Hjarta- og æðakerfið - Kafli 15. Æðakerfið. (Blood Vessels). Helsta líffærið í blóðrásarkerfinu er hjartað, sem er í brjóstholinu á milli lungnanna. Hjartað er holt að innan en veggir þess eru úr vöðvavef. Hlutverk hjartans er að dæla blóði um líkamann. Blóð streymir um líkamann innan æða sem flytja það ýmist frá hjartanu eða til þess aftur. Æðar sem flytja blóð frá hjartanu kallast slagæðar, en þær sem flytja blóð til hjartans nefnist bláæðar. Á milli slag- og bláæða eru háræðar, örgrannar æðar með mjög þunnum veggjum. Blóð streymir um háræðar og á leið þess flæðir súrefni og önnur nauðsynleg efni úr blóðinu til frumnanna í vefjunumí kring, en óæskileg efni berast í andstæða stefnu frá vefjum til blóðs. Á þennan hátt sjá háræðar um að halda lífi í frumum líkamans. Háræðarnar eru gífurlega magrar og hvert einasta líffæri líkamans er í nánum tengslum við þúsund þeirra. Engin fruma líkamans er fjær er sem nemur einum tuttugasta úr millimetra! Væru háræðar manns tengdar saman í eina langa æð næði hún tvisvar og hálvu sinnum í kringum jarðkringluna! Blóðrásin gengur sem sagt þannig að súrefnissnauðu blóði (bláæðablóði) er dælt úr hægra hvolfi hjartans í gegnum lungnaslagæðina til lungna. Blóðið fer þar í gegnum háræðarnar og tekur upp súrefni og fer svo súrefnisríkt blóð (slagæðablóð) til baka í gegnum lungnabláæðina og inn í vinstri gátt, en hægri og vinstri helmingar hjartans eru alveg aðskildir. Úr vinstri gátt fer blóðið niður í vinstri í vinstra hvolf hjartans, á milli hvolfs og gáttar eru lokur til að hindra bakflæði þegar hjartað dælir blóðinu en það eru líka lokur í helstu æðum sem tengjast hjartanu, en hjartað slær 70 sinnum á mínútu. Er hjartslættinum stjórnað með sérstökum rafboðum sem eiga upptök sín í gúlpshnúti (gangráði) í vegg hægri gáttar. Vinstra hvolfið sér um að dæla blóðinu um allan líkaman þess vegna er veggur þess mun þykkri en veggur hægra hvolfs en gáttirnar eru mun minni en hvolfin. Þegar blóðinu er dælt út í líkaman er því dælt í gegnum ósæðina til slagæðanna. Slagæðirnar eru grannar og úr þykkum vöðvavef til að þola þrýstinginn, þegar blóðinu er dætlt í gegnum þær, en við finnum púls þegar blóðið slæst í slagæðarveggina. Blóðið fer nú í háræðarnar þannig að frumurnar fá næringu og súrefni og geta losað sig við úrgangsefni. Eftir það fer blóðið í gegnum bláæðarnar, þrýstingurinn er orðinn mjög lítill og blóðið rennur að mestu á móti þyngdaraflinu þannig að bláæðar eru víðar, veggirnir eru eftirgefanlegir og í bláæðunum eru lokur sem hindra bakflæði. Líkamleg áreynsla hjálpar til við að halda blóðrásinni í bláæðum gangand, þar sem samdráttur vöðva þrýstir blóðinu áfram. Þannig fer allt blóðið áfram og kemur saman í holæðinni og fer úr henni í hægri gáttinua. Svo hefst ferð blóðsins aftur. Hjartað þarf að fá súrefni og næringu í ríkum mæli til þess að starfa eðlilega alla ævi. Sérstakar slagæðar, kransæðar hjartans, hvíslast um hjartavegginn og flytja því súrefni og næringu. Blóðæðar mynda lokað gangakerfi sem ber blóð frá hjarta til vefja og aftur til hjarta. Miðsvæðis í blóðrásarkerfinu er hjartað en meðal þrýstingur í hjartanu er um 100 mm/hg Slagæðar (arteries) bera blóð frá hjarta til vefja. Þær greinast í slagæðlinga (arterioles) sem aftur greinast í háræðar (capillaries). Öll efnaskipti milli blóðs og fruma í vefjum fara fram í gegnum þunna veggi háræða. Háræðar opnast síðan inn í bláæðlinga (venules) sem aftur renna saman í stærri bláæðar (veins) sem að lokum bera blóðið aftur til hjarta. Veggir stórra æða hafa sitt eigið æðakerfi => æðaæaðar = vasa vasarium.
