GNÅL OG UTAKT. Målungdomen fyller år vi fyller med. Eg vil so gjerne syngja

Transkript

1 GNÅL OG UTAKT FESTIVALAVIS FOR NYNORSKFESTIVALEN 2010 LAUSSAL: KR 19,61 (KR 18,13 UTANFOR OSLO) Målungdomen fyller år vi fyller med Eg vil so gjerne syngja Skandalereportar til Gnål og Utakt Program for kulturkvelden og resten av festivalen

2 KULTUR Sett på leiarplass Ei tid for undring Språk. Eit fenomen som har vore i og mellom menneske til alle tider. Eit trekk som distinkt skil oss frå dyra. Eit verkty for kommunikasjon, for kunst, for innhald eller innhaldsløyse. Ei kampsak over heile kloten. I år skal vi bruke språket til å forme uttrykk på Nynorskfestivalen Slik inngår festivalen i den straumen av bokstavar, ord, setningar og lydar som til saman er språket i og ikring oss. For somme er kampen for språket sjølve livet, eller det som gjev livet meining. For andre er målstrid ein gløymt ven, ein sjeldan gjest eller ein fjern slektning. Nynorsk er eit stort språk i verda, men eit lite språk i Noreg. I denne spagaten dette spennet, dette paradokset finn vi Nynorskfestivalen Med éin fot i kampen og ein annan i feiringa vonar vi å kunne sjå nye samanhengar, oppdage nye perspektiv, finne nye farbare vegar i nynorskens skog. Somme seier at nynorsken og målrørsla kjempar med ryggen mot veggen. Til det er det éin ting å seie: Berre den som har ryggen mot veggen, kan skode ut over verda. Jens Kihl Direktør Fest i øyret femten discokuler svingar seksten ord dansar i takt Janne Nygård Enden nær drepen promille då det knuste og brann i rommet utanfor men ein song spelte liv i oss igjen Fredrik Høstaker August det gjekk ei natt og ei til og ei til men han valde seg eit norskare mål Janne Nygård 2

3 REPORTASJE Kjendislivet Skrive av Tonje Rosvold Eg er så heldig at eg har ein kjendis som nabo. Eg har spionert på Robert Strand i fleire månader no, heilt frå eg oppdaga at han hadde flytta inn i bygget rett overfor mitt, så eg kan sjå frå stovevindauget mitt inn i hans. dårleg tid eter han frukostblanding med yoghurt. Om han har god tid eter han bacon og egg. Så dusjar han og går frå badet inn på soverommet. Eg har ei lita bok som eg fører inn tidspunkt i. Nokre gonger ser han ut vindauget, over på mitt, og nokre gonger ser han meg. Eg smiler til han, men eg tenkjer berre på kor stygg eg er, kor pen og vellukka han er. Eg kunne selt historia mi til Se og hør for ganske mange tusen. I staden solte eg den til Nynorskfestivalavisa for ein øl ein gong eg var ute og drakk med redaktøren. Det var ein ganske vanleg torsdag. Eg kasta tilfeldigvis eit blikk inn i ei av leilegheitene på andre sida av garden. Mannen eg såg sjå tilbake på meg såg kjend ut, ja, eg kjende han ikkje igjen heilt med det same. Han hadde ikkje på seg designarklede som han har i offentlegheita, han hadde på seg ei kvit t-skjorte og joggebukser. Men så såg eg at det var Robert Strand. Og han såg på meg. Som student er eg heime på dei merkelegaste tider. Eg får sett han på ulike tider, og eg har sett så mykje rart. Eg har sett alle kvinnene han har på besøk. Ane Dal Torp. Pia Tjelta. Tone Damli Aaberge. Maria Parr. Alltid yngre. Nokre mykje yngre. Og eg har sett han naken. Kuken hans er stor. For to månader sia kjøpte eg kikkert. Det gjer alt så mykje lettare. Eg likar å sjå ting heilt klart. Eg har aldri tatt bilete av han. Eg føler det vil øydeleggja forholdet vårt. Så fann eg ut at han òg skriv nynorsk. Han er jo ikkje akkurat kjend for å skrive, men når han gjer det skriv han på nynorsk. Det gjer eg òg. Eg trur me er sjelsfrendar. Gjennom dagane, vekene, månadene lærte eg meg rutinane hans. Han står opp seinast kl. 8 kvar dag, sjølv om han ikkje skal noko den dagen. Sjølv sundagane. Så eg har starta å gjere det same. Om han har Så, berre denne veka, fikk eg sjansen til å snakke med han. Eg sat på ein av dei mange kafeane på Grünerløkka og drakk ein sjokolademilkshake. Eg las ei bok, Tonje Glimmerdal. Han sat seg ned over bordet for meg. Hei, sa han, sensuelt og inviterande. Å, sa eg. Eg har sett deg mange gonger, sa han, men eg veit ikkje kva du heiter. Tonje, sa eg, Tonje Rosvold. Eg bur på andre sida av bakgarden for deg. Eg veit det. Eg har sett at du har sett på meg. Eg tenkte: å nei. Flaut. Det var ikkje vondt meint. Eg trudde ikkje det. Eg likar å ha nokon som passar på meg. Kjendislivet vert veldig einsamt. Eg har sakna eit fast haldepunkt. Tett på er han mykje penare enn på bileta. Eg hadde veldig lyst til å strekke ut handa og ta på kinnet hans. Han kom meg i forkjøpet, han strauk meg på kinnet. Så tok han handa mi. Eg drakk opp milkshaken. Eg tenkte på så mykje at eg ikkje tenkte på smaken. Eg såg inn i dei djupe auga hans. Hand i hand gikk me heim til han. Eg var veldig nyfiken på dei romma eg ikkje kunne sjå frå vindauget mitt. På berre éin dag gikk eg frå å ha 37 som følgde meg på Twitter til over tolv tusen. 3

