Kriterium for berekraftig husdyravl og retningslinjer for avlsorganisasjonar

Transkript

1 Kriterium for berekraftig husdyravl og retningslinjer for avlsorganisasjonar n o r s k g e n r e s s u r s r å d Ingrid Olesen AKVAFORSK w w w. g e n r e s s u r s e r. n o

2 n o r s k g e n r e s s u r s r å d Foto: Akvaforsk Besøksadresse: Norsk Genressursråd Institutt for husdyr- og akvakulturvitenskap Universitetet for miljø- og biovitenskap 1432 Ås Postadresse: Norsk Genressursråd Pb Ås Norsk Genressursråd Telefon ISBN

3 Innhaldsliste FORORD...3 DEFINISJON AV BEREKRAFTIG HUSDYRAVL...4 BEREKRAFTIG UTVIKLING...4 Føre-var-prinsippet...4 BEREKRAFTIG HUSDYRPRODUKSJON...6 Etiske normer for husdyrhald...7 Bioteknologi og etikk...8 Veging av etiske verdiar...10 BEREKRAFTIG AKVAKULTUR...10 Etisk akseptabel fiskeoppdrett...10 Kva inneber eigentleg moderne oppdrett for fisken?...10 Kva skal ein samanlikne desse forholda med?...11 BEREKRAFTIG HUSDYRAVL...11 STATUS FOR HUSDYRAVL I NOREG...12 HUSDYRPRODUKSJON NORSKE FORHOLD OG VILKÅR...12 Lover om husdyravl og dyrevern...14 Dyrevelferd...15 AKVAKULTUR...17 Fiskevelferd...18 Risikofaktorer for laks- og aureproduksjonen...19 Rømming og verknad på ville populasjonar...19 NORSK AVLSARBEID...19 Berekraft for avlsarbeidet...20 Risikofaktorar...21 AVLSARBEIDET FOR LAKSEFISK...23 Berekraft for avlsarbeidet...24 Rømming og genetisk verknad på villfisk...25 EKSPORT AV NORSKE HUSDYRGEN, STORFE OG GRIS...25 TILGANG OG RETTAR TIL GENETISKE RESSURSAR...26 SAMANDRAG OM STATUS FOR NORSK HUSDYRAVL...28 KRITERIUM FOR BEREKRAFTIG HUSDYRAVL...29 RETNINGSLINJER OG KRAV TIL AVLSORGANISASJONAR...32 LITTERATURKJELDER

4 Forord Nordisk Genbank for Husdyr (NGH) foreslo våren 2003 ei oppfyljing av Strategi for bevarande av genetiska resurser i Norden Det vart her foreslått å utarbeide kriterium for berekraftig husdyravl og retningslinjer for avlsorganisasjonane. På bakgrunn av dette, vedtok Norsk genressursråd å setja i gang eit arbeid med å lage kriterium for berekraftig husdyravl og retningslinjer for avlsorganisasjonane i Noreg. Rådet oppnemnte ei styringsgruppe til å leie dette arbeidet. Denne bestod av Sverre Bjørnstad, Ingrid Olesen og Odd Vangen med Eivind Mehl som sekretær. Gruppa fekk fullmakt til å utarbeide generelle kriterium for berekraftig avl og retningslinjer for avlsorganisasjonane. På det fyrste møtet vart det bestemt at AKVAFORSK ved Ingrid Olesen utarbeider eit forslag til ein rapport for styringsgruppa som skal ut på høyring til husdyravlsorganisasjonane. Student Hans Jørgen Whist har også gjennom sitt arbeid med ei semesteroppgåve ved NLH gjeve bidrag til rapporten. Ein har vald å avgrense oppgåva til ein grundigare gjennomgang av generelle trekk for husdyravlen, og berre trekke fram særskilde ting for ulike dyreartar når det var nødvendig. Arbeidet er vidare avgrensa til å gjelde storfe, svin, sau, geit, pelsdyr og laksefisk. Ingrid Olesen Ås, desember

5 Definisjon av berekraftig husdyravl For å kunne seie noko om kriterium for berekraftig husdyravl, treng vi fyrst ein definisjon av berekraftig husdyravl. Med uttrykket berekraftig husdyravl forstår vi avl som medverkar til og opprettheld ein berekraftig husdyrproduksjon. Vi vil derfor fyrst definere berekraftig husdyrproduksjon og berekraftig utvikling. Berekraftig utvikling Uttrykket berekraftig utvikling vart særleg mykje brukt etter at -Verdskommisjonen for miljø og utvikling, utpeikt av Dei sameinte nasjonane (SN), publiserte rapporten Vår felles framtid, også kalla Brundtland-rapporten i Dette starta diskusjonar om bruksområde på omgrepet berekraftig utvikling. Verdskommisjonen definerer berekraftig utvikling som utvikling som møter trongen i dag utan å redusere sjansen for at kommande generasjonar skal få dekka sin trong. I dei seinare åra har det komme mange ulike definisjonar. Ordet berekraft (på engelsk sustainable) kjem av det latinske ordet sustenere, som tyder å støtte opp under eller oppretthalde. Omgrepet synast å ha sitt utspring i tysk forstvitskap i det attande hundreåret, men det var fyrst på 1960-talet det for alvor vart teke i bruk av miljørørsla. Seinare har omgrepet også fått ein politisk tyding, blant anna på grunnlag av Brundtland-kommisjonen. Tre ulike bruksområde for ordet berekraft viser utviklinga av ordet i bruk og innhald. 1. Ordet berekraft vert brukt som eit reint fysisk konsept for ein enkelt ressurs. Tanken her er at ein brukar naturen som ein fornybar ressurs, der ein ikkje tek ut meir enn det som tilsvarar tilveksten. Ein vil på den måten utnytte ressursen på ein slik måte at den fysiske behaldninga ikkje vert redusert. 2. Ordet berekraft vert brukt som eit biologisk/fysisk konsept. Tanken er den same som for den fyrste bruken, men på grunn av kompleksitet og interaksjonar mellom delar av eit økosystem vert det vanskelegare å fastslå verknaden av inngrepet i naturen. Det er samtidig eit spenningsforhold mellom enkeltressursane og økosystemet som eit heile. 3. Ordet berekraft vert brukt som eit sosial-fysisk-økonomisk konsept knytt til nivå av samfunnsmessig og individuell velferd, som skal oppretthaldast og utviklast. Definisjonen til Verdskommisjonen av berekraftig utvikling fell under den tredje kategorien av bruksområde for ordet. Etter Brundtlandkommisjonen vart ordet berekraft eit moteord med utprega positiv verdi. Paradoksalt var dette starten på prosessen med å utarme konseptet slik at det blir eit uttrykk utan innhald. Mekanismen i denne prosessen er at alle gode eigenskapar og mål er knytt til omgrepet, og at konseptet får mindre meining dess meir det dekker. Når ein har mange gode føremål, blir det viktig å kunne prioritere mellom motstridande interesser. Når vi bruker uttrykket berekraft er det derfor viktig å definere omgrepet og avklare føresetnader og spesifisere fokus og prioriteringar. Føre-var-prinsippet Føre-var-prinsippet er hevda å vere den viktigaste komponenten i berekraft-prinsippet. 4