1) Slagæðar: Veggur slagæða er gerður úr 3 lögum. Innst er innri æðahjúpur (tunica interna) sem gerður er úr einlaga flöguþekju (endothel) sem klæðir allar æðar að innan og teygjanlegri bandvefshimnu (lamina elastica interna/internal elastic lamina, en hún hefur möguleika á að þenjast út). Miðlag eða miðæðahjúpur (tunica media) er gert úr sléttum vöðvafrumum í bland við teygjanlegan bandvef og er það jafnframt þykkasta lagið. Yzt er ytri æðahjúpur (tunica externa) sem er úr bandvef með breytilegu hlutfalli collagen þráða og teygjanlegra þráða. Í stórum slagæðum er einnig lamina elastica externa. Sérstakir eiginleikar slagæða eru teygjanleiki (elasticity) og samdráttarhæfni (contractility). Stórar slagæðar gefa eftir og víkka út til að geta tekið við blóðgusu frá hjarta. Síðan dragast þær saman og þrýsta blóðinu áfram. Í miðlagi (tunica media) eru sléttar vöðvafrumur sem liggja bæði þversum og langsum. Til þeirra liggja taugar frá sympatiska hluta ósjálfráða taugakerfisins. Við aukna tíðni boðspennu í þeim dragast æðarnar saman (vasoconstriction) en þegar tíðni boðspennu minnkar á sér stað æðavíkkun (vasodilation). Vasomotion er samheiti vasoconstiction og vasodilation og boðefnið er norepinephrine. Staðbundin losun vissra efnasambanda valdið æðavíkkun (local homeostatic response). Skyndilegt æðarof veldur hinsvegar æðaspasma sem dregur úr blæðingu upp að vissu marki. Í stærstu æðunum er ríðarlega mikið af teygjanlegum bandvef og lítið af vöðvavef. Meðalstórar æðar innihalda mikið af vöðvavef, en lítið af teygjanlegum bandvef. Þegar æðaveggurinn er mjög þykkur og mikið af vöðvavef þá eru sérstakar æðar sem næra vöðva-frumurnar => vasovasorium, án tillit til þess hvort það sé slagæð eða bláæð.
Teygjanlegar flutningsæðar (elastic conducting arteries) eru stærstu slagæðarnar. Í miðvegg þeirra er hlutfallslega mikið af teygjanlegum bandvef. Dæmi um slíkar æðar eru aorta, brachiocephalica carotis communis subclavia vertebralis iliaca communis. Þessar æðar.þenjast og dragast saman, og reka blóðið á undan sér. Þær halda samt áfram að flytja boð þegar samdrætti í hvolfunum lýkur. => blóð fer út í æðarnar og þær þenjast út. Aorta og stærstu æðarnar hennar. Dreifiæðar (muscular distributing arteries) eru miðlungsstórar slagæðar. Í miðlagi þeirra er meiri vöðvavefur en teygjuvefur. Þær hafa mikla möguleika á temprun blóðs til viðkomandi líffæris eða líkamshluta. Dæmi um slíkar æðar eru axillaris brachialis radialis intercostalis mesenterica femoralis. Þessar æðar miðla blóði til ákveðinna líkamshluta, hátt hlutfall í vöðvavef í Tun. Med., þær taka við af stórum teygjanlegum bandvef. Þvertengingar (anastomosis) eru víða í æðakerfinu milli slagæða og bláæða eða milli slagæða sem næra sama svæðið. Slíkar tengingar gefa möguleika á blóðrás eftir annarri leið ef aðalæð til vefjar eða líffæris lokast. Slagæðlingar (arterioles) eru mjög litlar slagæðar sem eru vart sýnilegar beru auga. Þeir slagæðlingar sem eru næst slagæðum hafa veggi sem líkjast veggjum slagæðanna. Eftir því sem nær dregur háræðunum mjókka æðarnar, veggir þynnast og verða lítið annað en endothel (einlaga flöguþekja) með einni og einni vöðvafrumu á stangli næst háræðunum. Þessar æðar gegna lykilhlutverki í því að tempra blóðflæði til háræðanetsins. Blóðflæði um vefi er mismunandi mikið. Það er svo lítið blóð í okkur að við getum ekki haft allt æðakerfið opið allt í einu; aðeins eftir þörfum vefjanna, t.d. eftir máltíðar, þá er mikið blóð í meltingarveginum en lítið í vöðvum útlima.