4 MÅLSOGA PÅ 10 MIN. - For deg som aldri har hatt tid til å lesa Målreising i 75 år og Studentar i Målstrid, presenterer me her målsoga på 10 minutt! talet: Ivar Aasen reiser rundt og samlar dialektane som seinare vert til landsmålet 1885: Landsmål og riksmål vert jamstilte som språk i Noreg 1877: Det fyrste målungdomslaget, Maalvinarlaget ved Stord Lærarskule, vert skipa. 1900: Studentmållaget i Oslo vart skipa, det eldste laget som framleis eksisterer. 1906: Noregs Mållag vert skipa 1907: Sidemålsstilen vert innført, og som ein reaksjon på det vert riksmålsforbundet skipa. 1917: 1917-rettskrivinga vert vedteke, og vert sidan eit uoppnåeleg mål for dei som vil ha ei konservativ rettskriving 1930: Landsmål og riksmål byter namn til nynorsk og bokmål. 1938: Den mest kontroversielle retttskrivinga nokon sinne vert vedteke. Ingen får tid til å protestera skikkeleg før krigen kjem : Krig i Noreg. Det store spørsmålet er om målfolka faktisk var nazistar. 1944: 34,1 prosent av alle elevar lærer nynorsk. Fleire har det aldri vore, korkje før eller etter. 1945: Alle feirer freden. Noregs Mållag lagar eit 5-års program for korleis nynorsk skal verta einaste riksmål i landet : Riksmålsforbundet protesterer mot rettskrivinga frå Mållaget kranglar om dei skal skriva soli eller sola. 1961: Ungdomane går leie og skipar Noregs Student- og Elevmållag (NSEM). Leiinga vert flytta att og fram mellom Studentmållaget i Bergen og Studentmållaget i Oslo. 1970: Kampen for lærebøker startar med med utspring i Øystese. Året etter går det verkelege startskotet for Aksjon for språkleg rettferd i skulen (AFSRIS). 1972: NSEM byter namn til Norsk Målungdom (NMU). Målrørsla kjempar med nebb og klør mot EU. Aftenposten legg mykje av skulda på målrørsla når dei tapar. 1975: Heile Noreg er plutseleg raddisar. Dei fyrste dialektaksjonane går av stabelen. Målrørsla kjempar for dialektfrigjering og vinn etter kvart : Intern splid mellom AKP(m-l) og SVfløyen i målrørsla kring tufta : Riksmålsungdommen, Unge Høgre og Noregs Gymnasiastsamband startar ei storoffensiv mot sidemålet : Striden rundt tufta blusser opp att. Studentmållaget i Bergen er usamde og melder seg ut av NMU i NMU bryt samarbeidet med Noregs Mållag fram til : Målungdomen kjempar (nok ein gong) mot EU med nebb og klør. 2002: Omfattande medlemsjuks vert avslørt. Me er på Rikets Tilstad og i rettssak. Arbeidet held fram med stor gjeld. 2004: Somme lurer framleis på om målfolka eigentleg var nazistar. Finn-Erik Vinje og Kjartan Fløgstad kranglar. 2005: Startskotet går for «Slepp nynorsken til!». Målrørsla får med seg alle utanom avisredaktørane på å få nynorsk inn i VG og Dagbladet. Saka strandar der. av E. H. Enoksen

