av kulturlandskap med innslag av dyrkamark, terrengmurar og beitemark. Fredinga av Mølltunet skal ikkje vere til hinder for at tunet kan brukast på tradisjonell måte; stovehusa kan brukast til å bu i og markane kan drivast med tradisjonelt jordbruk. Fredingsføresegner Fredingsføresegnene er utforma i samsvar med fredinga sitt formål og gjeld i tillegg til kulturminnelova sine føresegner om vedtaksfreda kulturminne frå nyare tid. 1. Det er ikkje tillate å skade, rive eller flytte bygningane eller deler av desse. 2. Det er ikkje tillate å bygge om bygningane sine eksteriør eller interiør. Unntatt frå dette er tilpassa tiltak for å legge til rette for at bustadhusa framleis kan vere tenlege til sin funksjon. 3. Utskifting av bygningselement eller materialar, forandring av overflate eller anna arbeid ut over vanleg vedlikehald på eksteriør, interiør eller konstruksjon er ikkje tillate. (Unntatt frå dette er eventuelle tilbakeføringar, jf. punkt 5.) 4. Alt vedlikehald og all istandsetjing skal skje med tradisjonelle materialar og metodar i tråd med bygningane sin eigenart og på ein måte som ikkje reduserer dei bygningshistoriske og kulturhistoriske verdiane. 5. Tilbakeføring til opphaveleg eller tidlegare utsjånad og/eller konstruksjon kan tillatast i særlige tilfelle under føresetnad av at tiltaket kan gjerast på eit sikkert, dokumentert grunnlag og etter dispensasjon frå forvaltningsmynda. 6. Fast inventar som inngår i fredinga, skal ikkje fjernast frå bygningane. 7. Fjerning av trær, bærbuskar, steinmurar og opphaveleg installasjonar eller andre tiltak som vil kunne endre slåttenga og hagen sin karakter i vesentleg grad, er ikkje tillate. 8. Innanfor det freda området må det ikkje settast i verk tiltak eller bruksendringar som kan forandre området sin karakter eller på anna måte motverke formålet med fredinga. Dette gjeld alle former for bygging av hus, anlegg og utviding av veg, endring av plantning eller belegg, planering, utfylling og andre landskapsinngrep. Store delar av området freda etter 19 er i dag dyrka mark. Det vil her ikkje bli lagt hindringar for vidareføring av landbruk av den typen som er driven fram til i dag. Følgjer av fredinga Lovreferanse Når det gjeld handsaming av freda hus, anlegg og område vert det vist til kulturminnelova 15a, 16, 17, 18, 19 og 21, samt ovanfor nemnte fredingsføresegner.

4 Side 4 Arbeid som krev løyve etter plan- og bygningslova må i tillegg leggast fram for kommunale myndigheiter. Ein gjer merksam på at løyver etter kulturminnelova må liggje føre før arbeid i tråd med plan- og bygningslova kan setjast i verk. Vedlikehald Det er eigaren som har ansvaret for løypande vedlikehald av freda bygningar og anlegg. Det grunnleggande prinsippet for vedlikehald av freda bygningar er å ta vare på mest mogleg av dei opphavlege eller eldre bygningselementa og detaljer som kledning, vindauge, dører, listverk, gerikter og overflatehandsaming. Vedlikehald av freda bygningar og anlegg skal så langt som råd skje i samsvar med opphavleg utføring, teknikk og materialbruk og elles i samsvar med fredingsføresegna. Meir informasjon om vedlikehald og forvaltning av freda bygningar og anlegg vert det vist til Riksantikvaren sine informasjonsblad. 