2) Háræðar: Háræðanet umlykur nær allar frumur líkamans en er þó mismunandi þétt eftir því hve mikil starfsemi fer fram í viðkomandi vefjum. Þannig er mjög þétt háræðanet í vöðvum, lifur, nýrum, lungum og taugakerfi en gisið háræðanet er í sinum og liðböndum. Í sumum vefjum eru engar háræðar t.d. þekjuvef, hornhimnu, augasteini og brjóski. Öll efnaskipti milli blóðs og vefja fara fram gegnum háræðar. Háræðaveggurinn er enda "hannaður" m.t.t. til þess hlutverks. Hann samanstendur eingöngu af einlaga flöguþekju (endothelium) og þunnri grunnhimnu (basement membrane). Hægt er að stjórna blóðflæði gegnum háræðanet víða í vefjum með ýmiskonar hjáveitukerfi (metarterioles og thoroughfare channels). Sjá mynd að ofan. Úr arteriolu gengur metarterioles sem tengjast 10-100 háræðar. Percapillar sphinchter er ein vöðvafruma, hring-vöðvi. Þessi hringvöðvi stjórnar því hvort við þurfum mikið blóð eða lítið, ef mikil krafa er um súrefni og næringu í þessum vef, þá eru hringvöðvarnir slakir og blóðið flæðir um háræðarnar og vefinn. Ef minni kröfur, þá þurfum við meira á blóðinu að halda annarsstaðar og þessir vöðvar dragast svolítið saman og hleypum blóði beint í gegn. Það margfaldast blóðflæði í þverrákóttum vöðvum þegar við notum þá, sérstaklega í þolæfingum, þá vaxa nýjar háræðar í vöðvunum. Anastomosis => æðasamtengingar Tengsl milli slagæða og bláæða tryggir blóðflæði til vefja þó blóðflæði um eina æð stöðvis. Lidocain => dreifing. Það eru til vefir sem eru bara háðir einni slagæðagrein, endaslagæðar, t.d. í fingrum og nefbroddi => end arteries Gerð háræða er líka mismunandi eftir líffærum og vefjum og getur munað miklu á gegndræpi háræðanna eftir staðsetningu þeirra. Í vissum líffærum eru háræðar víðari og bugðóttari en gengur og gerist t.d. í lifur og nefnast þá stokkháræðar (sinusoids). (a) er continuous capillary venjulegar flestar háræðar eru af þessari gerð. Samfelldar háræðar, hversu mikið bil milli frumanna = hversu mikið sleppa frumurnar miklu út úr sér. Flestar með smá rifur á milli frumanna (intercellular clefts. (b) fenestrated capillary opin gluggi nýrun, þarmatotur. Ósamfelldar háræðar, miklu stærri glufur milli frumanna, meira að segja göt á frumuhimnunni, sem mynda æðavegginn. (c) sinusoid capillary hurðin opin rauður mergur, lifur. Háræðastokkar, þar eru heljastórar glufur milli frumanna, hleypa frumum á milli sín, t.d. í rauðum merg, en þar myndast allar blóðfrumur.