5 SONGSKATT Smalavisa Tekst/tone: Ottar Wiik Ja, låna du meg no eit øyra eller to, så ska du få eit hove og ein liter blo, og noken vers tå denna smalaviso mi om sauasanking og om ull og slakteri. Saudi du di lam dam, saudi du di lam, saudi du di lam dam, saudi du di lam. Sjå sankarane fer og spring i fjedl og fidn, me kikkert i ei reim og nysmidd bjørkepipn, og gaula da dei kann og badna adle mann, at no ha bjødn fengje sauablo på tann! Fø bjødlesauen e da ingjen so kann sjå: da spørst om han i sommar togg sitt sista strå. Og storeværen står og grev oppi ei to og leve på diett tå stein og tidle snjo. Men heimatt kjem dei då me kver sin sauaflokk og våte sko og kle og dubbelsidig brokk. Og somme ha funne ein, og summe ha funne alt, og ein ha funne fleir, og hine ha kje talt. Men sauena tykkje vel at da e mager takk å verta kledde tå og lagde på ein krakk, og malne opp til korv og kokte bort i kål og røykte øve glo og svidde på eit bål. Men saue må me ha, da e kje snakk om da. Da e kje rett me maten ifrå andre ta! Oljo kann ve bra, so lengje so ho redn: Gull og gråe skoga vert da når ho bredn. Men sauena et gras og para seg i lengdæ e da da so svara seg. Bæ. Soga om Kark Tekst: Sæmund Fiskvik Og Håkon var oppi Gauldal på gjestebod eit sted. I Ladejarlen sitt fylgje var træleflokken med. Hei-hå, hei-hå, hei-hå, hei-hå du Tormod Kark. Vår lagnad den vert lik. For vi to vart fødd i same natt og saman skal vi døy. Ein træl vert ikkje fri om han drep sin jarl for å tene ein annan mann. For stormenn er like feig og falsk og umoralsk, så svik du meg, så svik vel kongen deg. Men bøndene vart arg og hærpil blei sendt ut, så Kark og Håkon gøymde seg for kvar ein bondegut. Og trælen grov eit høl med tømmer ovanpå så Kark og jarlen saman under grisebingen lå. Og Kark tok fram ein kniv i dunkle, djupe grav. Der drap han Håkon jarl og kutta jarlehodet av. På Lade vart det fest då Kark med hodet kom, for der satt Olav Tryggvason så kristeleg og from. Og trælen fekk si løn ei løn frå ein monark, for kongesverdet kvein så kvasst at hodelaus vart Kark. 5

6 6 Kong Olav med sin hird til Nidarholmen dro, og hodene vart sett på stong og steina båe to. Hei-hå, hei-hå, hei-hå, hei-hå du Tormod Kark. Vår lagnad den vert lik. For vi to vart fødd i same natt og saman skal vi døy. Ein træl vert ikkje fri om han drep sin jarl for å tene ein annan mann. For stormenn er like feig og falsk og umoralsk, så svik du meg, så svik vel kongen deg. Songen om folkemålet Tekst/tone: Jahn-Arill Skogholt I året tretten åttini fekk Margaret av Danmark all makt i dei nordiske land. Og Noreg vart trælka og gjort mest til inkjes i den storstaten ho fekk i stand Omkvedet: Og dei knota og dei danska og dei øydela språket, og det gjorde dei i fleire hundre år. Men historia sin visar kan nok ingen vri attende: etter vinter kjem stendig ein vår. Og våren han kom for det norske folkemålet, då han Ivar la ut på si ferd. Og han forska og han granska dei norske dialektane, og fann at dei var ganske mykje verd. Dei har røter attende til det gamle norrøne, som var språket i Norden ein gong. Men når danskane tyskar og så nordmenner danskar, vert det heile ein sørgjeleg song. Og så sigra vi då, trudde vi, for parlamentarismen gav oss rettar og lovreglar, men desse parlamentariske reglane vart brotne av dei rike og mektige menn. Omkvedet. Trass mykje sabotasje gjekk mange skolekrinsar bort og valde seg eit norskare språk, og landsmålet blømde og nynorsken sigra stort, vart innført i strok etter strok. Så kom den andre verdskrigen si redsle til landet, ingen tenkte på språk og kultur. Og når nynorskfolket ikkje står vakt ikring målet, ja, då veit vi at utviklinga snur. Politisk reaksjon vart til foreldreaksjon, og nynorskfolket var ikkje på vakt. Riksmålsfolket fór kring i landet med grov propaganda, mange trudde på det som vart sagt. Omkvedet. Motet stod lågt i dei organisasjonane vi hadde til vern for vårt mål. Dei gløymde sitt opphav og vart filologiske, og målsak, det vart i-målsgnål. Men sist nittenseksti-åra fekk vi ein snunad: vi vann att til vårt opphav og vår tru. Og igjen kom det ungdom til rørsla, dei svor og sa at utviklinga skal vi snu. I nittensyttiein sa tretti tusen elevar, at no går vi til streik på våre krav. Så marsjerte dei i gatene og sa kva dei meinte om dei smular som staten oss gav. Omkvedet: Dei kan knota og danska og øydeleggja språket, dei kan freista det i enno mange år. Men då må dei òg bu seg til strid imot oss som vil stå vakt om ein fridom som er vår! Flaumen går Dikt og tone: Ivar Mortensson Egnund Flaumen går, i Norig er vår, bjørka sprett i dalom. Dølakar traust og hard rydjer fedragard. Sjå kor det losnar i alle lidom, skrida fer etter bergesidom. Flaumen går, i Norig er vår, og dølan er det som rår. Frå fjellet rinn ein bekk so linn millom stuv og steinar. Av bekkjer små det vert ei å, fagrast du skal sjå. Høyr kor det i vatnet susar, høyr kor det i fossen brusar! Flaumen går, i Norig er vår og dølan er det som rår. Lita å, kann du forstå