6 Det blir særleg viktig når det er fare for store skadar på miljø og helse og når graden av risiko er usikker. Dei usikre faktorane må få stor vekt når ein tek avgjersler som får t.d. store miljøverknadar. Det er fleire etiske grunngjevingar og omsyn for føre-var-prinsippet. Økonomiske og sosiale omsyn: Ein føremålstenleg miljøstrategi må til dømes ta omsyn til sosial og økonomisk stabilitet. Erfaringane viser at kostnadene med reinsing av miljøutslepp i regelen er låge for å fjerne dei store miljøskadane, men at dei stig sterkt dersom all miljøskade skal fjernast. Ei etisk vurdering kan konkludere med at ein kan godta ein viss grad av skadelege utslepp. Verken føre-var-prinsippet eller etikken legg opp til null-risikosamfunn. Det er viktig at ein miljøpolitikk er akseptert blant folket, og at han kan gjennomførast utan stor risiko for sosial uro. Framtidige generasjonar: Føre-var-prinsippet medfører eit lengre tidsperspektiv enn tradisjonelle modellar for risikovurdering. Vi som lever i dag, har eit klart ansvar for framtidige generasjonar. Dette må likevel balanserast i høve til ansvaret for dagens generasjon. Omsyn til framtidige generasjonar vil vanskeleg kunne rettferdiggjere innskrenkingar av grunnleggjande menneskerettar til nålevande generasjonar. Naturens eigenverdi: Nokre miljøvernarar og økofilosofar set heilskapen i naturen som det primære etiske subjektet. For dei er hovudsaka at økosystema overlever, fordi dei meiner at naturen har ein eigenverdi uavhengig av menneska sine behov for rein luft, tilgang på mat, rekreasjon osv.. Rapporten frå Bruntlandkommisjonen, Vår felles framtid bygde til dømes på ein menneskesentrert (antroposentrisk) etikk. Ein vil då først og fremst unngå skadar på natur og miljø for at menneska skal overleve. Verdien til naturen blir likevel også understreka i rapporten. Brundtlandrapporten føreset også ei forplikting ovanfor etterslekta slik at vi ikkje reduserer høva til framtidige menneske til å dekke sin trong. Forvalting av ressursane er forvalting av naturen slik at framtidige generasjonar kan gjere seg nytte av den i like stort omfang som sine forfedrar. Føre-var-prinsippet som grunnlag for politisk handling må baserast på etiske grunnhaldningar som har stort gjennomslag hos folket. Ein menneskesentrert etikk bør også ta store miljøomsyn, fordi vi alle er avhengige av dei same avgrensa naturressursane. Vi kan såleis rekne med at natursentrert og menneskesentrert etikk i praksis ofte vil vere samanfallande, når menneska i større grad innser at dei er avhengige av naturen. Deltaking Ved innføring av ny teknologi opplever vi ofte konsekvensar vi ikkje var budde på. Ei vurdering av slike ukjende verknader må bli skjønnsmessig. Eit viktig spørsmål blir då kven som skal vurdere slike skjønnsmessig usikre konsekvensar? Ekspertane blir sjeldan ramma hardast dersom dei tek feil i sine spådommar, og dei bør derfor ikkje vurdere slike spørsmål åleine. Ofte vil store folkegrupper bli sterkare ramma enn eliten av ekspertar. Dei som blir ramma, kan ha andre meiningar om kva slags risiko dei vil akseptere, enn ekspertar eller dei som avgjer slike spørsmål. Mindretalet si oppfatning bør heller ikkje bli neglisjert dersom det blir sterkt ramma av vedtaka. I tillegg til klageretten i etterkant har dei som vil merke følgjene av eit vedtak, moralsk rett til å halde makthavarane ansvarlege. Når det ikkje er mogleg å vurdere på førehand om utfallet av ei handling medfører ei rettferdig fordeling av fordel og risiko hos folk, er det viktig at prosessen fram mot handlinga er rettferdig. 5

7 Berekraftig husdyrproduksjon Thomson and Nardone (1999) drøfta to ulike tilnærmingar til berekraftig husdyrproduksjon: Tilstrekkelege ressursar og funksjonell integritet. Den første føreset at nødvendige ressursar for produksjon kan seiast å vere tilgjengelege i framtida, og er såleis avhengig av rasjonalisering av innsatsfaktorar og produksjon. Den er meir i samsvar med dei to fyrste bruksområda av berekraftomgrepet nemnt ovafor (s. 4). Funksjonell integritet føreset at viktige delar i eit produksjonssystem (gardsbruk) er reprodusert over tid i systemet på ein måte som avheng av tidlegare system. Dei ulike delane kan ha både økologiske og sosiale avgrensingar, og denne tilnærminga samsvarer meir med den tredje kategorien av bruksområde nemnt ovafor. Det er for eksempel nemnt at medan konvensjonelt landbruk går meir i retning mot tilstrekkelege ressursar, også når det skal løyse økologiske problem, så vil økologisk landbruk gå meir mot funksjonell integritet av produksjonssystemet. Det stressar for eksempel meir kor viktig dei naturlege prosessane er og at systemet bør vere lukka og sjølvforsynt, ved å sette restriksjonar på innkjøp av medisin og kjemikaliar (Phillips og Tind Sørensen, 1993). Mangfald, robustleik, dyrevelferd og naturleg åtferd er eigenskapar som er høgt verdsett i økologisk landbruk, som også har sosiale element i seg. I Noreg er truleg ikkje denne skilnaden mellom konvensjonell og økologisk landbruk så stor, då det er forholdsvis stort medvit om at miljømessige og sosiale faktorar er viktige i og for landbruket. Ein kan derfor seie at her i landet er uttrykket berekraftig landbruk eit fleirdimensjonalt konsept, sidan det viser til så ulike mål som busetjing, bevare truga rasar, hindre nedbryting av jordsmonn og redusere avrenning frå gjødsel. I tillegg til økologiske restriksjonar, inneber det også økonomiske, sosiale og kulturelle dimensjonar, som definert av verdas Mat og landbruksorganisasjon (FAO, 1992) for Dei sameinte nasjonane (SN): Berekraftig utvikling er forvalting og bevaring av naturressurs-grunnlaget og teknologisk og institusjonell endring orientert slik at det sikrar oppnåing og kontinuerleg tilfredsstilling av menneskelege behov for dagens og framtidas generasjonar. Slik berekraftig utvikling (i landbruk, skogbruk og fiskerisektorar) bevarer land, vatn, plante- og dyre-genetiske ressursar, vernar miljøet mot skader, er teknisk føremålstenleg, økonomisk levedyktig og sosialt akseptabel. Sjølv om det finst eit stort tal ulike definisjonar for berekraftig produksjon, kunne ein koma fram til fem felleselement for dei som ynskjer langsiktige og rettferdige løysingar på utfordringane i matproduksjonen (Francis og Callaway, 1993): 1. Ressurseffektivitet med mest mogleg effektiv utnytting av ikkje-fornybare ressursar, og om mogleg bruke lokale fornybare ressursar. 2. Økonomisk lønsemd både på kort og lang sikt. 3. Produktivitet. Bevare og forbetre produktiviteten for alle basisressursar i staden for å øydeleggje eller svekke dei. 4. Miljøvennleg, slik at ein minimerer negative verknader på og utanfor verksemda. 5. Sosialt levedyktig med rettferdige system som favoriserer eigar/produsent og medverkar til levedyktig økonomi for bygdene, infrastruktur og samfunn. På den måten støtte opp om og bli godt integrert i heile samfunnet. Dette betyr at ein bør ta meir omsyn til framtidige generasjonar, og sjå meir kritisk på globaliseringa av matsystema og energiforbruket i tilknyting til spesialiseringa og langtransporten av store volum av mat og fôr. 6