1 Dispensasjon Fredinga medfører at det må søkjast om løyve/dispensasjon til å setje i gang alle typar tiltak som går utover vanleg vedlikehald, jf. kulturminnelova 15a og 19, tredje ledd. Søknad om løyve skal sendast til fylkeskommunen som avgjer om tiltaket kan settast i verk, ev. på kva vilkår. Dersom det oppstår tvil om kva som kan reknast som vanleg vedlikehald, skal ein likeeins kontakte fylkeskommunen. Økonomisk tilskot Det er høve til å søkje fylkeskommunen om tilskot til vedlikehald og istandsetjingsarbeid. Dersom det etter 15a vert gitt dispensasjon med vilkår som verkar fordyrande på arbeidet, skal det bli gitt heil eller delvis kompensasjon for utgiftsauken, jf. 15a, andre ledd. Fylkeskommunen kan gi opplysningar om frist for innsending av og krav til søknad. Kort karakteristikk av kulturminnet Bygningane som er omfatta av fredingsforslaget er oppført over ein lang tidsperiode frå midten av 1700-talet og fram til Ti av bygningane ligg i ei tett klynge i ei sørvendt li med relativt bratt terreng. Dei tre stovehusa ligg i ei tett rekke med korte avstandar i mellom. Som den fjerde bygninga i denne rekka ligg stabburet i Utigard rett vest for stovehuset med berre ein smal passasje imellom. Nystova til Bøtelbruket ligg rett sør for stovehuset på bruket, ved vestenden. Også her er det berre ein smal passasje mellom bygningane. Samanbygt nystove/bud og masstove til Framigard ligg på ei rekke nord for stovehuset til bruket. Løene ligg på ei rekke lengst sør på tunet med Bøtel-løa lengst aust og Framigardsløa litt lenger vest, medan Utigardsløa ligg lengst vest i tunet, rett sør for Utigardsstabburet og vidare vestover. Frå vestenden av Utigardsløa til austenden av Framigardsstova, som er det austlegaste huset i tunet, er det ca. 80 meter. Frå nordveggen på nystove/bud som ligg lengst mot nord i tunet, til sørenden på Framigardsløa som ligg lengst sør er det ca. 35 meter. Innanfor dette området på ca. 35 x 80 meter ligg det 10 bygningar den lengste er 18 meter lang. 1 Informasjonsblada er tilgjengelege på

5 Side 5 Dei tre løene er bygde i tradisjonell grindkonstruksjon med lafta fjøs. Løe-bygningane er kledde utvendig med ståande, kantskorne bord sett kant i kant (låvepanel). Utigardsløa har taktekking av bølgjelekk, Bøtel-løa har ei takside med bølgjeblekk og den andre med nyare type korrugerte metallplater. Framigardsløa har taktekking av torv på grunnmursplast. Dei sju andre bygningane i tunet er i hovudsak bygt i lafta tømmer med innslag av stavverk. Dei tre stovehusa har alle ei røykstove med ope rom til sperretaket og med ljore som sentralt «hovudrom». Stovehusa i Utigard og Bøtel er svært like i planløysing og oppbygging. Begge har ei tverrfløy over hovudinngangen som framstår som ei høg ark i sørfasaden. Dette er typisk for stovehus frå denne perioden i Storfjordsområdet, men helst i ei noko mindre utgåve og typisk som ei rein ark på «inngangssida» av huset. Tverrfløyene på dei to stovehusa i Mølltunet inneheld loftsrom og har trapp frå gangen under. Begge stovehusa er utvendig kledde med liggande, dobbeltfalsa trepanel. Det tredje stovehuset, Framigardstova/Rasmusstova er av ein eldre bygningstype og er utan ark eller tverrfløy. Stova er utan utvendig bordkleding på tømmerveggane med unntak av liggande bord nedst på vegg mot nord og vest. Det er rester etter liggande breie bord nedst på lafteveggen mot sør. Stabbur og nystover har kjernar av lafta tømmer utan utvendig kledning og svalgangar i stavverk med kledning av låvepanel. Alle tre har torvtak. Stabburet i Utigard har nevertekking med torv, medan dei to andre har torv på grunnmursplast. Masstova i Framigard har eit hovudrom i lafta tømmer utan kledning og eit forrom/gang i stavverk med