Energiutgreiing Øygarden kommune

Energiutgreiing Øygarden kommune 2011

SAMANDRAG Øygarden kommune Innbyggarar Storleik husstandar Næringsliv Nybygging Vassboren varme Vasskraft Vasskraftpotensiale Rong (kjelde: www.hordaland.no) 4 300 pr. 01.01.2011 Auke på om lag 1,5 % årleg (gjennomsnitt) dei siste 10 åra) 2,56 pers. pr. husstand. Større enn snittet i fylke og land Olje og gassindustri Havbruksnæring 50 nye bueiningar i 2010 Alle nye kommunale bygg blir bygd med vassboren varme Ikkje vasskraftproduksjon i kommunen Ikkje noko potensiale I følgje Forskrift om Energiutredninger utgitt av NVE i januar 2003 skal områdekonsesjonær utarbeide, årleg oppdatere og offentleggjere ei energiutgreiing for kvar kommune i konsesjonsområdet. Frå 2009 er forskrifta endra, slik at rullering berre vert kravd annakvart år. Energiutgreiinga skal beskrive noverande energisystem og energisamansettinga i kommunen med statistikk for produksjon, overføring og stasjonær bruk av energi. Energiutgreiinga skal vidare innehalde ei vurdering av forventa energietterspurnad i kommunen, fordelt på ulike energiberarar og brukargrupper. Endeleg skal energiutgreiinga beskrive dei mest aktuelle energiløysingane for område i kommunen med forventa vesentleg endring i etterspurnaden etter energi. Inkludert i dette skal områdekonsesjonæren ta omsyn til grunnlaget for bruk av fjernvarme, energifleksible løysingar, varmegjenvinning, innanlandsk bruk av gass, tiltak for energiøkonomisering ved nybygg og rehabiliteringar og verknaden av å ta i bruk energistyringssystem på forbrukssida m.m. Intensjonen med forskrifta er at lokale energiutgreiingar skal auke kunnskapen om lokal energiforsyning, stasjonær energibruk og alternativ på dette området. På denne måten skal lokale energiutgreiingar medverke til ei samfunnsmessig rasjonell utvikling av energisystemet. Lite feil, men ekstremvær i feilsituasjonar kan Nettutfordringar senka arbeidet med utbetring og spenningssetting. Tabellen nedanfor viser sentrale nøkkeltal for den stasjonære energibruken i kommunen. Detaljert oversyn fins i vedlegg. Hovudtal for 2010 [GWh] Elektrisitet Petroleum Gass Biobrensel Avfall, kol, koks Hushald 27,8 0,6 0,2 6,8 0,0 35,4 Hytter og fritidshus 6,4 0,0 0,0 0,0 0,0 6,4 Tenesteyting 15,3 1,8 0,6 0,0 0,0 17,7 Industri 2 000,1 0,8 826,0 0,0 0,0 2 826,8 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 2,7 0,0 0,0 0,0 0,0 2,7 Sum 2 052,3 3,2 826,8 6,8 0,0 2 889,1 I denne rulleringa har vi spesielt sett på utfordringar for framtidig energiforsyning i Straume-området. Det bør vurderast ei felles varme-/ kjøleløysing (sjø/ grunn) for området. (sjå kap. 6) Totalt Side 2 av 36

INNHALD SAMANDRAG... 2 INNHALD... 3 1 UTGREIINGSPROSESSEN... 4 2 KOMMUNEN... 5 2.1 FOLKETAL OG BUSETNAD 6 2.2 NÆRINGSLIV 7 3 LOKALT ENERGISYSTEM... 8 3.1 INFRASTRUKTUR FOR ENERGI 8 3.2 ENERGIBRUK 11 3.3 VASSBOREN VARME 14 3.4 LOKAL ENERGITILGANG 15 4 UTVIKLING ENERGIBRUK... 17 4.1 FRAMSKRIVING AV ENERGIBRUK 17 4.2 UTFORDRINGAR FOR ENERGIFORSYNINGA 18 5 NY ENERGITILGANG... 19 5.1 SMÅKRAFT 19 5.2 VINDKRAFT 19 5.3 BIOENERGI 20 5.4 GASS 20 5.5 SPILLVARME 20 5.6 AVFALL 20 5.7 ANDRE ENERGIKJELDER 21 6 AKTUELT OMRÅDE... 22 6.1 RONGØY 22 7 FØRESETNADER... 25 7.1 SPESIELLE FØRESETNADER FOR ØYGARDEN KOMMUNE 25 7.2 GENERELLE FØRESETNADER 25 8 VEDLEGG... 26 8.1 ENERGIBRUK 26 8.2 DEMOGRAFI OG NÆRINGSLIV 27 8.3 ENERGIMERKING AV BYGG 28 8.4 STRAUMNETTET I FRAMTIDA 28 8.5 ENERGITEKNOLOGIAR 29 9 REFERANSAR... 35 PUBLIKASJONAR, RAPPORTAR ETC. 35 ILLUSTRASJONAR 35 FIRMA/ PERSONAR 36 Side 3 av 36

1 UTGREIINGSPROSESSEN Som områdekonsesjonær har BKK Nett AS engasjert SFE Rådgjeving til å bistå i utarbeiding av energiutgreiing for Øygarden kommune i Hordaland fylke. Den første energiutgreiinga for Øygarden kommune vart utarbeidd og presentert i 2004. Forrige energiutgreiing for Øygarden kommune vart utarbeida i 2009. SFE Rådgjeving (rådgjevingsavdelinga til SFE Ktaft AS) har rullert utgreiinga for 2011. Statistikkane vart ajourførte og utvida i høve til Veileder for lokale energiutredninger 2-09. Endringane var i hovudsak framstilling av energibruk både med og utan temperaturkorrigering og innføring av brukarkategorien Hytter og fritidshus. Det vart lagt inn nye prosentsatsar for temperaturkorrigering og utgreiinga vart oppdatert med omsyn på kjende endringar i framtidige energibehov. Ved rullering 2011 har utgreiinga fått ny layout der tekst med grøn bakgrunn gjeld den aktuelle kommunen. Dette kapittelet skildrar kort korleis områdekonsesjonæren har valt å organisere arbeidet med den lokale energiutgreiinga. Samarbeid og eventuell kontakt med andre lokale aktørar vil du finne her. Organiseringa av samarbeidet med kommunen finn du og her. Dette inkluderer både avhaldne møte og oversyn over kva delar av kommunen si verksemd som har vore involvert eller bidrege med data. Der det er gjort lokale kartleggingar og innhenting av statistikk som ikkje er offentlig tilgjengeleg, er det gjort greie for kva data som er innhenta, korleis innhentinga er gjort og korleis denne informasjonen er lagra og eventuelt vidare bearbeidd. Rullering 2011 Misje (kjelde: wikipedia) Oppstartsmøte 10. mars 2011 Stad Frå kommunen Frå BKK BKK, Kokstad Landbruk miljøleiar Råmund Skjold Ivar Magnus Natås Sverre Hellesen Kommunen Ved denne rulleringa har vi sett spesielt fokus på planane for Rongøy. Det vart gjort ein grundig gjennomgang av status og framtid, denne gongen med hovudvekt på energi- og miljøvennleg nybygging i kommunen. Kommunen bidrog på alle vis i dette arbeidet. Side 4 av 36

2 KOMMUNEN Øygarden er ein kystkommune i Hordaland. Øygarden har eit flateinnhald på 66 km² og består av om lag 550 holmar og skjær. Innbyggartalet i kommunen var 4 300 pr. 01.01.2011. Kommuneadministrasjonen held til på Tjeldstø og Rong. Kommunen har eit typisk kystklima, høgare middeltemperatur og færre graddøgn enn landsgjennomsnittet. Klimadata for Øygarden Middeltemperatur 7,2 C Nedbørsnormal 1 540 mm Graddagstal 3 499 Energibruk i ein kommune avheng av faktorar som folkesetnad, type bygg, antal personer pr husstand, korleis lokalt næringsliv er sett saman, klimatiske tilhøve med meir. I dette kapittelet har vi tatt med slik informasjon som bakteppe for vidare skildring av energisystemet i kommunen. Vi har og tatt med særeigne tilhøve i kommunen som betyr noko for samansettinga og storleiken på energibruken. Dette gjeld til dømes viktige industri- og næringsverksemder. Alle detaljar om demografi og sysselsetting er å finne i vedlegg. Side 5 av 36