8 Etiske normer for husdyrhald Som ein reaksjon på ei snever tolking av omgrepet dyrevelferd og ei liberal tolking av dyrevernlova har etikk i samband med dyrehald kome på dagsordenen. Mange vanskelege spørsmål dukkar opp i samband med kva slags eigenverdi dyret har. Som ei følgje av at dyra har ein eigenverdi, blir alle inngrepa vi gjer i livet deira, eit moralsk spørsmål som krev gjennomtenkte svar og løysingar. Eit viktig spørsmål i samband med hald av dyr er om det er moralsk forsvarleg å bruke dyr berre som ressursar eller middel til å nå våre mål, eller om det finst moralske omsyn som set grenser for dette. Antropsentriske eller menneskesentrerte haldningar byggjer derimot på at vi berre har moralske plikter, som omsorg for velferd, hindring og lindring av skadar og respekt, overfor menneska. Ei reint instrumentell haldning til dyra kan då forsvarast. Ikkjeantroposentriske oppfatningar byggjer på at andre organismar enn menneska også har ein eigenverdi og interesser som forpliktar oss menneske. For å vurdere kva som er god og uakseptabel velferd for dyra trengst det både kunnskap om fysiologi, etologi, helse, genetikk med meir. Sjølv om ein er samde om slik faktakunnskap, kan ein likevel vere ueinige om kva som er god dyrevelferd. Årsakene til dette ligg då oftast i ulike etiske normer og vurderingar. På same måten som ulike menneske og kulturar har ulike meiningar om kva som er gode menneskeliv, har vi ulike meiningar om kva som er godt for dyra. Slike etiske vurderingar er basert på sentrale verdispørsmål om kva som er viktig i livet, og må derfor bli teke på alvor. Kjensler er viktige for kva verdiar og haldningar vi har. Diskusjonar om dyrevelferd blir derfor ofte stempla som kjensleladde og dermed usaklege og ubrukelege for rasjonelle avgjersler. I den samanhengen siterte Simonsen (1994) den avdøde danske overdyrlegen Christian Brekling, som heile sitt liv var blant dei ivrigaste som arbeidde for betre forhold for husdyra: «Følelser er ikke fornuftens motsætning. Følelser er ufølsomhedens, stupiditetens og kynismens modsætning netop de egenskaber, der i nutiden truer velfærd menneskers som dyrs». Ordet velferd er ei direkte omsetjing av det engelske ordet «welfare» og skildrar kor «vel eller verdig» eit dyr «ferdast» gjennom livet. Kor godt er dyret i stand til å regulere dei biologiske funksjonane i forhold til omgjevnadane? Omgrepet dyrevelferd gjeld både den psykiske og den fysiske helsa (objektivt sett) til det individuelle dyret eller tilstanden til dyret når det prøver å greie seg i miljøet sitt. Det omfattar både åtferd og fysiologiske og immunologiske faktorar. Vi tolkar her helse som meir enn berre fråvær av sjukdom. Det er også ein tilstand der kroppen har motstandsevne mot negative verknader frå miljøet omkring. Eit viktig grunnlag for god dyrehelse er at dyra trivst. Dyrevelferd er heller ikkje berre fråvær av lidingar. Det inneber også positiv velferd for dyra, slik at frårøving av alle positive opplevingar og stimuli for dyret er eit etisk dyrevernproblem. Med dyrevern meiner vi å vareta den psykiske og fysiske helsa til kvart einskild dyr. Det er stor semje om at husdyra har fem fridomskrav: 1. Fridom frå svolt og feilernæring 2. Fridom frå termisk og fysisk stress 3. Fridom frå sjukdom og skadar 4. Fridom til å utøve dei fleste normale åtferder 5. Fridom frå frykt I tillegg kan vi nemne andre krav som ofte blir nemnde: Vi skal leggje til rette for ei best mogleg dyrevelferd som også omfattar positiv velferd i tillegg til fråvær av lidingar. 7

9 Dyra skal ha høve til å utøve naturleg åtferd, og dyra skal fôrast i samsvar med det som er naturleg for arten. Både åtferd som er nødvendig for å halde oppe normale fysiologiske og fysiske tilstandar, og åtferd som er nødvendig for å halde oppe ein normal psykologisk tilstand med emosjonelle, mentale og intellektuelle aspekt er viktig. Dei sosiale behova til dyra, som revir, rangordning, flokkstorleik og sosial struktur (aldersfordeling, variasjon i sosial rang, o.l.), bør det også takast omsyn til. Det skal vere god kontakt og tillitsfullt forhold mellom dyr og menneske. Avliving skal gjerast raskt og mest mogleg smertefritt. Ut frå eit meir egoistisk syn kan vi også argumentere for respektfull og god behandling av dyr. Det viser seg at i kulturar som behandlar dyra sine med meir omsorg, er det generelt større respekt både for dyreliv og menneskeliv, og folk har meir omsorg for kvarandre. Dette følgjer naturleg av at samstundes som vi påfører dyra lidingar, så krenkjer vi vørdnaden for menneska og medverkar til at vi får ein råare kultur. Bioteknologi og etikk Så tidleg som i 1942 starta ein med kunstig sædoverføring på storfe i Noreg. Dette var byrjinga på den bioteknologiske utviklinga i husdyrbruket. Denne utviklinga har fortsett for fullt. I USA har vi til dømes alt sett transgene dyr (dyr med gen som er overførte frå andre dyr eller artar) og kloning av husdyr. Vi kan seie at utviklinga i bioteknologien er eit resultat av og ei vidareføring av eit mekanistisk syn på naturen. Det er prega av stor optimisme og tru på at vi kan styre biologien slik at han kan tene menneska, og at vi kan kontrollere alle eventuelle negative sideverknader av teknologien. Moglege negative sideverknader blir ofte gløymde, eller forskarane prøver å løyse problema eller symptoma på problema med å utvikle stadig ny teknologi. I den seinare tida har vi fått ein ny politisk og fagleg debatt om bioteknologi, der dei etiske spørsmåla er sentrale. Kva for bruk skal vi tillate, og kva for grenser skal vi setje for bruken? Skal genoverføring mellom artar bli forbode, og kva for grenser skal vi setje for bioteknologisk forsking? Andre spørsmål gjeld utsetjing av genmanipulerte organismar i naturen og risiko for spreiing av mikrobar med uønskte eller farlege eigenskapar. Spørsmål om å ta patent på genmanipulerte produkt, frå dyr til teknikkar og organismar vi finn i naturen, må vi òg ta stilling til. Vi må vege den moglege gevinsten opp mot risikoen for dyra og menneska sin velferd og mot skadar på miljøet. Ved bruk av bioteknologi må vi ikkje gløyme moglege ukjende negative sideverknader, eller sideverknader som vi ikkje merkar før om mange år eller på heilt andre stader. Bioteknologiske metodar kan vere svært slagkraftige, og derfor er det særs viktig å undersøke alle moglege verknader på dyr, menneske og miljø. Ein liten prisnedgang på maten kan til dømes ikkje forsvare ein auka fare for dårlegare dyrehelse og dyrevelferd, meir bruk av antibiotika og utvikling av resistente bakteriar. Spørsmålet blir kanskje meir komplisert når vi kjem inn på transgene dyr for å produsere medikament (bioreaktorar) som er livsnødvendige for mange menneske. Vi må vurdere teknologien i ein større samanheng, og ikkje berre sjå på dei klare og direkte fordelane på kort sikt. Kan til dømes problema våre bli løyste med alternative eller førebyggjande tiltak som medfører mindre risiko, og som fjernar årsaka til problema? Vi må vurdere teknologien i ein større samanheng, og ikkje berre sjå på dei klare og direkte fordelane på kort sikt. Ein del av desse spørsmåla er regulerte i Genteknologilova av