7 kor ho fekk sitt mæle? Bekk som rann, er vaksin mann. Stans han um du kann. Ingen mann kann straumen vende. Tømmer og hus det set han på ende. Flaumen går, i Norig er vår, og dølan er det som rår. Bykar stram, på gata går fram, trur han skal oss lære. Men ikkje eg fær støkk av deg, sjølv eg rår min veg. Bøndan er ikkje lenger mjuke, husbondsretten, han vil me bruke. Retten er vår, skulda er dår, å lyde Noregs kår. Um seint me kjem, so er det med klem. Me vil garden rydja. Bondemål, kvast som stål, gjev ikkje lenger tol. Norsk mål vil me i Noreg hava, ikkje lenger med dansken kava. Bondemål, kvast som stål, gjev ikkje lenger tol. Blankt som gull, og mjukt som ull, er det norske målet. Som sol på fjell, som blometjeld, som fuglesong um kveld. Tusund års rot det hev i landet, tusund år til so skal det stande. Flaumen går, i Noreg er vår, og dølan er det som rår. Sumar-sol skin på jord, so jonsokblomen laver! Læt frå koll lur yver voll, og dølan slær på skjold. Av skal ho hivast, lurve-hetta! Gullhjelm lyser i morgon-gletta. Lær frå koll lur yver voll, og dølan slær på skjold. Min mann dansa fram, fot i hose hadde han likso vel som ein annan mann. Alle mann hadde fota. Alle mann hadde arma, min mann hadde ingen, tok eg meg eit par tarma, gjorde min mann arma. Min mann dansa fram, tarme-arma hadde han likso vel som ein annan mann. Alle mann hadde arma. Alle mann hadde aua, min mann hadde ingen, tok eg meg eit par saua, gjorde min mann aua. Min mann dansa fram, saue-aua hadde han likso vel som ein annan mann. Alle mann hadde aua. Hurra for deg! Tekst: Fritt etter Margethe Munthe Tone: Trad. Hurra for deg som fyller ditt år! Ja, deg ynskjer me til lukka! Alle i ringen kring deg me står Og djupt for for deg vil me bukka, Ganga so og nigja, snu oss ikring Dansa for deg med hopp og so med sving, Ynskja deg av hjarta alle gode ting, Ja, ynskja deg den største lukka (Smelt på tjukka!) Alle mann hadde fota Trad. Alle mann hadde fota, min mann hadde ingen, tok eg meg bjørkerota gjorde min mann fota. 7

8 LYSINGAR Bjerkreimsposten Vervekampanje Verv tre vener og få Bjerkreimsposten med månadsmagasinet D pique gratis i tre månader. For tinging og verving sjå eller send oss ein e-post på bjerkreim@nynorsk.no DI HER LYSING@ NYNORSK.NO LYSING 8

9 DAG OG TID Program for dag 1 Nynorskfestivalen 2010: Den Nynorske Kulturkvelden 1. Ofisiell opning av Nynorskfestivalen v/ festivaldirektør Jens Kihl 2. Lansering av festivalavisa v/ Kristian Weibye 3. Synging av bursdagssong (NMU 49 år) 4. Lesing av Jakob Sande-dikt v/ Tone Rossow 5. Den Nynorske Terminalen v/ Jens Kihl, Janne Nygård, Fredrik Høstaker 6. Pause for å kjøpe øl/lodd 7. Utlodding av Den Nynorske Målprisen Festtale v/ Janne Nygård 9. Avslutning v/ festivalsjef Jens Kihl Program for resten av festivalen: I morgon: Byvandring med Organisasjonskonsulent Magnus Bernhardsen i Noregs Mållag. Oppmøte er på Aasenbautaen kl 19:30. Hugs niste. På torsdag: Trønderfest og feiring av den 197 bursdagen til Ivar Aasen. Festen skal vere i Nordahl Bruns gate 6. Oppmøtetid er 19:00. 9

10 BAKENDEN Bakenden i dag kjem frå Bjerkreim i Rogaland. Vil du ha din eller ein du kjennar sin bakende her? Send inn på e-post: bakende@nynorsk.no eller på tlf