Bueiningar pr. år Energiutgreiing Øygarden kommune 2011 2.1 Folketal og busetnad 5000 4000 Utvikling folketal Utviklinga av folketalet i har betydning både for framtidig energibruk i husstandar og dei tenesteytande næringane. Mange kommunar i fylket opplever at folketalet har vorte redusert i større eller mindre grad. 3000 2000 1000 0 2000 2005 2010 2015 2020 Folketal i kommunen 4 300 innbyggjarar Auke på om lag 1,5 % årleg Personar pr. husstand Det er ein nasjonal trend at storleiken på husstandane vert mindre. Dette ser vi igjen både i fylka og i dei aller fleste kommunane i landet. 2,8 2,6 2,4 2,2 2 2000 2005 2010 2015 2020 Kommunen Fylket Landet Husstandar i kommunen Fleire personar pr. husstand enn snittet i fylket og landet. 80 60 40 20 0 Nye bueiningar 2000 2005 2010 Utviklinga innan nybygging kan gi ein peikepinn på om folk satsar på å bu i kommunen og om det er tilflytting. (Tala før 2010 er usikre grunna etterslep i registrering i GAB-registeret) Nybygging i kommunen 50 nye bueiningar i 2010 Hytter og fritidsbygg Her ser vi antal hytter og fritidsbygg i kommunen registrert ved utgangen av kvart år. 700 600 500 400 300 200 100 0 2000 2005 2010 Hytter i kommunen 594 fritidsbustader i kommunen pr. 2010. Side 6 av 36

2.2 Næringsliv Hovudnæringa i kommunen er serviceverksemder, bygg og anlegg og industri knytt til oljeindustrien. I kommunen er det og fleire verksemder knytt til fiske og havbruk. Øygarden kommune har mykje aktivitet i samband med behandling av olje og gass. Statoil - Kollsnes er eit prosessanlegg som behandlar gassen frå Troll-feltet, og Stureterminalen til Statoil er ei utskipingshamn for råolje. I tillegg har Gassnor eit produksjonsanlegg for naturgass i væskeform (LNG) og naturgass i flytande form (CNG) i næringsparken Naturgassparken Vest. I tillegg til disse verksemdene er fiskeoppdrettsanlegg viktige for kommunen med m.o.t. arbeidsplassar. Primærnæring er sysselsetting innan jordbruk, skogbruk og fiske. Sysselsetting innan industri vert og kalla sekundærnæring. Dei tenesteytande næringane vert ofte kalla tertiærnæringar. Her er både offentleg og privat tenesteyting tatt med. Kommunen Fylket Landet Sysselsetting Sysselsetting i kommunen Flest sysselsette i industri knytt til olje og gass Mange sysselsette i tenesteytande verksemder 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % Primærnæring Industri Tenesteyting Side 7 av 36

3 LOKALT ENERGISYSTEM 3.1 Infrastruktur for energi Lokale energiutgreiingar skal i samsvar til forskrifta inkludere ei skildring av infrastruktur for energi og statistikk for denne. Av omsyn til tryggleik, har vi skildra infrastrukturen med tekst. 3.1.1 Elektrisitet Det alt vesentlege av det stasjonære energiforbruket i Øygarden kommune blir dekt av elektrisitet. Nettverksemda er regulert av Norges vassdrags- og energidirektorat gjennom energilov og forskrifter. Dette inneber at økonomiske rammer og krav til opptreden og samhandling med andre aktørar er fastlagt. BKK Nett AS er områdekonsesjonær for kommunen og eig og driv straumnettet. Statoil - Kollsnes eig 132 kv nettet innanfor eigen verksemd. Gassnor Kollsnes eig 22 kv nettet innanfor eigen verksemd. Hydro Sture eig 132/22 kv nettet innanfor eigen verksemd. Kogen-anlegget på Kollsnes kan levere ein elektrisk effekt på 8,8 MW inn på BKK sitt nett. Dei har eige nett under transformering frå 22 kv. Større tiltak i nettet er under vurdering bl.a. ny forbindelse Kollsnes Mongstad. Kraftuttak til Kollsnes og Sture aukar og reserveforsyning kan difor verta utilstrekkeleg etter kvart som uttaket aukar. Det totale energiuttaket frå kraftnettet i Øygarden kommune var i 2010 på 1 963 GWh. Hovudinnmatinga til Øygarden kommune er ei 300 kv linje frå Litlesotra til Kollsnes, 132 kv linje frå Merkesvik til Kollsnes og 132 kv sjøkabel frå Merkesvik til Sture. Det er transformering mellom 300kV/132 kv/ 22 kv på Kollsnes og 132/ 22kV på Sture. Distribusjonsnettet mot syd består av 22 kv kabel- og luftnett, som også kryssar kommunegrensa. Distribusjonsnettet i Øygarden kommune er nordover bygt opp med eit 22 kv kabel- og luftnett fram til Hellesøy. Der er transformering mellom 22 kv/ 6,6 kv, og ny sjøkabel på 6,6 kv til øyane i nord. Kapasiteten i høgspenningsnettet med 132 kv, 22 kv og 6,6 kv er god. Nettet i Øygarden består 40 % kabelnett og 60 % luftnett. Nettverksemda er ei monopolverksemd, regulert av Norges Vassdrags- og Energidirektorat. Produksjon av elektrisk kraft er underlagt same reguleringsstyresmakt, men her er valgt ei konkurransebasert omsetningsform og eigarskapen er spreidd på fleire aktørar. Lokale energiutgreiingar har fokus på lokale tilhøve og då spesielt det som påverkar distribusjonsnettet. Dersom det er tilhøve som tilseier at tiltak i overliggande nett (regionalnettet) er nødvendig av omsyn til det lokale energisystemet, bør dette beskrivast i den lokale utgreiinga. Elles vil slike tiltak normalt vere å finne i dei regionale kraftsystemplanane. I skildringa av det lokale distribusjonsnettet har vi innarbeidd statistikk som kan danne grunnlag for vurdering av leveringstryggleik og framtidig utvikling av nettet i kommunen. Side 8 av 36

% GWh Energiutgreiing Øygarden kommune 2011 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Hovudtal 2010 Elektrisitet Petroleum Gass Biobrensel Avfall, kol, koks Grafen til venstre gir eit oversyn over dei ulike brukargruppene og kva type energi desse nyttar. Hovudtal for kommunen Elektrisitet og gass er dei mest nytta energikjeldene 100,00 99,95 99,90 99,85 Leveringstryggleik Feil- og avbrotsstatistikk for kommunen er framstilt grafisk her, samanlikna med tilsvarande data for fylkes- og landsgjennomsnittet. Vi har og tatt med utviklinga fram til i dag. NVE sin feil- og avbrotstatistikk er bearbeidd slik at leverings-tryggleiken (0 til 100 %) kjem fram. Detaljane i statistikken ligg i vedlegg. 99,80 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kommunen Fylket Landet Ved feil eller utfall er det fleire omkoplingsmoglegheiter: Kollsnes-anlegget kan få alternativ forsyning over 132 kv frå Merkesvik. Sture kan få reserveforsyning via Kartveit med en kapasitet på 36 MW. Øygarden syd kan få reserveforsyning på 22 kv nettet frå Ågotnes via Misje. Øyane helt i nord har ikkje alternativ hovudforsyning. Ved feil på linjer, 22 kv/ 6,6 kv transformatoren, eller sjøkablane nord for Sture, står desse øyene utan straum inntil feilen er utbetra. Kabelen frå Hellesøy til Gygersholmen, frå Gygersholmen til Hernar og Hernar til Sanden er ny så risiko for utfall er liten. Ved feil i 22 kv nettet, kan ein foreta omkoplingar i hovudringen og få alternative inn-matingar medan feilen vert utbetra. Dette gjeld tettbygde strok og det er difor lite sannsynlig med lange avbrot over 4 timar der. Ei omkopling kan ta noko tid, ein time eller meir, og avbrot på inntil 4 timar må kunne påreknast som sannsynleg ein gong i året eller oftare. I radialane må derimot straumen koplast ut inntil feilen er utbetra. Dette gjeld grisgrendte strok. Der må ein kunne pårekna nokre lengre tid ved avbrot. Elles vil omfattande straumbrot på meir enn 4 timer truleg vere p.g.a. ekstremt vær eller i nettet utanfor kommunen. Sterk vind, lyn og torden i feilsituasjonar kan senka arbeidet med utbetring og spennings-setting. Leveringstryggleik i kommunen Leveringstryggleiken i 2010 var på 99,999 % Side 9 av 36