10 Etiske omsyn som er eller har vore aktuelle i samband med bioteknologi (Sandøe og Holtug, 1998): 1. Ein må ta omsyn til velferda for både dyr og menneske. 2. Vitskapsmenn bør ikkje «leike Gud». 3. Dyr bør ikkje behandlast som reine hjelpemiddel eller instrument. 4. Den genetiske integriteten til dyra bør ikkje krenkjast. Med genetisk integritet meiner ein her at genomet skal vere intakt. Dette vil dermed stride mot all husdyravl basert på seleksjon. I diskusjonen om etiske spørsmål knytte til bioteknologi skil Sandøe og Holtug (1998) mellom to ulike spørsmål: 1. Kva for bekymringar er moralsk relevante? Kva for omsyn bør vi ta når vi skal bestemme føresetnadene for moralsk akseptabel bruk av bioteknologi for til dømes å endre akvatiske organismar ved hjelp av bioteknologiske metodar? Nokon meiner til dømes at så lenge transgene dyr ikkje lid, så er det ingen etiske problem knytte til å avle fram og bruke slike dyr i oppdrett. Andre vil hevde at i tillegg til omsynet til dyrevelferd er det viktig at vi ikkje krenkjer naturen og ikkje viser manglande respekt for eigenverdien til skaparverket ved å «leike Gud». 2. Korleis vege dei ulike etiske omsyna i høve til kvarandre? Dersom vi for eksempel meiner at dyra bør få eit anstendig liv og at forbrukarane bør få billeg fisk av god kvalitet, og desse omsyna kjem i konflikt med kvarandre, må vi vege dyra si velferd i høve til menneska sine interesser. Ved veging av ulike etiske omsyn må ein ofte kompromisse mellom effektivitet og dyrevelferd. Omsynet til føre-var-prinsippet og risikoen for negative konsekvensar av teknologien bør vurderast nøye. Sjølv om ikkje absolutt alle negative konsekvensar kan bestemmast på førehand, bør det ikkje hindre oss i å gjere noko bruk av ny bioteknologi. Dersom det er tale om svært verdfulle bidrag til å betre folk si helse eller redde menneskeliv, som ved bruk av dyr som bioreaktorar for å produsere verdfull medisin, kan vi akseptere ein viss risiko for uheldige verknader. Dersom nytten av ein risikabel teknologi berre er ein mindre prisreduksjon på mat og/eller risikoen for uheldige verknader er forholdsvis høg, er det derimot gode etiske grunnar for restriktiv bruk av teknologien. Mange vil såleis meine at det ikkje er omsynet til bruken av bioteknologien i seg sjølv som er relevant, men verdien av føremålet eller nytten og skaden av eventuelle utilsikta biverknader. Det er ein stor og mektig industri som arbeider hardt og investerer store summar for å skape ein marknad for genmodifiserte organismar og produkt. På plantesida er det ofte same firma som sel genmodifiserte frø- og plantemateriale som sel kjemiske sprøytemiddel mot skadedyr, sjukdom og ugras. Bøndene sjølve har svært lite styring over denne industrien. Dersom vi set genmodifiserte organismar ut i naturen, er det ein fare for at dei kan spreie seg eller genmaterialet sitt. Dei kan til dømes utkonkurrere naturlege artar og redusere biologisk mangfald. Vi har mange eksempel på at overføring av plante- og dyreartar til nye miljø kan skape store problem. Vi må òg lære av tidlegare eksperiment at vi har svært avgrensa kunnskap om moglege negative sideverknader. Ofte har vi verken fantasi eller kunnskap til å stille dei riktige kritiske spørsmåla og slik få undersøkt alle moglege farar på førehand. Bruk av transgene organismar er såleis eit gedigent eksperiment med naturen. Derfor bør vi i dei fleste tilfelle der det ikkje er tale om livsviktig nytteverdi av denne teknologien, vere føre var og vise den aller største varsemd. 9

11 Veging av etiske verdiar Mange vil kanskje meine at det er umogleg å vege etiske verdiar som menneskeliv og dyrevelferd i høve til reine økonomiske verdiar som lågare pris på kjøt. I røynda viser det seg at det er det vi gjer heile tida når vi tek viktige avgjersler om til dømes fartsgrenser på vegane, veg- og sjukehusutbygging og forskrifter for hald av dyr. I staden for å gjere veginga implisitt eller indirekte vil det vere viktig å gjere bevisste avvegingar av etiske og økonomiske verdiar. Sjølv om vi ikkje kan finne ein pris på eit gode eller produkt i marknaden, kan det likevel ha ein stor verdi for menneska og samfunnet. I dei siste tiåra har det også vorte utvikla nye metodar for å rekne ut kroneverdien av etiske verdiar som miljøgode (t.d. rein luft, mindre støy og vakkert naturlandskap) eller velferd for menneske og dyr (t.d. mindre stress og sjukdom). Sjølv om mange av desse metodane er omdiskuterte og har ulike sterke og svake sider, har dei vist seg å vere nyttige i mange høve. Berekraftig akvakultur Akvakulturnæringa har i åra som kjem eit potensiale til å bli ein viktig bidragsytar for auken i tilgang på mat frå havet. FAO har hevda at oppdrett av fisk kan løyse matvareproblemet i verda. Føresetninga for at næringa skal nå forventa målsetjingar er at det vert drive ein berekraftig produksjon, med omsyn på fôrressursar, miljø, helse og etikk. Internasjonale retningslinjer for berekraftig akvakultur viser også ei tilnærming i retning av funksjonell integritet. Dei byggjer på fylgjande prinsipp (Holmenkollen Guidelines, 1999): 1. Prinsippa for miljøforvaltning og berekraftig utvikling som vart utleia i Riokonvensjonen om biologisk mangfald i Dei inneber omsyn til samanhengen mellom naturlege, teknologiske, sosioøkonomiske og verdimessige sider. 2. Føre-var-prinsippet slik at der ein ikkje har god nok kunnskap og sikre erfaringar vel strategiar som effektivt reduserer framtidige skadeverknader på miljøet. 3. Prinsippet om rettferdig fordeling av ressursane mellom menneska. Veksten i folketalet og den auka ressursbruken er ei av utfordringane for berekraftig utvikling. Den sterke veksten i folketalet i verda har ført til eit søk etter alternative metodar for produksjon av protein av animalsk opphav. Fiskeria baserer seg på utnytting av naturlege ressursar, med ein samla fangst i verda på cirka 60 millionar tonn matfisk per år. Dette fiskeriet har vore nokså stabilt over lengre tid, og ein ventar ikkje at fangsten vil stige vesentleg i framtida. Etisk akseptabel fiskeoppdrett To forhold er sentrale i spørsmålet om moderne fiskeoppdrett er etisk forsvarleg: Kva inneber eigentleg moderne oppdrett for fisken? Kva skal ein samanlikne desse forholda med? Kva inneber eigentleg moderne oppdrett for fisken? Fisk er vekselvarme og er derfor spesielt utsette for unormale endringar i miljøet, til dømes svingingar i temperaturen, straumforhold og oppblomstring av algar. Fisk i fangenskap blir i tillegg utsette for handtering, transport, kjemikaliehandsaming i samband med avlusing og anna. Det har vist seg at ulike fiskeartar reagerar ulikt på slike situasjonar. Ein laks kan til dømes «sture» (mistrivast, med nedsett appetitt og vekst) i fleire veker etter å ha vorte 10