3) Bláæðar: smá skipti á efnum fer fram í bláæðlingum. Bláæðarnar geta geymt stórar breytingar í rúmmáli án þess að innri þrýstingur breytist mikið upp að vissu marki þar sem þrýstingur eykst hratt við aukið rúmmál. Rúmmál bláæðakerfisins samtals er miklu stærra en rúmmál slagæðakerfisins. Um 75% af blóðinu er í bláæðum, 20% er í slagæðum. 3 atriði sem gerina bláæðar frá slagæðum: 1) Þrýstingur. Þegar blóðið yfirgefur hjartað, þá er meðalþrýstingur um 100mmHg, en á leiðinni í gegnum slagæðar, þá fellur þrýstinurinn mjög mikið og þegar við komum að háræðunum, þá er þrýstingurinn kominn niður í 40-30mmHg sem er mikið fall á blóð-þrýstingi. Í gegnum háræðarnar fellur þrýstingurinn enn frekar og þegar komið er að bláæðunum er þrýstingurinn að lokum kominn í um 10mmHg. Á leiðinni í gegnum bláæðarnar fellur svo þrýstingurinn enn meira. Þá er sett í gang svokölluð vöðvapumpa. Vöðvapumpan => þar þrýstir samdráttur beinagrindavöðva á bláæðar þannig að blóðið flæðir í átt að hjarta. Þegar þverrákóttir vöðvar dragast saman, þa presa þeir á þunnan vegg bláæða. Þærkreistastsamanviðþaðogblóðið mjólkast uppeftirbláæðunum og lokurnar koma í veg fyrir að blóðið renni aftur niður => venupumpan. Venupumpan => þegar við öndum að okkur, þá stækkar rúmmálið í brjóstholinu og neikvæður þrýstingur myndast þar. Þindin fer þá niður á við og pressar á kviðarholið, og jákvæður þrýstingur myndast þar. => Kraftur sem ýtir neðan þindar og togar ofan þindar, djúpar öndunarhreyfingar hafa líka áhrif á fluttning á bláæðarblóði. 2) Gerð => veggþykkt. Þær æðar sem taka við af háræðum eru bláæðlingar (venules) sem aftur sameinast og mynda bláæðar (veins). Veggir bláæða samanstanda af sömu þremur lögunum og slagæðar en þykktin er ekki sú sama. Bæði tunica interna og tunica media eru miklu þynnri en í slagæðum en tunica externa er þykkari í bláæðum. Þegar blóðið kemur frá háræðum inn í bláæðar er þrýstingur þess orðinn mjög lítill. Mismunurinn á gerð veggjar slag- og bláæða endurspeglar m.a. þennan mun enda eru veggir bláæða ekki eins sterkir og veggir slagæða. Þar sem bláæðar þurfa að flytja blóð til hjarta gegn þyngdarafli, t.d. frá fótum eru æðarnar útbúnar með sérstökum bláæðalokum sem hindra bakrennsli blóðs. Flæði bláæðablóðs er háð vöðvasamdrætti og öndunarhreyfingum. Auðvelt er að fara í gegnum vegg bláæðlinga, næstum því heilar frumur. Þetta tekur m.a. þátt í inflammatory responce/bólguviðbrögðum, en þar er aukið blóðflæði um ákveðna vefi og hvítblóðkorn út um æðaveggina út í vefinn til að annast þar ákveðin viðbrögð. Síðan taka bláæðarnar við, en þær víkka stöðugt á leið sinni til hjartans. Ef við berum saman vegg bláæða og slagæða, þá er lumenið/víddin á æðunum alltaf meiri í bláæðunum. En kerfið er þannig að í gegnum vefi ligja slagæðar og bláæðar fylgja þeim. Veggþykktin í bláæðunum er meiri en í slagæðunum, og það er áberanadi minna af vöðvavef í vegg bláæða; víðari og þynnri veggir. Bláæðarnar hafa einstreymislokur, sem gerir það að verkum að blóðið fari til hjartans. 3) Lega æðanna. => Bláæðarnar geta verið bæði djúplægar (deep) og grunnlægar (superficial), en það eru slagæðarnar ekki. Nánar seinna, þegar fjallað verður um hringrás bláæðarinnar.