Data for distribusjonsnett Høgspentlinjer 65 296 m Høgspentkablar 38 685 m Nettstasjonar 132 stk. Mastetransformatorar 25 stk. Lågspentlinjer 124 748 m Lågspentkablar 182 791 m Kabelskap lågspent 450 stk. Tilknytingspunkt 2 756 stk. Nettkundar 2 857 stk. I tabellen til venstre er dei viktigste elementa til distribusjonsnettet lista opp. Detaljane i statistikken ligg i vedlegg 8.2. Distribusjonsnett i kommunen Kapasiteten i høgspenningsnettet er god 3.1.2 Fjernvarme/ nærvarme I samarbeid med BKK har kommunen fått i stand eit nærvarmenett på Rong. Ei varmepumpe som nyttar sjøvatn utgjer den primære varmekjelda til dekking av oppvarmingsbehovet i Helse- og tenestsenteret, Rong Senter og andre kommunale bygg i området. Anlegget vart opna hausten 2007. Den totale effekten på nærvarmenettet er under 10 MW. I enkelte byar og tettstader er det etablert fjernvarmeanlegg og/eller distribusjonssystem for gass. 3.1.3 Gass Gass vert ilandført til Statoil sitt gassbehandlingsanlegg på Kollsnes. Derifrå går det røyrleidning til Naturgassparken Vest, der Gasnor har eit produksjonsanlegg for LNG (naturgass i væskeform) og CNG (naturgass i flytande form). Det vert transportert og vidarebehandla store mengder naturgass i kommunen, men det er i dag lite bruk av gassen lokalt. Side 10 av 36

3.2 Energibruk Ved skildring av energibruk til stasjonære føremål i kommunen, er bruken delt opp mellom ulike energiberarar og ulike brukargrupper. Historisk utvikling og prognose for framtidig energibruk er framstilt grafisk i kapittel 4.1. Samansettinga i dagens energibruk er framstilt i form av diagram som illustrerer fordelinga mellom ulike energiberarar og brukargrupper. Vi har nytta SSB si detaljinndeling til dette. Energibruk i kommunen fordelt på energiberar: Energibruk pr. energiberar 100 % 80 % 60 % 40 % 20 % 0 % Kommunen Fylket Landet El Petroleum Gass Bio Avfall, kol, koks Energibruk i kommunen fordelt på brukargrupper: Energibruk pr. brukargruppe 100 % 80 % 60 % 40 % 20 % 0 % Kommunen Fylket Landet Hushald Hytter og fritidshus Tenesteyting Industri Fjernvarme Primærnæring Energibruken er delt på følgjande energiberarar: Elektrisitet Biobrensel Gass Petroleum Kol/koks/avfall Energiberarar i kommunen El. mest brukte energiberaren Mindre bruk av bio enn snittet i fylket Stort gassforbruk Energibruken er delt på følgjande brukargrupper: Hushald Fritidsbustader Tenesteyting Industri Fjernvarme Primærnæring Energibruk pr. sektor i kommunen Industrien brukar mest energi. Faktisk energibruk 2010 GWh Hushald 35,4 Hytter og fritidshus 6,4 Tenesteyting 17,7 Industri 2826,8 Fjernvarme 0,0 Primærnæring 2,7 Sum 2889,1 Energiutgreiinga viser både faktisk og klimakorrigert energibruk. Faktisk energibruk er den mengda energi som brukast det aktuelle året. Side 11 av 36

Kommunen Fylket Landet Energiutgreiing Øygarden kommune 2011 Klimakorrigert energibruk 2010 GWh Hushald 33,7 Hytter og fritidshus 6,4 Tenesteyting 17,0 Industri 2826,8 Fjernvarme 0,0 Primærnæring 2,6 Sum 2886,5 Klimakorrigert energibruk er den mengde energi som ville ha vore nytta dersom det aktuelle året hadde hatt middeltemperatur. Energibruk i kommunen Større bruk av el enn fylke og land Stort gassforbruk Alle detaljar om energibruk finn du i vedlegg. 3.2.1 Kommunal energibruk Tabellen under viser dei aktuelle bygg-gruppene med energibruk og areal i 2010. Energi Areal (GWh) (m²) Administrasjon 1,2 3 800 Barnehagar 0,6 2 700 Skular 1,9 15 000 Institusjonar 1,2 3 800 Idrettsbygg 0,0 : Kulturbygg 0,0 : Sum 5,0 25 300 Tabellen nedanfor viser spesifikk energibruk samanlikna med snitt fylke og land. Spesifikk energibruk (kwh/m²) Administrasjon 326 225 207 Barnehagar 214 240 226 Skular 129 208 211 Institusjonar 327 208 207 Idrettsbygg 333 200 Kulturbygg 196 115 Energiutgreiinga skal seie noko om energiøkonomisering i kommunen med framlegg til konkrete tiltak. Denne gongen ser vi på kommunale bygg. I dette kapittelet er det sett nærare på energien som går med til å drive dei kommunale bygga. Dette bør vere av stor interesse for kommunane, då ein på denne måten kan sjå kor energieffektiv kommunen er. Etter kvart vil ein og få inntrykk av utviklinga i kommunen sin energibruk. For å gjere framstillinga meir informativ, samanliknar vi nøkkeltal med snitt i fylke og land for tilsvarande grupper bygg. Det finst ingen offentleg statistikk for dette, men vi har bearbeidd verdiar for areal og energikostnader som kommunane sjølve har rapportert inn gjennom KOSTRA (SSB). Kommunen sine bygg Vi manglar nokre forbrukstal Det er lagt inn i føresetnadane at fjernvarme står for om lag 50 % av energibruken i dei bygga som har dette. Sparepotensiale Kommunen Norm Sparepot. (kwh/m²) (kwh/m²) (kwh/år) Administrasjon 326 215 423 000 Barnehagar 214 195 51 500 Skular 129 174 - Institusjonar 327 236 345 200 Idrettsbygg 0 249 - Kulturbygg 0 237 - Sum 819 700 Sparepotensiale kommunale bygg Om lag 820 000 kwh med dei tal vi har. NB! Dei fleste bygg har minst 5 10 % potensiale knytt til energioppfølging og energifokus. Enova kan gi inntil 100 000 kr. i støtte til utarbeiding av ein enøk-plan. Side 12 av 36

3.2.2 Aktuelle tiltak i kommunale bygg Kommunen har totalt om lag 26 000 m² byggareal (registrert i KOSTRA). Bl.a. 6 skular, 3 kommunale barnehagar, rådhus, omsorgssenter, dagpsykiatrisk senter, kultur/ symjebasseng. Her ser vi på aktuelle tiltak som kan redusere energibruken i dei kommunale bygga. Dette kan vere tiltak retta mot bygningskropp, oppvarmingsutstyr, ventilasjonsanlegg, styringssystem osv. Øygarden ungdomsskule (kjelde: www.oygarden.kommune.no) Det er utarbeidd ein energi- og klimaplan for Øygarden kommune. I Energi- og klimaplanen står det bl.a. at: Kommunen skal redusere energibruken i eigne bygg og anlegg med minst 10 % innan 2015. Årleg gjennomgang og vurdering av energiløysingar i kommunale bygg. Desse måla skal ein nå med bl.a. følgjande tiltak: Etablere overordna struktur for enøk og energibruk i kommunale bygg. Årleg kartlegging av energibruk i kommunale bygg og anlegg, og samanlikne dette med Enova sine statistikkar. Gjennomføre enøk-prosjekt med stønad frå Enova. Installere SD-anlegg i alle større kommunale bygg. Nye kommunale bygg skal byggast som lågenergibygg med fleksibel oppvarming. Her føl ein opp intensjonane i den statlege energipolitikken, stadfesta i dei nye tekniske forskriftene. Side 13 av 36