12 handtert, medan røye viser stor evne til å tole handtering utan å bli nemneverdig påverka. Ein kan seie at fisken reagerar ulikt på stimuli, og at det som er god velferd for ein art, ikkje alltid er god velferd for ein annan. Krav til velferd for oppdrettsfisk: 1. Normal regulering av fysiologiske prosessar 2. Normal åtferd med låg grad av aggresjon mellom individa 3. Normal appetitt og vekst 4. Fråvær av smerte, frykt, skadar, sjukdom og død På den eine sida kan vi seie at oppdrettsmiljøet gjev gode, skjerma forhold for fisken med få ytre fiendar, nok fôr og reint, friskt vatn. I tillegg er fisken vaksinert mot ulike sjukdommar. På den andre sida er det tette bestandar i merdane, forholdsvis høg sjukdomsrisiko og avgrensa høve til mosjon og positive opplevingar/stimuli. I tillegg blir fisken handtert mekanisk ved transportar, vaksinering, stryking (av avlsfisken) og avliving. Avl og eventuell genmanipulering kan føre til permanente endringar i fiskestammane. Kva skal ein samanlikne desse forholda med? Skal vi samanlikne forholda i oppdrett med naturlege forhold, med forholda innanfor fiskeria og/eller med forholda til husdyr i landbruket? Kunnskapen vår om åtferda og velferda til fisken i naturlege omgjevnader er svært avgrensa. Mange artar trivst i tette stimar i heile eller delar av livet (som laksen i sjøen), medan andre artar er svært territoriehevdande (som laksen i elva). Villfisk kan også bli sjuk og få parasittar og til og med mangle fôr i periodar. Når vi held fisken i fangenskap, kjem vi likevel inn og får eit spesielt ansvar for at han ikkje skal lide av sjukdom eller mangel på fôr. Vi veit ikkje så mykje om mosjoneringsbehovet til fisken eller om han blir plaga av å ikkje få symje fritt rundt i vatnet. Når det gjeld mekaniske påkjenningar i naturen, må ein rekne med at det kan bli nokre slag og spark på symjeturen motstraums opp i ei norsk elv. I tradisjonelt fiskeri med line, trål, garn og sportsfiske vil vi finne former for dyrebehandling som kan føre til store lidingar for fisken. Sjølv om dei meir eller mindre bevisst har vorte vurderte som «nødvendige lidingar» i høve til dyrevernlova, kan ein likevel ikkje slutte at det rettferdiggjer dårleg velferd for fisken i oppdrettsmiljøet. Berekraftig husdyravl Olesen et al. (2000) konkluderte med at berekraftig husdyravl er ein langsiktig og samansett prosess, og at vi derfor treng større fokus på langsiktige biologiske, økologiske og sosiologiske løysingar. For ei tilnærming til avlsmål for berekraftig husdyrproduksjon basert på funksjonell integritet, foreslo dei at fylgjande prosedyre og spørsmål bør avklarast: 1. Fokus og prioriteringar for berekraft, inklusive etiske prioriteringar av for eksempel dyrevelferd i høve til økonomisk lønsemd eller forbrukarane sin betalingsvilje. 2. Karakterisere og definere produksjonssystemet med omsyn til grenser og strukturar for ressursutnytting, miljø, økonomi og sosiale forhold. Kva faktorar er kritiske med omsyn til reproduksjon og oppretthalding av ressursar og prosessar i systemet? 3. Definere indikatorar for måling av eller framstilling/skildring av dei kritiske faktorane og dei prioriterte måla etterspurt ovafor (punkt 1 og 2) og kritiske verknader av produksjonen. Økonomisk driftsresultat, produksjon per dekar, antibiotika forbruk, ressursuttømming/-utarming og forstyrra åtferd er døme på indikatorar for prioriterte mål for berekraft som økonomisk lønsemd, ressursutnytting og dyrevelferd. 11

13 4. Identifisere eigenskapar til dyra som er viktige for desse indikatorane eller kriteria, og vege desse slik at produksjonen blir optimalisert med omsyn til restriksjonar og prioriteringar bestemt under punkt 1. Status for husdyravl i Noreg Før vi kan foreslå kriterium og retningslinjer for berekraftig husdyravl, treng vi ein oversikt over situasjonen i dag, og identifisere kritiske faktorar og utviklingstrendar. Denne oversikten av situasjonen for husdyravlen i Noreg i dag er for ein stor del basert på den nasjonale rapporten til FAOs Statusrapport om verdas husdyrgenetiske ressursar (Sæther, 2002). Denne nasjonale rapporten er eit nyttig og aktuelt dokument i denne samanhengen. I tillegg er norske lover og politikk på området trekt inn ved hjelp av bl.a. Stortingsmeldinga for dyrevelferd. For å sjå situasjonen i lys av utviklinga i Europa og resten av verda, er det for ein stor del nytta publikasjonar frå det tematiske EU-nettverket, SEFABAR Sustainable European Farm Animal Breeding and Reproduction (Liinamo og Neeteson-van Nieuwenhoven, 2003). Husdyrproduksjon norske forhold og vilkår Noregs topografi, klima og geografiske plassering i nord påverkar husdyrproduksjonen i stor grad. Det er rikeleg tilgang på utmarksbeite som blir brukt til både småfe og storfe, og Noreg har ein lang og kald vinter som gjev ein lang innefôringsperiode. Vidare er norsk husdyrbruk kjenneteikna av ein høg teknologisk standard, kostbare driftsbygningar, små driftseiningar og forholdsvis god dyrevelferd. Fram til 1994 var det strenge reguleringar for import av husdyr, og dette saman med det kalde klimaet la grunnlaget for ei generelt god dyrehelse. Dei siste ti åra er trenden i norsk husdyrproduksjon at det blir færre husdyrbruk, men det totale tal dyr er stabilt, slik at storleiken på buskapane aukar for alle husdyrslag. Det er også ein nedgang i mjølkeproduksjonen, men auke i kjøtproduksjonen, spesielt for dei einmaga dyra som fjørfe og svin. Likevel har vi framleis små driftseiningar, med eit gjennomsnitt på f.eks.14 mjølkekyr og 850 verpehøns pr. buskap i For mange bruk kjem store deler av familieinntekta frå anna arbeid eller verksemd. Norsk landbruk og husdyrproduksjon har tradisjonelt blitt tillagt ei rekke viktige samfunnsoppgåver utover sjølve matproduksjonen. Eit slikt multifunksjonelt landbruk omfattar sjølvforsyning og beredskap, regionalpolitiske oppgåver knytt til busetjing og bygdeutvikling, miljø knytt til forureining og kulturlandskap, og sosiale forhold knytt til inntektsutvikling og inntektsfordeling i næringa. Kombinasjonen av høge produksjonskostnader og breitt mål for landbruket har stilt store krav til utforminga av ein nasjonal landbrukspolitikk. Denne har i hovudsak vore tufta på regulering av importen gjennom et sterkt grensevern og eit nasjonalt støttesystem med budsjettløyvingar og reguleringar. Ein streng grensekontroll for import av levande dyr har også vore sett som nødvendig for å sikre den spesielt gunstige helsestatusen for husdyr. Etter at EUs veterinære regler er innført i Noreg gjennom EØS-avtala frå 1994, har grensekontrollen vorte svekka og til dels erstatta med sjølvpålagte regler for husdyrnæringa. To viktige reguleringsmekanismar i norsk landbrukspolitikk er kvoter og konsesjonar per bruk. Kvotene gjeld produksjonen av ku- og geitmjølk. Formålet med kvoteordninga for mjølk er å tilpasse mjølkeproduksjonen til avsetningsforholda i marknaden. Minimumskvoten for ku var liter, og for geit liter i Talet på kumjølkprodusentar er redusert med omtrent 44 % sidan ordninga med kvoter vart innført i Den samla kvoten i landet er i det same tidsrommet redusert med omtrent 18 12