låvepanel under lafta bjorlag i austgavlen. Tørkestova til Utigard er bygt med vegger av natursteins tørrmur og bjorlag i lafta tømmer utan kledning. Taket har tekking av torv på grunnmursplast. Hageanlegget inneheld ein bær- og frukthage med eldre tre, sør for bygningane i tunet. Resten av marka i tilknyting til tunet som tilhøyrar Møll, er slåtteeng, beita eller ubeita. For nærare beskriving av kulturmiljøet blir det vist til vedlagt fredingsdokumentasjon. Fylkeskommunen si vurdering av kulturminnet grunngjeving for fredingsforslaget Mølltunet er eit svært godt bevart klyngetun/rekketun. Denne tunskipnaden har som nemnt vore vanleg mange stader på Sunnmøre frå mellomalderen og fram til dei store innmarksutskiftingane frå midten av 1800-talet. Dei gamle utskiftingskarta, historiske skildringar, til dels eldre foto og Arne Berg si bok «Norsk gardstun» dokumenterer dette. No er det svært få slike tun som står att, og berre tre-fire andre på Sunnmøre. I dei andre klyngetuna på Sunnmøre har bygningane blitt meir eller mindre sterkt fornya og/eller landskapet omkring blitt mykje endra. Mølltunet er soleis det best bevarte klynge- /rekketunet på Sunnmøre. Under avsnittet «Bakgrunn for fredingssaka» er det gjort greie for kvifor vi har ein slik unik situasjon som vi har på Møll. Med unntak av ei nyare garasje som ikkje er med i fredingsforslaget, har ein elleve godt bevarte eldre bygningar som utgjer eit unikt kulturmiljø saman med hage og innmark. Utanom den nemnde garasja, har det ikkje kome til nye bygningar etter Sør for stova i Utigard har det stått ei lita bud som er borte. Utanom dette er bygningsmiljøet uendra dei siste 110 åra. Mølltunet er eit eksempel på ein tunskipnad som har vore vanleg fleire stader på Sunnmøre i ein lang tidsperiode. Eit særtrekk ved Mølltunet er at det ligg i eit bratt landskap. Dette har gitt utfordringar for plasserring og fundamentering av bygningar. Ein har likevel valt å

6 Side 6 plassere bygningane svært tett på kvarandre. Til dels høge natursteinsmurar har vore nødvendig for å få dette til. I tillegg til at tunmiljøet har høg verneverdi, har også dei enkelte bygningane høg eigenverdi som kulturminne. Utan at det er gjort noko dendrokronologisk tidfesting av bygningane, kan det stadfestast ut frå byggemåte og skriftlege kjelder at nokre av bygningane har høg alder. Stovehusa tener som eksempel på bygningsutvikling frå tidleg på 1700-talet, fram til At storstua i Utigardsstova blei bygt i 1870 med røykstove-form vitnar om ei konservativ haldning til byggeskikken. Løene i tunet er den yngste bygningskategorien og er frå perioden 1866 til 1905, men alle tre er bygt i tradisjonell grindkonstruksjon med lafta fjøsar. Dei andre bygningane i tunet som stabbur, nystover og masstove har alle alderdomleg preg og alle er tidfesta til tidleg 1800-tal. At tunet framleis er bebudd gir ein ekstra verdi knytt til å oppretthalde ein viktig sosial tradisjon. For tunet er også med på å formidle rammene for ein viktig sosialantropologisk del av historia. Korleis var det det sosiale livet, samkvemet, samhandlinga og dei «uskrevne lovene» i eit slikt tett samfunn? Også hageanlegget og slåttenga er relativt godt bevart i sin opphavlege form. Ståttenga blir no mest brukt til beite for geiter. Fylkeskommunen vurderer den antikvariske og kulturhistoriske verdien til heile anlegget som svært høg. Lokalisering, eigedomstilhøve og planstatus Mølltunet ligg midt i den sokalla Møllsbygda i Geiranger i den