3.2.3 Hushaldningar Bustadstruktur Dette er ei framstilling som syner korleis folk bur i kommunen. Bur ein stor del av innbyggarane i blokk, vert energibruk pr. husstand lågare enn om dei fleste bur i einebustad Einebustad 83% Tomannsbustad 9% Rekkehus 3% Bustadblokk 2% Bufellesskap 1% Andre byggtypar 2% Bustadstruktur i kommunen Dei aller fleste bur i einebustad 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0 Energibruk pr. husstand I grafen og tabellen til venstre ser du eit oversyn over energibruken til gjennomsnittshusstanden i kommunen, samanlikna med tilsvarande tal for snitt i fylke og land. Tala kjem frå SSB. Kommunen Fylket Landet Energibruk husstandar 2010 kwh Kommunen 25 157 Fylket 23 171 Landet 20 879 Husstandar i kommunen Brukar meir el. enn snittet i fylke og land Brukar mindre bio enn snitt for fylket 3.3 Vassboren varme Mange av dei kommunale bygg har vassboren varme. Alle nye kommunale bygg (etter 1998) er oppført med vassboren varme som hovudvarmekjelde. Alternativ til elektrisitet for byggoppvarming og tappevassoppvarming føreset vassbore (eller luftbore) system. Med vassbore system kan ein i tillegg til elektrisitet utnytte mange ulike energiberarar til oppvarming. Kommunen kan legge til rette for lokal utvikling av fjernvarmesystem ved å gjere aktiv bruk av Lov om planlegging og byggehandsaming. Frå energi- miljø og klimaplanen Etablere nærvarme/ vassboren varme i kommunale bygg som ikkje har dette frå før. (t.d. Øygarden ungdomsskule og kulturhus/ symjehall) Side 14 av 36

3.4 Lokal energitilgang Utgreiinga skal innehalde eit oversyn over nytta energiressursar i kommunen. Det finst ingen god statistikk for uttak av biomasse til energiformål, men saman med ansvarlige for primærnæring i kommunen sin administrasjon har vi freista å gjere eit anslag for storleiken på uttaket. 3.4.1 Eksisterande el.produksjon Det er ikkje registrert noko vasskraftproduksjon i Øygarden kommune. BKK eig et kogenereringsanlegg som er plassert i Naturgassparken Vest. I tillegg til elektrisitet produserar anlegget varme, om lag 40 GWh som vert brukt i eit fiskeoppdrettsanlegg. Anlegget vart utvida med eit nytt aggregat og produksjonen aukar då med 53 GWh/år elektrisk kraft. Anlegget har etter utvidinga ein total installasjon på 10,3 MW. Produksjonen i det nye aggregatet starta sommaren 2007. 3.4.2 Annan, utnytta energitilgang Ved er den viktigaste form for biobrensel som er i bruk i Øygarden kommune. Veden vert i stor grad henta av forbrukaren sjølv i eigen skog eller kjøpt på rot. Det er ingen engrosomsetning av ved i Øygarden kommune. Det er ikkje venta reduksjon i bruk av biobrensel dei kommande åra. I samarbeid med BKK har kommunen bygd eit nærvarmenett på Rong. Ei varmepumpe som nyttar sjøvatn utgjer den primære varmekjelda til dekking av oppvarmingsbehovet i Helse- og tenestsenteret, Rong Senter og andre kommunale bygg i området. Anlegget vart opna hausten 2007. Den totale effekten på nærvarmenettet er under 10 MW. Elles blir komfortvarmepumper installerte i private hus i tilsvarande omfang som elles i regionen. I dette punktet er det gjort ei oppsummering av utbygd vass- og eventuell annan el.produksjon i kommunen, medrekna vindkraft. Elproduksjon i kommunen Elektrisitetsproduksjon frå Kogenanlegget Ingen vasskraftproduksjon Ingen utnytting av vindkraft Her har vi lista opp andre energikjelder som vert nytta i kommunen i dag. Annan energitilgang i kommunen Kogenereringsanlegg: - 10,4 MW (installert effekt) - 30,0 GWh (middelårsproduksjon) Varmepumper Bioenergi (ved) Side 15 av 36

GWh Energiutgreiing Øygarden kommune 2011 3.4.3 Energibalanse Kommunen har ikkje eigen vasskraftproduksjon.. Gassproduksjonen ved Statoil sitt anlegg på Kollsnes er ikkje tatt med i figuren. Gassproduksjonen som er med i figuren er produksjonen til Gasnor. Forbruket av naturgass er i all hovudsak forbruk i industrien. Forbruket av petroleumsprodukt vert i stor grad dekt av lokale forhandlarar, som driv utkøyring med tankbil til kundane på bestilling. Dei lokale forhandlarane hentar sine forsyningar ved depot i Bergensområdet. Større kundar vert forsynt med tilkøyring direkte frå Bergen. Det er ikkje nemneverdig produksjon av biobrensel i Øygarden kommune. Bioressursane (ved) til produksjon av varme for det meste vert kjøpt utanfrå. Energibalanse beskriv forholdet mellom bruk av ulike energikjelder i kommunen, produksjon og import og eksport av energi over kommunegrensene. 2 500 Energibalanse 2010 2 000 1 500 1 000 500 0 Forbruk dekka med import Forbruk dekka med produksjon Eksport Kommunen sin energibalanse Importerer nesten all elektrisk energi Gassproduksjon - Gasnor Side 16 av 36

GWh GWh Energiutgreiing Øygarden kommune 2011 4 UTVIKLING ENERGIBRUK Her har vi laga prognose for en sannsynleg utvikling av energietterspurnaden fordelt på energiberarar og brukargrupper i kommunen. Eventuelle større, framtidige endringar i infrastruktur og energianlegg vil du og finne her. Her finn du og generelle og lokale føresetnader for framskrivingane, saman med kommentarar til trendar i utviklinga. Utviklinga i energibruk kommenterast med omsyn til energiprisar og eventuelle andre større hendingar som kan ha betydning for utviklinga i energibruk. 4.1 Framskriving av energibruk Energibruken vert påverka av mange faktorar som klima, demografiske tilhøve, teknologisk utvikling, energiprisar, næringsstruktur og bustadstruktur. I tillegg betyr det mykje korleis folk sine forbruksvanar utviklar seg. Også lover og forskrifter vil ha effekt, t.d. gjennom krav til isolasjon og byggstandard. Faktisk energibruk fordelt på brukargrupper med prognose for dei neste 10 åra: 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 Energibruk med prognose 0 2003 2006 2009 2012 2015 2018 Hushald Tenesteyting Fjernvarme Hytter og fritidshus Industri Primærnæring Faktisk energibruk fordelt på energiberar med prognose for dei neste 10 åra: Dette er ein stadstilpassa prognose som bygger på følgjande prinsipp: Kommunen sin eigen prognose for befolkningsutvikling Endringar i busetnad Vedtekne utbyggingar i kommunen Planlagde endringar innan industrien Detaljar om talmaterialet ligg i vedlegg. Prognosert energibruk i kommunen Størst venta vekst innan hushald (utanom olje- og gassindustrien) Bruk av elektrisitet aukar mest Energibruk med prognose 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2003 2006 2009 2012 2015 2018 El Petroleum Gass Bio Avfall, kol, koks Side 17 av 36

4.2 Utfordringar for energiforsyninga Framskriving av dagens energibruk går i retning av auka bruk av elektrisk energi. Kraftuttak til Kollsnes og Sture aukar og reserveforsyninga kan bli utilstrekkelig etter kvart som uttaket aukar. I høve vurdering av alternative energiløysningar, er det viktig å kjenne til lastsituasjonen i distribusjonsnettet. I område der elektrisitetsnettet nærmar seg ei kapasitetsgrense, kan det vere større samfunns-økonomisk lønsemd i å etablere alternative løysningar framfor å forsterke eksisterande infrastruktur Kommunen Aukande kraftuttak til Kollsnes og Sture, reserveforsyning kan bli utilstrekkelig etter kvart som uttaket aukar. 4.2.1 Energiomlegging Mange av dei større bygga i Øygarden har vassboren varme og oljefyr. Skal det leggast om til meir miljøvennlege energiberarar, vil det vere naturleg å sjå på auka bruk av termisk energi. Større bruk av varmepumper er også aktuelt, enten luft/vatn eller vatn/vatn i dei delane av kommunen der det kan hentast lavtemperert energi (varme/ frikjøling) fra grunn, sjø eller vatn. Tilhøva ligg til rette for at fleire skal kunne gjere dette. Energiutgreiinga skal innehalde konkrete framlegg til energiomlegging. Det kan til dømes vere omlegging frå bruk av panelomnar til oppvarming til bruk av fornybar varme. Erfaringsmessig tar energiomlegging tid, spesielt der bygg må konverterast frå el til vassboren varme for å kunne realisere omlegginga. Det er heller ikkje alltid så lett å rekne ut dei økonomiske konsekvensane av ei slik omlegging. Det er viktig at nokon går føre og viser veg. Dette har ofte vore kommunar og andre offentlege eigarar som har andre krav til lønsemd enn private byggeigarar. Enova SF har støtteordningar for omlegging til fornybar energi i varmesentralar Side 18 av 36