14 %. Mykje av nedgangen i tal produsentar sidan 1996 skuldast truleg også at det sidan da har vore tilbod frå staten om at mjølkeprodusentar kan ta i mot eit kompensasjonsbeløp for å avvikle mjølkeproduksjonen. Svine- og fjørfeproduksjonen er regulert gjennom Lov om regulering av ervervsmessig husdyrhald, også kalla husdyrkonsesjonslova. Formålet med lova er å regulere strukturen i næringa og å unngå ei utvikling i retning av industriprega husdyrproduksjon i dei mest kraftfôrkrevjande produksjonane. Ein typisk industriproduksjon med svært store einingar er lite ynskeleg både ut frå eit landbrukspolitisk synspunkt og ei miljømessig vurdering. Tal produsentar og mange som produserer under konsesjonsgrensene tyder på at lova har avgrensa utviklinga mot store, industrialiserte einingar i samsvar med intensjonen. I akvakulturproduksjonen må ein ha konsesjon for i det hele tatt å drive med næringa. Konsesjonstildelinga er heimla i Lov om oppdrett av fisk, skaldyr m.m. Formålet med lova er å medverke til at oppdrettsnæringa kan få ei balansert og bærekraftig utvikling og bli ein lønsam og livskraftig distriktsnæring. I 2000 var det 1000 næringsdrivande som hadde konsesjon på laks- og aureproduksjon, fordelt på 10 av 19 fylker. Produksjonsforhold og landbrukspolitikk medverkar til at støttenivået i norsk landbruk og husdyrbruk er blant dei høgaste i verda (OECD, 2002). Etter som landbruket er utsett for handelsliberalisering og krav om lågare støtte ut frå bl.a. press i WTO-forhandlinger, har dette lagt eit sterkt press på norsk landbrukspolitikk og -næring. Samtidig har den nasjonale viljen til å støtte opp om landbruket blitt svekka. Resultatet av økonomisk innstramming og avregulering er sviktande inntektsnivå, raskare strukturutvikling og dårlegare rekruttering til husdyrproduksjonen. Laksefisk- og pelsdyrnæringa er derimot svært avhengige av verdsmarknaden og prisane der. Slike marknader er særleg utsett for svingingar frå år til år, og for pelsdyr har dette medført store variasjonar i tal dyr og dermed i avlspopulasjonen. For pelsdyr som også har ein forholdsvis liten populasjonsstorleik kombinert med fri import av avlsmateriale skaper dette store utfordringar og krav til avlsarbeidet. Den stramme arbeidsmarknaden medverkar også til problem med tilgang på arbeidskraft. Samla sett vil dette kunne føre til at utviklinga i norsk husdyrproduksjon framover i sterkare grad vil følgje mønsteret frå andre industrialiserte land, og småskalapreget kan endre seg. Ei slik endring vil truleg ha stor innverknad på husdyrproduksjonen og dermed også husdyravlen. Dei historiske rasane si livskraft i det ordinære landbruket vil vera svært utsett, men det er også grunn til bekymring for at presset mot meir effektivitet vil medføre uheldige verknader for dei store aktive avlspopulasjonane. Samvirkeorganisasjonane i norsk landbruk og husdyrproduksjon Eit særdrag ved norsk landbruk og husdyrproduksjon er den sterke stillinga til samvirkeorganisasjonane. Dette har vore stimulert gjennom økonomisk støtte og reguleringar. Samvirket har høge marknadsdelar i omsetninga av alle viktige husdyrprodukt, noko som medverkar til å sikre avsetning og pris for produsentane. I tillegg har avlsarbeidet i husdyrsektoren i svært stor grad vorte drive av samvirkeorganisasjonar. Ein bondestyrt husdyravl utan konkurranse har medverka sterkt til ein omfattande registrering av data gjennom Husdyrkontrollen og stor oppslutning om aktuelle avlstiltak. 13