søraustlege delen av Stranda kommune, moh., tett ved den kjende turistruta Ørnevegen. Eigedomen er samansett av tre bruk med ulike eigarar. Eigar av bnr.1, Utigard er Anette Møll. Eigar av bnr.2, Bøtel, er Per Otto og Liv Solhaug. Eigar av bnr.3, Framigard er Jan Ottar Møll. Mølltunet ligg i verdsarvområdet Norsk Fjordlandskap, nordre del, Geirangerfjorden. I kommuneplanen er området avsett til LNF-område. Det er laga ein reguleringsplan for Møll. Planen blei vedteken av kommunestyret i Stranda , sak KOM 021/10. I planen er tunområdet med frukthage regulert til omsynssone for bevaring av kulturmiljø. Resten av innmarksområdet på Møll er regulert til landbruks- natur og friluftsområde, vern av kulturmiljø. Forholdet til naturmangfoldsloven Prinsippa i lov 19. juni 2009 nr. 100 om naturmangfald (naturmangfaldslova) 8 12 skal leggast til grunn for all offentleg myndeutøving som vedkjem naturmangfaldet, jf. 7. Det er gjort søk i Artsdatabanken sitt Artskart og Miljødirektoratet sin Naturbase for å framskaffe nødvendig kunnskap for avgjerdsgrunnlaget. Søket gjaldt sårbare og trua arter. Det er ikkje registrert sårbare eller trua arter i området som inngår i fredinga. Der er registrert ulike naturtypar i området som inngår i fredinga. Fylkeskommunen vurderer at fredinga av området ikkje vil kome i konflikt med naturverdiane. Det er heller ikkje registrert andre sårbare eller spesielt verneverdige naturtypar eller naturområder. Fylkeskommunen vurderer difor at fredinga ikkje vil påverke naturmangfaldet i negativ retning.

7 Side 7 Bakgrunn for fredinga Klyngetunet er ein tunskipnad som var vanleg på Vestlandet til og med Sunnmøre frå mellomalderen og fram til dei store innmarksutskiftingane frå midten på 1800-talet og utover. Dei gamle tuna med fleire bruk saman som enkelte stader var som små «landsbyar» med sine tette bygningsmiljø og sitt sosiale liv blei då oppløyste og bygningane flytta ut til enkeltståande bruk. Nokre få stader var området så utsett for rasfare at det ikkje var alternative stader å sette husa, eller at det av andre grunnar ikkje var ønskjeleg med «utflytting». Der blei dei gamle tuna ståande. Dette er situasjonen på Møll. I seinare tid kom det nye krav, behov og ønske om tidsrette driftsbygningar på garden samt utviding og/eller omarbeidinga av dyrka mark, for meir rasjonell drift. Dette var ei utfordring i høve ivaretaking av det eldre bygningsmiljøet og landskapet rundt. Denne utfordringa vart løyst med at det blei bygt ei ny, felles driftsbygning lenger oppe i Møllsbygda i god avstand frå det gamle tunet og med oppdyrkning av ny jord i Gråsteinsdalen. I tillegg har her vore kontinuerleg busetnad heilt fram til i dag av personar som har vore opptekne av å ta vare på det gamle bygningsmiljøet. I dag bur det folk på to av bruka. Husa i Framigard har ingen bebuarar i dag. Folket her bygde seg nytt bustadhus utanom tunet på 1960-talet (1965), på andre sida av Ørnevegen. Mølltunet har soleis høg pedagogisk verdi og kunnskapsverdi knytt til kva tunet fortell om busetting i bratt fjordlandskap, og utvikling av lokal byggeskikk. At tunet framleis er i bruk viser bruksverdien til bygningane, og er ein medverkande årsak til at det unike kulturmiljøet kan takast vare på for framtida. Fredinga av Mølltunet skal vere med på å sikre gode vilkår for framleis bruk og vedlikehald at eit godt bevart klyngetun. Bygningane og området som blir omfatta av fredinga inngår i ein funksjonell samanheng. Det vil seie at