5 NY ENERGITILGANG I forskrift om energiutredninger er det ikkje gitt direkte pålegg om å kartlegge lokale energiressursar og høve til å utnytte desse. Dette er likevel eit tema av stor interesse for kommunen og for nettselskapet sjølv. I denne utgreiinga har vi lagt vekt på å skaffe fram best moglege anslag på slike ressursar. 5.1 Småkraft NVE har utvikla ein metode for digital ressurskartlegging av små kraftverk mellom 50 og 10 000 kw. Metoden bygger på digitale kart, digitalt tilgjengeleg hydrologisk materiale og digitale kostnader for dei ulike anleggsdelane. I dei lokale energiutgreiingane må det visast til denne kartlegginga. Områdekonsesjonæren har gjort ei vurdering av kva produksjonseiningar som vurderast som mest aktuelle og vurdert dei konsekvensane ei realisering av desse vil få for det lokale energisystemet. Det er ikkje registrert noko potensiale for småkraftverk i Øygarden kommune. 5.2 Vindkraft Øygarden har områder med gode vindforhold og dermed eit potensiale for vindkraft. Fylkesdelplan for vindkraft vedteken i Fylkestinget i Hordaland i desember 2000 inneheld ein kartlegging av vindkraftpotensiale for kystkommunane i fylket. Kollsnes Vindpark AS søkte i 2008 om konsesjon for å byggje og drive ein vindpark med ein total installert effekt på 30 MW (10 møller) på Kollsnes og ved Dale i Øygarden kommune. Søknaden omfattar ei utbyggingsløysing innafor det avgrensa planområdet som er fleksibel med omsyn på val av type og størrelse på vindmøller. Vindressursar i kommunen Potensialet for vindkraft er stort Side 19 av 36

5.3 Bioenergi Det er ikkje registret noko avverking av skog i Øygarden kommune. Det er difor ikkje berekna noko potensial for bioenergiproduksjon i kommunen. Det er i dag ingen produksjon av brikettar, pellets, fils eller andre bioenergiprodukt i Øygarden kommune. I områder med stor tilgang på biomasse bør det gjerast eit anslag av potensialet. Bioressursar i kommunen Lite potensiale, ikkje skogsdrift 5.4 Gass Gass vert ilandført til Statoil sitt gassbehandlingsanlegg på Kollsnes. Det vert arbeidd med å få fleire til å etablere deg i kommunen. Naturgassparken Vest på Kollsnes er under kontinuerleg utbygging, og er sjølvforsynt med naturgass og el./ varme frå eige kogenanlegg. Føremålet med næringsparken er å utvikle næringsverksemd med basis i tilgang på naturgass frå Troll-feltet. Kommunen ønskjer å legge til rette for økt bruk av naturgass i kommunen. 5.5 Spillvarme BKK bruker i dag spillvarme frå Gasnor sin fabrikk på Kollsnes til å produsere kraft og varme. På Kollsnes er første norske industrielle høgtemperatur brenselcelle bygd. Dette er ny teknologi som kan produsere elektrisk kraft og varme frå fossilt brensel med CO2 fangst. Straum til t.d. ei boligblokk kan produserast lokalt frå naturgass, der spillvarmen kan brukast til vassboren varme, noko som kan gi over 80 % virkningsgrad på brenselet. Gassressursar i kommunen Stort mengder. Dersom det er etablert industri i kommunen, er det interessant å undersøke om det er tilgjengeleg spillvarme som kan nyttast til oppvarming. Dette føreset at det ikkje er lang avstand mellom spillvarmekjelda og aktuell bebyggelse. 5.6 Avfall Avfallet vert i hovudsak levert til Rådalen. Gjenvinning av energi frå avfall skjer difor ikkje i Øygarden kommune. Søppel skal sjåast på som ein ressurs. Det er mange måtar å avhende søppel på, alt frå deponi til resirkulering eller utnytting av energi. Side 20 av 36

5.7 Andre energikjelder Store delar av innbyggarane i Øygarden kommune bur nær sjø eller vatn. Nokre utnyttar denne energikjelda til oppvarming og frikjøling. Potensialet for auka utnytting av desse lågtempererte energikjeldene er betydeleg. Ved Toftevåg vart det bygt eit bølgjekraftverk, dette er no havarert. Der er framleis inga avklaring kva som skal skje vidare med anlegget. I område med tilgang til sjø eller andre gode lågtempererte varmekjelder, kan det vere aktuelt å vurdere bruk av varmepumper. Grunnvatn og berggrunn kan vere aktuelle varmekjelder i nokre område. Andre energikjelder i kommunen Det er potensiale for utnytting av låg-temperert energi frå sjø/vatn Bølgjekraft Hellseøy (kjelde: www.hellesoy.no) Side 21 av 36

6 AKTUELT OMRÅDE Ei vurdering av alternative energiløysingar er først og fremst aktuelt i geografiske område der det er venta vesentleg vekst i etterspørsel eller forskyving til andre energiberarar. Dette gjeld spesielt område som er lokaliserte slik at det er gode høve til å utnytte lokale energiressursar. Tiltak for å fremje meir effektiv energibruk er også aktuelt i område der det ikkje er venta vekst. 6.1 Rongøy Ved denne rulleringa vart nettselskap og kommune samde om å setje spesielt fokus på utbyggingsplanane på Rongøy. Øygarden kommune har utarbeidd eit planprogram for kommunedelplan Rongøy. I kommuneplanen (2006 2014) er det vedteke at Rong skal vere kommunesenteret i Øygarden. Det er stort utbyggingspress på Rongøy og kommunen ynskjer å legge til rette for meir utbygging (næringsareal og bustadareal). Planane skal ha fokus på bruk av alternativ energi til oppvarming av bygningsmassen. Planområdet på Rongøy er delt inn i fire delområde (sjå skisse). Det er viktig at områdekonsesjonær i samarbeid med kommunen gjer ei kvalifisert vurdering av kva område som skal veljast ut. Valet skal grunngjevast. Rongøy (kjelde: www.oygarden.kommune.no) Skisse: Rambøll Norge AS Side 22 av 36

6.1.1 Energibehov Kor stort energibehovet blir avheng av omfanget av utbygginga. Dei nye byggforskriftene set krav om kor mykje energi nye bygg skal kunne bruke. I bygg over 500 m² skal minst 60 % av energien komme frå alternativ energi. 6.1.2 Aktuelle løysingar Det bør vere aktuelt å tenke seg ein felles energisentral i området med nær-/fjernvarmenett (varme/ kjøling) frå sjø/ vatn eller geovarme. Dette føreset at bygga får innlagt vassboren varme. 6.1.3 Vurdering av alternativ Dei planlagde område ligg forholdsvis nær sjø. Difor kan det vere aktuelt å sjå på ei felles varmeløysing med varmepumpe som hentar energi frå sjøen. Det kan og vere aktuelt å sjå på varmesentralar basert på grunnvarme eller biobrensel. Det er sikker tilgang på elektrisk energi med 22 kv framføring til området. Difor vil el.kjel eller gass kunne egne seg som spisslast og backup. Det er mest aktuelt å kartlegge oppvarmingsbehovet. For dei fleste andre føremål vil elektrisitet vere einaste aktuelle alternativ. Det elspesifikke behovet skal sjølvsagt takast med i ei samla framstilling av energibehovet for det aktuelle området. Konsesjonæren kan i samarbeid med andre energiaktørar foreslå kva alternativ som bør undersøkast vidare. Målet er å få fram kunnskap og starte ein dialog om løysingar. Det sentrale temaet vil vere dekning av lokalt varmebehov med ei rasjonell samansetting av ulike energiberarar og energieffektiviseringstiltak. Aktuelle løysingar kan til dømes vere etablering av fjernvarmeanlegg, etablering av energifleksible løysingarr i enkeltbygg, bruk av gass (naturgass, propan), direkte bruk av elektrisitet, ulike tiltak for energiøkonomisering ved nybygg og rehabiliteringer, etablering av energistyringssystem på forbrukssida med meir. Det kan gjerne utførast enkle samfunnsøkonomiske analyser av aktuelle tiltak. Føresetnadene som vert nytta i analysen må kommenterast. Det er ikkje venta at utgreiingane skal presentere fullstendige miljømessige vurderingar av aktuelle prosjekt, men moglege miljøkonsekvensar knytt til energitiltak bør trekkast fram i utgreiinga. Side 23 av 36