15 Lover om husdyravl og dyrevern Alle avlslag i landet blir godkjent av Staten landbrukstilsyn (presentert på side 32) i høve til Lov av 4. des.1992 nr. 130 om husdyravl. Formålet til lova er bestemt i forskrifter og er å sikre forsvarlig avl. Vidare må avlslaga overfor Statens landbrukstilsyn dokumentere at de har tilstrekkelig mange dyr til å kunne gjennomføre et reelt foredlingsprogram eller i gitt tilfelle å kunne sikre bevaring av dyrematerialet (rasen) når det blir sett som nødvendig. Det er ikkje definert eller presisert nærare kva som ligg i pliktene om å drive forsvarlig avl eller bevare rasen. Dette manglar både i forhold til konkrete krav om minimum effektiv populasjonsstorleik og i forhold til meir overordna mål om ein bærekraftig ressursforvaltning. Sidan 1974 har vi hatt ei dyrevernlov og forskrifter til denne lova med reglar for omsorg og stell, driftsopplegg, driftsanlegg og førebygging av sjukdom. Det finst ei dyrevernnemnd i kvar kommune, som har ansvar for å sjå til at reglane blir følgde. Paragraf 2 i dyrevernlova lyder slik: «Det skal farast vel med dyr og takast omsyn til instinkt og naturleg trong hjå dyret så det ikkje kjem i fåre for å lide i utrengsmål.» Vi ser altså at det ikkje er nok at dyra ikkje skal lide. Dyra skal heller ikkje kome i fare for å lide. Det er likevel rom for tolking og diskusjon om når vi kan seie at dyra lid, og kva som er «å lide i utrengsmål» eller å lide unødvendig. Liding som omgrep inneber vanlegvis at dyret er bevisst at det lid, og må dermed reknast som ein mental tilstand. Mistrivsel er eit betre omgrep, fordi det nødvendigvis ikkje føreset ein slik bevisst tilstand hos dyret. Då lova vart utforma hadde ikkje fiskeoppdrett noko stort omfang enno, og det er gjort liten skilnad mellom ulike artar av virveldyr, som mellom fisk og pattedyr i lova. Tradisjonell avl og bruk av genteknologiske/bioteknologiske metodar i avlen er direkte regulert i dyrevernlova etter at den ved lovendringar i 1993 og 1996 fekk føresegner om avl i 5. Det er forbode å endre dyra sine arveanlegg gjennom tradisjonelt avlsarbeid eller ved hjelp av genteknologi dersom: Dette gjer dyret uskikka til å utøve normal åtferd eller påverkar fysiologiske funksjonar i uheldig retning. Dyret blir påført unødvendig liding. Endringa vekker allmenne etiske reaksjonar. Det er også forbode å avle vidare på dyr som har vorte slik som nemnt i fyrste ledd. Det er her ikkje nærare definert eller presisert kva som ligg i mange av uttrykka, slik som til dømes påverkar fysiologiske funksjonar i uheldig lei. Det er vitskapeleg dokumentert at mange av dagens husdyr er avla fram slik at dei billig og effektivt produserer dei ynskjelege produkta, men der deira naturlege fysiologi kan vere endra i negativ retning (Rauw et al, 1998). Ei slik uheldig endring kan bli ein trussel for framtidig berekraftig utnytting av desse husdyra. Landbruksdepartementet har så langt ikkje utarbeidd ei eiga forskrift som konkretiserer føresegnene i dyrevernlova. Føresegner om avl er tatt inn i nokre av dei forskriftene som fins om hald av ulike arter. I forskrifter for hald av storfe og svin står det at avl skal fremme god funksjon og helse hos dyra. For hold av høns og kalkun er forskriftene meir konkrete og omfattande og seier i tillegg til at det i avlsarbeidet skal leggast vekt på å få fram friske og robuste dyr: Det skal arbeides for å selektere bort negative egenskaper som dårlig helse, herunder beinproblemer, aggresjon, frykt, fjørplukking og -hakking og behovet for restriktiv 14

16 fôring. Det skal arbeides for å få frem dyr som kan ha normal belysning (inkludert naturlig lys) om dagen og normal mørkeperiode om natten. Europarådet sine tilrådingar for hald av produksjonsdyr inneheld også føresegner om at ein skal ta omsyn til helse og velferd til dyra i avl og seleksjon for produksjonseigenskapar. Genteknologilova omfattar mikroorganismar, plantar og dyr. Lova skal sikre at framstilling og bruk av organismar som er laga ved hjelp av gen- og celleteknologi, går føre seg på ein etisk og samfunnsmessig forsvarleg måte for å hindre helse- og miljømessige skadeverknader. Bruken må òg vere i samsvar med prinsippet om ei berekraftig utvikling. Inneslutta framstilling og bruk av genmodifiserte organismar skal meldast eller godkjennast i samsvar med dei vedtekne forskriftene. Utsetjing av genmodifiserte organismar krev alltid godkjenning. Kvar sak blir vurdert for seg, og nye avgjerder byggjer på tidlegare erfaringar. Miljøverndepartementet handsamar søknader om utsetjing av genmanipulerte organismar i naturen eller veksthus. Det er gjort vedtak i Stortinget om at regjeringa skal utarbeide ei lov mot kloning av høgareståande organismar. Dyrevelferd Velferdsproblem relatert til avl og reproduksjon som er til bekymring for europeiske dyrevernorganisasjonar i fylgje Liinamo and Neeteson-van Nieuwenhoven (2003) inkluderer fylgjande: For drøvtyggjarar, mastitt, halting og fruktbarheitsproblem (i mjølkeproduksjon), og beinproblem, produksjonsuthald og auka tilfeller av behov for keisarsnitt (i kjøtfe og sau). Særleg har dødfødslar hos kalvar vorte eit stort problem hos den utbreidde Holstein-kua i Europa i dag. Hos gris er det beinproblem og ulike velferdsproblem i relasjonen mellom purke og grisungar, som forfattarane overfor trakk fram.. Hos fjørfe er det ulike reproduksjons-forstyrringar ( i eggproduksjon) og beinproblem, metabolske forstyrringar slik som mangelfull og overdriven appetitt (i broiler). Hos fisk er det rygg og kjeve deformitetar, tendens til stress (sjølv om den genetiske basisen for desse forholda ikkje er etablert enno), og potensiell skade på villfisk ved sjukdomsspreiing og samankryssing med rømt oppdrettsfisk. Dei norske husdyrorganisasjonane sine handlingsplanar for dyrevelferd viser at dei er merksame på at avlen har mykje å seie for god helse og dyrevelferd. I Noreg, som i resten av den vestlege verda, har produksjonsdyra si velferd likevel fått stadig større merksemd frå forbrukarane. Dette er eit av dei spørsmåla som gjer at avl børe vere eit offentleg debattema. Det har ført til mange nye forskrifter, som stiller detaljerte krav til hald og oppstalling av alle viktige produksjonsdyr. For dei fleste driftsformene har dette ført til betydelege endringar og forbetringar i forholda for produksjonsdyra. I stortingsmeldinga for dyrevelferd (St.meld. nr ) legg landbruksdepartementet til grunn at all organisert avl på dyr må ha som mål å vareta omsynet til helse og velferd til dyra. Det blir peika på fylgjande forhold som ein må ta omsyn til i framtidig husdyravl: Avlen må ta sterkare omsyn til helse Krav om at kvart avlsmål må innehalde sunne og funksjonsfriske dyr Dyrevernlova bør få konsekvensar for praktisk avl på dei ulike husdyrartar og raser. Å basere avl på kloning eller bruk av transgene husdyr og oppdrettsfisk er framleis uaktuell politikk i landet vårt. Mange menneske kjenner ein djup motvilje mot at ein «tuklar» med naturen og skaparverket og at ein lager nye, «unaturlege» dyr. Skepsisen synast ikkje å berre vere knytt til om den 15