ein tek vare på eit heilskaplege tunet både med produksjons- og buareal. Ei slik tilnærming sikrar forståinga av samanhengen mellom bygningar og landskap, og aukar den pedagogiske verdien. Riksantikvaren si mynde Det følgjer av lov om kulturminne 15 jf. 22 at departementet kan frede byggverk og anlegg eller deler av dei av kulturhistorisk eller antikvarisk verdi. Det følgjer vidare av 19 at departementet kan frede eit område rundt eit freda kulturminne for å bevare verknaden av kulturminnet i miljøet eller vitskaplege interesser som knyter seg til det. Mynde til å fatte vedtak om freding er delegert frå Klima- og miljødepartementet til Riksantikvaren jf. Forskrift om faglig ansvarsfordeling mv. etter kulturminneloven av 9.februar nr.1. Saksgang fram til fredingsforslaget I samsvar med kulturminnelova 22 nr. 1 andre ledd blei det varsla om igangsetting av fredingssaka med annonser i Sunnmørsposten og Sunnmøringen første gang Men sidan det tok lang tid før fredingsforslag blei laga, måtte oppstart varslast på nytt. Det blei gjort med annonse i Sunnmørsposten i juli Det var sett ein frist til til å kome med merknader til varsel om oppstart. Det kom ikkje inn merknader innan fristen. Offentleg ettersyn av fredingsforslaget I medhald av lov om kulturminne 22 nr. 2 Møre og Romsdal fylkeskommune Norsk lysingsblad, Sunnmørsposten og Sunnmøringen kunngjere at fredingsforslaget for Mølltunet er lagt ut til offentleg ettersyn i Stranda kommune og Møre og Romsdal fylkeskommune. Fredingsforslaget vart sendt til eigarar og Stranda kommune, med kopi til Klima- og

8 Side 8 Miljødepartementet og Riksantikvaren Det vart gitt ein frist på seks veker frå kunngjeringsdatoen til å kome med fråsegn. Det kom ikkje merknadar til fredingsforslaget. Framlegg for kommunestyret i Stranda I samsvar med kulturminnelova 22 nr.3 vart fredingsforslaget lagt fram for kommunestyret i Stranda. Kommunestyret vart orientert om at det ikkje hadde kome inn merknader til fredingsforslaget. Stranda kommunestyre behandla fredingsforslaget som sak 134/16 i møte , og gjorde følgjande samrøystes vedtak: «Stranda kommune gjer framlegg om at Mølltunet i Geiranger, gnr.112 vert freda i samsvar med forslaget frå Møre og Romsdal fylkeskommune i brev av ». Kopi av sakspapira er vedlagt. Riksantikvaren sin behandling av fredingsforslaget Etter handsaming i Stranda kommunestyre sendte Møre og Romsdal fylkeskommune forslaget om freding til Riksantikvaren til endeleg handsaming. Det viste seg at sendinga til Norsk Lysningsblad ikkje gikk gjennom. Vidare saksgang Saka blir no sendt på ny høyring i Norsk Lysningsblad. Saka blir samstundes lagt ut på Møre og Romsdal fylkeskommune sine heimesider. Det blir gitt ein frist på seks veker til å kome med innspel på høyringa. Dersom det ikkje kjem inn nye merknader vil saka bli sendt til Riksantikvaren for ny behandling og vedtak om freding. Opplysning om klagerett og tinglysing Riksantikvarens vedtak om freding kan påklages til Klima- og miljødepartementet, jf. forvaltningslova 28. Eventuell klage stiles til Klima- og miljødepartementet, men sendes Riksantikvaren innan tre veker frå fredingsvedtaket er mottatt, jf. forvaltningslova 29. Fredingsvedtaket vil bli tinglyst av Riksantikvaren jf. kulturminnelova 22 nr. 5. Med helsing Heidi-Iren Wedlog Olsen fylkeskultursjef Frida Aakervik Berg rådgivar Dokumentet er elektronisk godkjent og krev derfor ikkje signatur Vedlegg 1: Mølltunet dokumentasjonsvedlegg eksteriør offentleg