6.1.4 Framlegg til vidare arbeid Vi gjer framlegg om at kommunen i samarbeid med planleggjarar, utbyggjarar og BKK utarbeider eit forprosjekt for varme- / kjøleløysinga for området i tråd planprogrammet. På bakgrunn av utgreiinga kan det vere vanskeleg for kommune, områdekonsesjonær og andre aktørar å avgjere kva tiltak som er samfunnsøkonomisk mest gunstige. Om enkelte nye energiløysingar likevel peikar seg ut som særlig aktuelle for vidare analyser, bør utgreiinga peike på dette. Utgreiinga kan også peike på kva analyser eller tiltak som bør vere av spesiell interesse for dei ulike aktørane. Kollsnes (foto: Statoil) Side 24 av 36

7 FØRESETNADER 7.1 Spesielle føresetnader for Øygarden kommune Ingen spesielle føresetnader er brukt for Øygarden kommune. Alle framskrivingar er gjort med grunnlag i dei generelle føresetnadane. 7.2 Generelle føresetnader Alle framskrivingar av folketal er henta frå SSB, alternativ MMMM dersom ikkje anna er opplyst. Graf for nye bueiningar er henta frå SSB, men føreset at kommunen har innrapportert dette i rett tid. Data for utrekning av leveringstryggleik i kommunen er opplyst frå det aktuelle energiverket. Grunndata for energibruk i kommunen er henta frå SSB med nyaste data frå 2009. Dette er framskrive til 2010 (trendframskriving med grunnlag i historiske data) for alle energiberarar utanom elektrisitet som har faktiske tal oppgjeve frå energiverket. Energibruk i kommunale bygg er henta frå SSB (KOSTRA) og er avhengig av nokolunde korrekt kostnadsanslag for dei ulike energikjeldene. For 2010 er det nytta 0,7 kr/kwh i snitt for energikjeldene. Sparepotensialet i kommunale bygg framkjem ved bruk av normtal innan kvar byggkategori. Lokal energitilgang bygger på oversyn frå NVE, kommunen og det lokale energiverket. Prognose for utvikling av energibruk er stadtilpassa ut frå historisk utvikling. Dette tar opp i seg summen av endringar i folketal, bustadstruktur, næringsutvikling, m.m. I tillegg er det teke spesielt omsyn til vedtekne utbyggingar og planlagde endringar innan industri. Potensialet for uttak av bioenergi til oppvarming er anslått av kommuneadministrasjonen. Data for avfall er henta frå selskapet som handsamar dette. Historikk innan feil og avbrot (FASIT) er tinga og velvillig levert av NVE. Side 25 av 36

8 VEDLEGG 8.1 Energibruk Tabellen under syner faktisk energibruk pr. brukargruppe med prognose: År 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Hushald 36,3 37,8 37,9 37,9 38,3 37,7 39,2 35,4 Hytter og fritidshus - - 3,0 3,2 3,1 3,5 3,6 6,4 Tenesteyting 90,2 16,5 16,6 17,2 17,6 15,5 16,2 17,7 Industri 1094,4 2053,0 2410,0 2620,0 2844,1 2572,6 2505,2 2826,8 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 3,7 3,0 2,7 Sum 1221,1 2107,5 2467,6 2678,4 2903,2 2633,0 2567,2 2889,1 År 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Hushald 36,6 37,9 39,1 40,4 41,8 43,1 44,5 45,9 47,3 48,7 Hytter og fritidshus 6,6 6,7 6,9 7,0 7,2 7,3 7,5 7,6 7,8 7,9 Tenesteyting 17,8 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,8 18,9 Kommunale bygg 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 3,0 3,3 3,6 3,9 4,3 4,6 4,9 5,2 5,5 5,8 Sum 2890,9 2892,7 2894,5 2896,3 2898,3 2900,3 2902,2 2904,2 2906,2 2908,1 Tabellen under syner klimakorrigert energibruk pr. brukargruppe med prognose: År 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Hushald 38,6 40,4 40,3 42,1 40,7 41,0 42,0 33,7 Hytter og fritidshus - - 3,0 3,2 3,1 3,5 3,6 6,4 Tenesteyting 95,5 17,5 17,6 18,9 18,6 16,7 17,3 17,0 Industri 1094,4 2053,0 2410,0 2620,0 2844,1 2572,6 2505,2 2826,8 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 4,0 3,2 2,6 Sum 1228,7 2111,1 2471,0 2684,3 2906,6 2637,8 2571,3 2886,5 År 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Hushald 36,6 37,9 39,1 40,4 41,8 43,1 44,5 45,9 47,3 48,7 Hytter og fritidshus 6,6 6,7 6,9 7,0 7,2 7,3 7,5 7,6 7,8 7,9 Tenesteyting 17,8 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,8 18,9 Industri 2826,8 2826,8 2826,8 2826,8 2826,8 2826,8 2826,8 2826,8 2826,8 2826,8 Fjernvarme 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Primærnæring 3,0 3,3 3,6 3,9 4,3 4,6 4,9 5,2 5,5 5,8 Sum 2890,9 2892,7 2894,5 2896,3 2898,3 2900,3 2902,2 2904,2 2906,2 2908,1 Tabellen under syner faktisk energibruk pr. energiberar med prognose: År 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 El 149,1 160,5 1008,4 1080,0 1238,5 1706,0 1992,0 2127,1 1906,6 1781,3 2052,3 Petroleum 3,4 3,8 4,8 6,5 5,0 3,3 3,6 3,1 2,9 3,3 3,2 Gass 319,4 94,0 402,3 128,5 858,2 751,4 675,2 766,2 717,4 776,0 826,8 Bio 5,2 5,5 6,1 6,1 5,8 6,9 7,6 6,8 6,1 6,6 6,8 Avfall, kol, koks 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum 477,1 263,8 1421,6 1221,1 2107,5 2467,6 2678,4 2903,2 2633,0 2567,2 2889,1 År 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 El 2054,0 2055,6 2057,3 2058,9 2060,6 2062,2 2063,9 2065,6 2067,2 2068,9 Petroleum 3,0 2,9 2,7 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 Gass 827,0 827,1 827,3 827,4 827,6 827,8 827,9 828,1 828,2 828,4 Bio 6,9 7,1 7,2 7,4 7,5 7,7 7,8 8,0 8,2 8,3 Avfall, kol, koks 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sum 2890,9 2892,7 2894,5 2896,3 2898,3 2900,3 2902,2 2904,2 2906,2 2908,1 Side 26 av 36

8.2 Demografi og næringsliv År 2 000 2 001 2 002 2 003 2 004 2 005 2 006 2 007 2 008 2 009 2 010 Folketal 3 623 3 706 3 786 3 875 3 931 3 975 4 077 4 134 4 168 4 223 4 267 Husstandar Kommunen 2,59 2,54 2,57 2,60 2,62 2,65 2,67 2,67 2,62 2,58 2,57 Fylket 2,53 2,51 2,51 2,51 2,51 2,50 2,49 2,46 2,45 2,44 2,43 Landet 2,32 2,29 2,29 2,30 2,30 2,31 2,30 2,29 2,28 2,28 2,28 År 2 011 2 012 2 013 2 014 2 015 2 016 2 017 2 018 2 019 2 020 Folketal 4 300 4 340 4 377 4 419 4 457 4 504 4 539 4 576 4 610 4 655 Husstandar Kommunen 2,63 2,63 2,63 2,62 2,61 2,60 2,59 2,60 2,60 2,60 Fylket 2,42 2,42 2,40 2,39 2,38 2,37 2,35 2,35 2,34 2,33 Landet 2,27 2,27 2,27 2,27 2,26 2,26 2,25 2,25 2,25 2,24 Sysselsetting 2010 Kommunen Fylket Landet Primærnæring 70 4 952 64 000 Industri 395 35 513 283 000 Tenesteyting 1 614 209 506 2 164 000 Anna 8 1 139 1 000 SUM 2 087 251 110 2 512 000 Side 27 av 36