17 genetiske endringa faktisk fører til at dyra lir. I Noreg er det i dag ikkje aktuell politikk å satse på kloning eller transgene husdyr og oppdrettsfisk, fordi alle husdyrorganisasjonane og FHL Havbruk har teke klar avstand frå det. Genteknologiske metodar blir likevel brukt som hjelpemiddel på laboratoriet for å effektivisere seleksjonen av avlsdyr. Rådet for dyreetikk har behandla avl på produksjonsdyr (1997) og hund (1998). Rådet for dyreetikk er skeptisk til at embryooverføring på småfe (1994) og storfe (1998) blir teke i alminneleg bruk. Rådet har også vore skeptiske til å avle for auka tvillingfrekvens hos storfe (1998). Det har dei siste åra også vore ein auke i marknadsføringa og salet av t.d. egg frå frittgåande høner og økologisk produserte husdyrprodukt. På verdensbasis utgjør Europa og Nord- Amerika de største økologiske markedene, med en årlig vekst på henholdsvis 8 % og 12 % i 2002 (Willer og Yussefi, 2004). Salet av økologisk lettmjølk var for eksempel dobbelt så stort i 2003 sammenlikna med fem år tidlegare (1998). Dei siste åra har denne auken rettnok flata meir ut. Husdyras velferd står sentralt i økologisk landbruk, og det er t.d. eit uttalt mål å skape eit miljø som tilgodeser naturleg åtferd og behov til dyra. Det økologiske landbruket legg til grunn ei forståing av dyrevelferd der det blir lagt stor vekt på naturleg åtferd til dyra. Driftsforholda skal ta omsyn til dyras eigenart. Det er eit mål i seg sjølv at for eksempel grisar og høner får leve slik dei gjer naturleg, og får utfolde sitt potensial. Kunnskap og respekt for dyras eigenart blir rekna som ein føresetnad for økologisk husdyrhald. Det er aukande interesse for å legge om til økologisk produksjon i Noreg, men omfanget er framleis mindre enn i liknande land i Vest-Europa. Regjeringa har som mål at 10% av landbruksarealet skal vere økologisk drive innan 2010, omtrent det firedoble av i dag. Viktige mål i samband med avl er tilpassing til lokale forhold, genetisk mangfald og eit rimeleg produksjonsnivå sett i samanheng med helse og velferd. I mjølkeproduksjonen er det ein del produsentar som bruker gamle norske storferasar, medan det elles er vanlig å ha dei same rasane eller hybridane som i konvensjonell produksjon. Husdyrrasar der forløysing med keisarsnitt er vanleg, er ikkje tillate. Naturleg paring er ynskjeleg, men inseminering er tillate. Embryooverføring blir ikkje godteke i økologisk landbruk. Dyreverngrupper og politiske pressgrupper har i periodar øvd stort press på næringa og fremja krav om forbod mot pelsdyrhald av omsyn til dyras velferd. Dette har påverka myndigheitene sine krav til driftsforma i pelsdyrnæringa. I stortingsmeldinga om dyrevelferd foreslår Landbruksdepartementet ein gjennomgang av dagens regelverk for rev for å sikre eit driftssystem som gjev regelmessig rørsle på areal som er større enn dagens system og på underlag som kan ta betre vare på åtferdsbehova til dyra. Dette kan medføre auka kostnader som tilsvarar frå ein tredjedel til godt over halvparten av brutto førstehandsverdi av skinnet. Landbruksdepartementet foreslår også at ein må betre forholda for mink ved å etablere driftssystem som kan ta betre vare på dyras åtferdsbehov. Dette kan skje gjennom å gje dyra auka areal i bura og stimulere til større aktivitet. Desse krava vil bli nærare konkretisert i forskrift. Driftssystema må oppfylle slike krav innan 10 år. Større buskapar, også innan mjølke- og smågrisproduksjonen, vil og sette andre krav til utforming av regelverk og tilsyn med dette enn tidlegare. I det europeiske nettverksprosjektet, SEFABAR, kom den store avstanden mellom husdyravlarar og dyrevernorganisasjonar klart fram (Liinamo and Neeteson-van Nieuwenhoven, 2003). Haldninga til seks europeiske dyrevernorganisasjonar vart undersøkt og viste at dei ser svært kritisk på situasjonen i dag og framtidig utvikling i husdyravlen. Som 16

18 i økologisk husdyrhald så har alle husdyr ein eigenverdi for dyrevern-organisasjonane, og alle organisasjonane i undersøkinga ynskte restriksjonar på avl og reproduksjon. Alle utanom ein organisasjon meinte at det var uakseptabelt å bruke avl for å løyse velferdsproblem knytt til drift og anlegg. Det var likevel berre ein organisasjon som ikkje kunne akseptere nokon avlsteknologi og andre avlsmål enn dei knytt til dyrevelferd og helse. Dei andre organisasjonane hadde eit meir fleksibelt standpunkt. Dyrevernorganisasjonen representert i prosjektet viser til lovgjevinga for dyrevern i EU, og meiner at ho bør vere den viktigaste drivfaktoren eller retningsvisaren for framtidig husdyravl. Husdyravlarane representert i prosjektet såg derimot på dyra som populasjonar med variasjon rundt eit gjennomsnitt for ulike produksjonseigenskapar, som kan endrast i høve til ynskje og behov, t.d. høgare mjølkeavdrått eller åtferd som høver betre i eit nytt oppdrettsmiljø. Blant dei kommersielle husdyravlarane i prosjektet var hovudprioriteringane framleis i stor grad økonomisk relatert. Dilemmaet deira var at dersom europeiske husdyravlarar ikkje kan konkurrere i den aggressive globale marknaden, så vil avlsmaterialet koma frå land utanfor Europa med enno dårlegare dyrevelferd. Dei ynskjer eit kompromiss mellom eit reint dyrevelferds-perspektiv og eit reint kommersielt perspektiv. Avlsindustrien og vitskapsfolk som arbeider innan avl må på den andre sida ta ansvar for dyrevelferdsproblem overfor dyrevernorganisasjonane, og treng føremålstenlege svar på problema. Dyrevernorganisajonane vil vere gode partnarar i arbeidet med å leggje meir trykk på å finne løysingar (som t.d. naturvernorganisasjonane var for miljøavgifter i WTO) både i nasjonal og internasjonal samanheng. I ein workshop i det same prosjektet vart det stadfesta at verken kloning av husdyr eller genetisk modifisering av fôrvarer er interessant for europeiske husdyravl. Dette var delvis av teknologiske og økonomiske årsaker og delvis fordi det ikkje er noko ynskje om ei slik utvikling nå. Akvakultur I løpet av dei siste 30 åra har norsk akvakulturnæring utvikla seg frå ei attåtnæring til at vi i dag er den største eksportøren av laks og aure. Noreg er spesielt stor på produksjon av laks, med 54 % av den totale lakseproduksjonen i verda i Berre fem prosent av denne laksen går til den norske marknaden. Laksen blir eksportert til meir enn 100 forskjellige land, og Danmark er vår største kjøpar av norsk laks. Den største marknaden for regnbogeaure er Japan. Ein venter ein fortsett stor vekst i norsk havbruksnæring framover, og sjølv om laks og aure vil være hovudprodukta i mange år framover, utviklar ein nye produksjonar for andre artar. Gjennombrotet for akvakultur kom først rundt 1970 då ein byrja fôre laks og regnbogeaure i flytemerdar i sjøen. I dag er norsk akvakulturnæring basert på intensivt fiskeoppdrett, og dei dominerande fiskeartane er laks og regnbogeaure. Det var naturleg å begynne med lakseoppdrett i Noreg fordi vi har gode naturlege forhold for slik produksjon og mange og store laksestammar å hente genetisk materiale frå. Ein høg laksepris var ein annan faktor som hadde mykje å seie for oppstartinga av lakseoppdrettet. Det norske avlsmateriale for oppdrettslaks er utvikla ut frå stamfisk frå 40 norske elvestammar. Produksjon av egg blir regulert av behovet for smolt og produksjonsgrenser på matfisk og konsesjonsreguleringar. Ein treng store produksjonsvolum for å drive eit effektivt og lønsamt avlsarbeid, og det er relativt få anlegg som har fått slikt løyve. Produksjon av smolt og matfisk blir også regulert av konsesjonsgrenser. Det er sett ei produksjonsgrense på maksimum 2,5 mill. smolt pr. anlegg pr. år. Næringa hevdar at dette 17