Blóðrásin: Líkamsblóðrásin (systemic circulation) flytur súrefni og næringarefni til líkamsvefja og úrgangsefni til baka. Allar líkamsslagæðar koma frá ósæðinni. Ósæðin skiptist í rishluta (ascending aorta), ósæðarboga (arch of aorta) og fallhluta (descending aorta). Fallhlutinn skiptist í brjóstholshluta (thoracic aorta) ofan þindar og kviðarholshluta (abdominal aorta) neðan þindar. Bláæðablóð berst til baka til hjarta með efri og neðri holæð (inferior og superior vena cava). Lýsing á helstu slagæðum og bláæðum er á myndum og töflum á bls. 461-501. Þar eru yfirlitsmyndir, nöfn æða, nöfn svæða sem æðar liggja um og fleiri upplýsingar. Gert er ráð fyrir að nemendur læri nöfn og legu helstu æðastofna sem máli skipta. Eðli málsins samkvæmt er mikilvægast að kunna góð skil á helstu slagæðastofnum og blóðrás hjartans. Þess má geta að í systemic circulation eru þrír undirflokkar; Cardiac/coronary => blóð sem fer bara í gegnum hjartavöðvann svo aftur inn í hjartað (ósæð, hjartavöðvi, hægri gátt); Cerebral => blóðið fer til heilans; og svo Portal. Hér á eftir fer stutt lýsing á helstu slag- og bláæðastofnum en jafnframt er vísað til kennslubókar hvað þetta efni varðar. Aorta eða ósæðin fer uppávið frá vinstri slegli/ hvolfi (aorta ascendens) og tekur sveig aftur á við í átt að hrygg (arcus aortae) og heldur síðan áfram niður á við meðfram hryggsúlunni frá T4 (aorta descendens). Allar slagæðagreinar greinast frá aorta. Aorta decendens liggur alveg uppvið liðboli hryggjarliðanna, fer í gegnum þindina og skiptist við L4 í 2 greinar, aa. iliacae communis, sem flytja blóð til neðri útlima. Aorta thoracicae er sá hluti aorta descendens sem liggur á milli arcus aorta og þindarinnar. Aorta abdominales er sá hluti sem liggur á milli þindarinnar og aa. iliacae communis. Frá hverjum hluta aorta fara greinar sem ganga til líffæranna og enda í slagæðlingum og háræðaneti í vefjunum. Greinar aorta/ósæðarinnar er oft skipt í parietal og viceral, þær sem eru parietal fylgja gjarnan vegg brjósthols eða kviðarhols, millirifjaæðar = parietal. Greinar sem koma beint úr ósæðnni og liggja inn í miðmættið; gollrushúss, barka og berkjur, eru nefndar viceral => fara beint í ákveðin líffæri.
Aorta og greinar hennar: Aorta ascendens: A. coronaria dxt. Hjarta. (Rishluti ósæðar) A. coronaria sin. Hjarta Arcus aortae: Truncus brachiocephalicus. Skiptist í 2 neðan- (Ósæðarbogi) (Stofnæð arms og höfuðs) taldar greinar. A. carotis communis dxt. Hægri hlið höfuðs (Hæ. samhálsslagæð) og háls. A. subclavia dxt. Hægri handleggur. (Hæ. viðbeinsslgæð) A. carotis communis sin. Vinstri hlið höfuðs (Vi. samhálsslagæð) og háls. A. subclavia sin. Vinstri handleggur (Vi. viðbeinsslagæð) Aorta thoracica: Aa. intercostales. Brjóstvöðvar, (Millirifjaæðar) Einnig greinar til þindar lungnaberkja og vélinda. millirifjavöðvar og þind. Aorta abdominales: Truncus coeliacus: Greinar til lifrar, (Iðraholsstofn) maga og milta. A. mesenterica superior. Smágirni og ristill. Greinar til nýrnahetta. Aa. renalis. (Nýrnaslagæðar) Aa. testiculares/ovaricae. Til nýrna. Til kynkirtla. A. mesenterica inferior. Neðsti hluti ristils. (Neðri hengisslagæð) Aorta abdominales: (frh). Aa. iliaca communis. Skiptist í 2 greinar (Samslagæðar lenda) A. iliaca externa. Neðri útlimir. (Ytri mjaðmarslagæð) A. iliaca interna. Grindarholslíffæri. (Innri mjaðmarslagæð)