8.3 Energimerking av bygg 1. juli 2010 vart det innført krav om at alle nybygg, eksisterande bustader og yrkesbygg som skal seljast eller utleigast skal ha energiattest. Alle yrkesbygg over 1 000 m² skal alltid ha gyldig energiattest. Energimerkinga skal auke forståinga om energibruk og løysingar som kan gjere bustaden eller bygget meir energieffektivt. Energimerking av bygg er byggeigar sitt ansvar. For detaljerte opplysningar; sjå www.energimerking.no Energiattesten inneheld eit energimerke som viser kor god energistandard bygget har. Bustader Energimerking skjer på internett ved at opplysingar om bustaden vert lagt inn i ei sjølvmelding. Nye bustader vert energimerka av utbyggar, eksisterande bustader kan merkast av byggeigar. Yrkesbygg Energiattest for yrkesbygg skal lagast av ein ekspert. Ekspertar kan vere personar i eigen organisasjon som fyller kompetansekrava på bygningsteknikk og energifag, eller det kan vere rådgjevande ingeniørar og andre som har denne kompetansen. (sjå forskrifta her: http://www.lovdata.no/for/sf/oe/xe-20091218-1665.html#18) 8.4 Straumnettet i framtida I 2011 kom NVE med ei forskrift som pålegg alle nettselskapa i landet å innføre Avanserte Måle- og Styringssystemer (AMS) innan 2017. Forutan å pålegge automatisk målaravlesing kvar time, legg dette kravet også til rette for meir framtidsretta bruk av energisystemet. Kvart enkelt hushald vil få kontinuerleg og oppdatert informasjon om straumprisar og eige forbruk. Ein ventar at dette vil bidra til energieffektivisering, dels gjennom auka medvit som ein spore til endra åtferd, dels gjennom løysingar som automatisk flyttar oppvarming av vatn og bruk av varmekablar frå periodar med høg straumpris til periodar med lav pris utan merkbar redusert komfort. På denne måten vil AMS kunne gi lågare straumkostnader for den enkelte kunde gjennom smartare energibruk. Dette vil også kunne gi ein vinst for drifta av straumnettet: Flytting av forbruk kan bety at ein reduserer flaskehalsar i delar av nettet og dermed reduserer og/eller utset behov for nettforsterkingar. I tillegg vil eit jamnare døgnforbruk bidra til å redusere tapa i nettet. Forskrifta om økonomisk regulering av nettverksemda avgrensar nettselskapa sine høve til å ta ut overskot. Vinsten frå ei meir effektiv utnytting av nettet vil derfor på lang sikt også kome kundane til gode. Innføring av AMS betyr at det må byggast ut eit eige informasjonsnett for å hente inn alle måleverdiane. Saman med den nye, tilgjengelege informasjonen om forbruk og status i distribusjonsnettet, kan denne infrastrukturen brukast til ytterlegare automatisering. Eit døme er automatisk feilsøking og omkopling for å minimere straumlause periodar. Slike løysingar er enno ikkje ferdig utvikla og det er for tidleg å seie noko om lønsemda i slike tiltak. I eit framtidig perspektiv ventar vi det at klima- og miljø får betydeleg innverknad på energisystemet. Det globale kravet om større del fornybar energi, får konsekvensar for straumnettet på fleire måtar: På den eine sida vil det føre til utvikling av stadig meir såkalla distribuert produksjon, dvs. produksjon av energi frå mange små einingar fordelt rundt i distribusjonsnettet. Dette handlar først og fremst om mini- og mikrokraftverk, men på lengre sikt kan det og tenkast større bidrag frå solceller og mikrovindturbinar i industri- og bustadområde. Dette stiller nye krav til både utbygging og drift av nettet. Periodevis kan straumretninga verte snudd og dei tekniske utfordringane som oppstår i slike situasjonar må løysast. Side 28 av 36

8.5 Energiteknologiar Energi vert overført til nyttbar energi og vert brukt til ulike formål. Samfunnet vi har i dag er fullstendig avhengig av energi både til oppvarming, belysning, industri og ulikt teknisk utstyr. Distribusjon av energi Infrastrukturen for energi i Norge er vel utvikla. Stort sett alle bygg er tilknytt distribusjonsnettet for elektrisitet. Overføringsnettet mellom produksjonsstad og sluttbrukaren vert delt i nivåa sentralnett, regionalnett, høgspennings-distribusjonsnett og lågspennings-distribusjonsnett. Spenninga for nivåa er vist på figur ovanfor. I enkelte tettstader og byar i Norge er det utvikla distribusjonsnett for fjernvarme. Eit fjernvarmenett er bygd opp av varmesentralar fyrt på ulike brensler som søppel, flis, gass o.s.v. Ved lange avstandar er det praktisk å ha fleire varmesentralar plassert rundt i nettet. Vidare er det et distribusjons-nett for varmt vatn ut til dei ulike kundane. Vasskraft Vasskraft som omgrep inkluderer all bruk av vatn til kraftproduksjon, enten krafta blir utnytta mekanisk eller vert transformert til elektrisk kraft. I begge tilfeller vil det seie at ein gjer seg bruk av det fallenergi-potensialet som vatnet har. Vasskrafta er transformert solenergi. Varmen frå sola har fordampa vatn på hav/bakkenivå til skyer. Vassdampen i skyene vert avkjølt og blir til regn. Regn som fell ned på eit høgare nivå i terrenget inneheld fallenergi, og den potensielle energimengda er avhengig av høgda over havet. Ved omforming av vasskraft til elektrisitet vert vatnet drive igjennom ein turbin. Den roterande akslingen vert kopla til ein dynamo eller ein generator, og resultatet blir elektrisk straum. Dette skjer ved å utnytte elektromagnetisk induksjon. For å kunne regulere effekten som eit vasskraftverk leverer ut til nettet vert det bygd vassmagasin/ demningar. På denne måten kan eit vasskraftverk levere energi i periodar med høgt elektrisitetsbehov eller høge prisar. Side 29 av 36

Det er slutt på utbygging av store vasskraftverk i Norge. Det er i dag meir fokus på utbygging av småkraftverk. Det vil seie vasskraftverk under 10 MW. Desse har som oftast ikkje vassmagasin og leverer ut straum etter kor stor vassføring det er i elva. Fordelar: Vasskraft er ei fornybar energikjelde og har ikkje CO2 utslepp. Ein kan bruke vassmagasin som eit energilager. Ulemper: Mindre vassføring i elvane kan gå utover faunaen. Nokre oppfattar damanlegg, nedtappa magasin og varierande vassføring i elver som visuelt skjemmande. Vindkraft Vindkraft er den kinetiske energien til vinden, eller måten å omdanne denne energien til elektrisitet på. Ved hjelp av store vindturbinar vert energien henta frå vinden i ein dynamo som omdannar energien til elektrisitet. Vindmøllene er vanlegvis knytta til det nasjonale elektrisitetsnettet. Vindkraft og vasskraft er komplementære energiformer, der vasskrafta kan representere grunnlasta som vert auka og redusert alt etter kor mykje det bles. Det bles mest i periodar når det ofte er lite nedbør og lite vatn i magasina, t.d. seinvinteren. Tradisjonelt har vindmøllene blitt plassert på stader med mykje vind på land, mens det no er det meir vanleg å plassere dei til havs der dei vert festa på botnen. Det er i dag planer om offshore vind-kraftverk fleire stader langs norske-kysten. Det vert arbeidd med teknologiar for å bygge flytande vindmøller til havs, men dette ligger truleg eit stykke fram i tid. Fordelar: Fornybar energikjelde Mogeleg å produsere betydelge mengder med elektrisitet frå vindkraft i Norge. Teoretisk verdi er 76 TWh. Ulemper: Nokre ser på vindmøller som visuelt skjemmande. Fører til ein del støy. Det fins eksempel på at fuglar blir drept av rotorblada. Side 30 av 36

Solenergi Solenergi er nemninga på den energien som sola produserer og avgir gjennom stråling. På jorda er det i ulik grad mogeleg å utnytte denne energien til produksjon av energi. Den årlege sol-innstrålinga i Norge varierer frå ca. 700 kwh/m2 i nord til 1100 kwh/m2 i sør. Dette svarer til 30-50 % av innstrålinga ved ekvator. Solenergi kan i hovedsak nyttast på to ulike måter: Termisk solenergi - der sola sin energi vert brukt til å varme opp eit flytande medium slik at denne igjen kan brukast til oppvarming av vatn og oppvarming av bygningar. Innan termisk solenergi fins det igjen ei mengd ulike teknologiar for å nytte sola sin energi. Mellom desse er plate-solfangarar med drenerbar løysing, plate-solfangarar med glykol under trykk, vakuumrør med glykol under trykk og termosifon der væska sirkulerer ved eiga hjelp. Drenerbare løysingar brukar reint vatn til å fange opp og transportere solenergien. Reint vatn er effektivt i høve til å ta opp og lagre varme, meir enn 5 gongar så effektivt som sand og nesten 10 gongar så effektivt som stål. Moderne solfangarar kan nytte opp i mot 90 % av sola sin energi. Straumproduserande solenergi - der sola sin energi vert brukt til å skape spenningsforskjell mellom plater av silisium. Spenningsforskjellen vert tatt ut som likeretta straum. Det er utvikla fleire ulike teknologiar med bl.a. tynnfilm. Solceller utnyttar 10-15 % av sola sin energi ved optimal innstråling. Fordelar: Fornybar energikjelde Stort potensial Ulemper: Plasskrevjande Høge kostnader Bølgjekraft Bølgjekraft er mekanisk effekt frå overflatebølgjer på havet samt omsetjing av denne effekten til ei nyttig form, t.d. elektrisk effekt via ein generator. Et eksempel på bølgjekraft er at ein brukar bølgjer til å føre vatn opp i eit reservoar for så å føre vatnet gjennom ein turbin ned til havoverflata. Det har vore gjort ulike forsøk på effektiv utnytting av bølgjekraft, også i Norge, men førebles har desse ikkje ført til nokon permanente installasjonar. Fordelar: Fornybar energikjelde Ulemper: Visuelt skjemmande Utfordring å dimensjonere anlegg som tåler påkjenningar ved vind opp mot orkan styrke. Side 31 av 36

Tidevasskraft Tidevasskraft er ei form for kraftproduksjon der tidevatnet produserer energi ved å drive ein generator. Det er eit stort potensiale for utnytting av tidevassenergi i tronge sund slik som t.d. Gibraltarstredet, Bosporos-stredet, Messinastredet, osv. Tidsvasskraftverk passer også godt på stader med stor forskjell mellom flo og fjære. Det er i hovudsak tre metodar som er blitt brukt for å utnytte denne energien. Den eine er at ein nyttar potensiell energi i vatnet si fallhøgde i den vertikale forskjellen mellom flo og fjære. Tidevatnet blir stengt ute av ei demning når det kjem inn mot land, og då kan det kontrollerast inn mot ein turbin. Så blir det demt opp igjen når det skal ut, og kan kontrollerast mot den samme turbinen. Dette vil i praksis fungere som et elvekraftverk. Metoden krev store inngrep i strandsona og skapar ei økologisk barriere. Den andre måten er ein undersjøisk turbin som utnyttar kinetisk energi i tidsvasstraumen i vatnet. Ein kan samanlikne det med eit vindkraftverk som står under vatn. Møllene har ein eller to turbinar som er festa til en aksling som drive ein generator. Metoden har låge kostnader og er truleg skånsom mot økologien på havbotnen. Ein kan og utnytte en kombinasjon av potensiell og kinetisk energi, ved å bygge 30-50 km lange T-forma demningar frå kysten og rett ut i havet med ei rettvinkla demning i enden (T-form), og la desse utnytte fallhøgda eller straumane i tidevatnet. Fordelar: Fornybar Mogeleg å produsere betydelege mengder med elektrisitet i Norge Ulemper: Inngrep i det maritime miljøet Bioenergi Bioenergi er energi som har sitt opphav i materiale som er danna ved pågåande biologiske prosessar - til forskjell frå fossil energi, som ein får frå biologisk materiale danna på et tidlegare stadium i jorda si historie. Bioenergi omfattar ved, tre-pellets, skogsflis, hogstavfall, halm, torv, avfall fra treforedlingsindustri og anna organisk avfall. Bioenergi i Norge vert brukt først og fremst til oppvarming, men det fins eksempel på at det vert produsert el og varme (kombinert) frå organisk avfall på søppelforbrenningsanlegg. Det fins i hovudsak to måtar å nyttiggjere seg av varme frå forbrenning av biomasse, punktoppvarming eller forbrenning og distribusjon av varme via et vassbore system: Punktoppvarming: Eit eksempel på dette kan vere forbrenning i vedomnar som er den vanlegaste formen for bioenergi i Norge i dag. Varme fordelar seg i rommet via lufta. Vassboren oppvarming: Dette kan vere fjernvarme basert på avfallsforbrenning eller anna biologisk materiale som distribuerer varmt vatn til bustadar og næringsbygg. Eit anna eksempel er eit pelletsfyrt sentralanlegg som distribuerer energien via eit vass-bore anlegg i eit næringsbygg eller i ein bustad. Fordelar: Fornybar Eit godt alternativ for å redusere elektrisitetsforbruket Ulemper: Utfordring å få bioenergi konkurransedyktig med elektrisitet Kan vere kjelde til lokal luftureining (Nye omnar i dag representerer lita luftureining). Side 32 av 36

Naturgass Naturgass eller tørrgass er petroleum i gassform som i hovudsak består av metan, men og med varierande mengder hydrogensulfid og ikkje brennbare gassar som karbondioksid, nitrogen og vassdamp. Den vert henta opp frå grunnen og vert overført via gassrøyr til deponi i land. Energien i gassen kan nyttast direkte i hushalda til oppvarming og matlaging, til industriføremål, til drivstoff for transport og til å lage elektrisitet eller kombinert varme og elektrisitet i gasskraftverk. Gassen kan og brennast og distribuerast til bygg via fjernvarme-/ nærvarmeanlegg. Fordelar: Norge har store mengder gass. Økonomisk lønsamt ved avgrensa overføringsdistansar. Bidrar lite til lokal luftureining Ulemper: Ikkje fornybar energikjelde. Utslepp av klimagasser. Fyringsolje og parafin Fyringsolje er flytande petroleum som vert brukt i omnar eller fyrkjelar. Parafin er eit lettare flytande petroleumsprodukt. Både fyringsolje og parafin eigner seg godt til oppvarming, og varmen kan distribuerast gjennom luft eller eit vassbore anlegg via eit sentralt eller lokalt distribusjonsanlegg. Fordelar: Låge driftskostnadar Bidrar til å redusere elforbruket. Ulemper: Utslepp av klimagassar Fører til lokal luftureining ved utslepp av NOx, SO2 Side 33 av 36

Varmepumpe Ei varmepumpe er ei maskin som framskaffar varme på ein spesielt effektiv måte. Den nytter høgverdig energi (ofte elektrisitet) til å frambringe låg-verdig energi (varme). Varmepumpa nytter seg av prinsippet at ein gass (fluid) blir varmare dersom trykket vert auka, medan den blir kaldare dersom trykket vert redusert. Ved å komprimere og ekspandere et fluid er det dermed mogeleg å flytte (pumpe) varme frå ein relativt kald omgjevnad (ute), til ein varmare omgjevnad (inne). Trinna i kretsløpet: Kompressoren (4) sug inn den kalde kuldemedium-dampen og komprimerer kuldemediet slik at temperaturen aukar. Gassen vert ført inn i ein kondensator (1) der den vert kondensert til væske fordi kuldemediet er varmare enn omgjevnadane og dermed avgir varme. Væska går igjennom ein reduksjonsventil (2) der trykket blir redusert og med det temperaturen. Væska (og vanligvis noko gass) vert ført inn i ein fordampar (3) og væskefraksjonen fordampar igjen. Væska fordampar fordi kuldemediet har et lågt trykk, og dermed låg kokepunkt-temperatur. Omgjevnadane er no varmare enn mediet, og varme strøymer frå omgjevnadane til mediet. Varmepumper får namn etter kva slags medium dei tek varme frå og kvar dei avgir varme. "Luft-tilluft"-varmepumpe hentar varme frå ute- eller ventilasjonslufta og avgir den direkte til innelufta i ei bygning. Ei "vatn-til-vatn"-varmepumpe hentar varme frå sjø, innsjø, grunnvatn e.l. og avgir varme i et vassbore system i bygninga, og gjerne også varmt tappevatn. Fordelar: Reduserer elektrisitetsforbruket Låge driftskostnadar Ulemper: Høge investeringskostnadar Side 34 av 36