Truncus brachiocephalicus og greinar: Truncus brachuiocephalicus er fyrsta greinin frá arcus aortae. Hún skiptist fljótlega í a. subclavia dxt. og a. carotis communis dxt. A. subclavia dxt. fer til hægri yfir fyrsta rif og undir viðbein og niður í handarkrikann (axilla). Flytur blóð til efri útlims. Frá a. subclavia kemur a. vertebralis sem fer upp í gegnum göt á þvertindum hálshryggjarliða og fer upp í höfuðkúpuna gegnum foramen magnum að neðri hlið heilans. Þar sameinast báðar hryggslagæðarnar og mynda a. basilaris (botnslagæð). Í handarkrikanum tekur a. axillaris (holhandarslagæð) við af a. subclavia og þaðan heldur hún áfram niður upphandlegg sem a. brachialis (upparmsslagæð). A. brachialis liggur medialt á upphandlegg og nálægt olnbogabótinni skiptist hún í a. ulnaris (ölnarslagæð) sem fer niður framhandlegg medialt og a. radialis (sveifarslagæð) sem fer niður framhandlegg lateralt (púls). Í lófanum tengjast greinar þeirra beggja og mynda bæði djúpan og grunnan boga eða arcus palmaris superficialis og arcus palmaris profundus (grunnlægur og djúplægur lófabogi). Frá bogunum fara síðan slagæðar til fingranna. A. carotis communis dxt. fer upp í hálsinn og við efri brún barkakýlisins skiptist hún í a. carotis externa og a. carotis interna. Ytri hálsslagæðin nærir hægri hluta skjaldkirtils, tungu, háls, andlit, höfuðleður og dura mater. Innri hálsslagæðin fer upp í hauskúpu gegnum foramen caroticum á os temporale og nærir heila, auga, hægri hlið ennis og nefs. Neðst í innri hálsslagæð er sinus caroticus (hálsslagæðargúlpur) sem inniheldur skynfrumur næmar fyrir breytingum á blóðþrýstingi (baroreceptors). Einnig er þar að finna glomus caroticum (hálsslagæðarsegi) sem inniheldur skynfrumur næmar fyrir breytingum á PO 2, PCO 2 og H +. Þvertengingar (anastomosis) eru milli hægri og vinstri innri hálsslagæðar og botnslagæðar (a. basilaris) nálægt cella turcica og nefnist það slagæðahringur hjarna eða circulus arteriosus cerebri (Circle of Willis). Frá þeim hring fara mikilvægar slagæðar til heilans. Hlutverk hringsins er að jafna blóðþrýstinginn til heilans og og gefa fleiri en einn möguleika á blóðflæði til heilans. A. carotis communis sin. og a. subclavia sin. ganga báðar beint út frá arcus aortae en að öðru leiti greinast þær alveg eins og æðarnar hægra megin.
Aorta thoracica og greinar: Aorta thoracica liggur frá T4 - T12. Á þeirri leið ganga út frá henni margar smágreinar til líffæra og beinagrindarvöðva í brjóstholi og brjóstkassa. Visceral greinar: Parietal greinar: Margar smágreinar til pericardium. Við L4 greinist aorta/ósæðin, þar hættir hún að heita ósæð og skiptist í right og left common iliac. Eru þær greinar sem liggja til líffæra sem verða á vegi æðar í gegnum brjóstholið. Tvær greinar til lungnaberkja, visceral pleura, bronchial eitla og vélinda. 4-5 greinar til vélinda, oesophaus. Margar smágreinar til mediastinum. Flestar slagæðar heita það sama og liffærin. - Eru þær greinar sem fylgja veggnum, fara í raun í báðar áttir útfrá stofninum. Níu pör af aa. intercostales (millirifjaæðar) sem ganga til millirifjavöðva brjóstvöðva, kviðvöðva og húðar og undirhúðar á þessu svæði. Einnig til brjósta, mænu og mænuhimna. Tvær subcostal æðar. Litlar þindaræðar. Svo fer hún í gegnum þindina og eftir það heitir hún abdominal aorta. Thoracic aorta mediastinals Pericardials
Aorta abdominalis og greinar: Aorta abdominalis nær frá þind að L4 þar sem hún greinist í lendaslagæðar. Þær eru mjog stórir stofnar sem næra kviðarholslíffæri. Visceral greinar: Truncus coeliacus (iðraholsstofn). Skiptist í 3 greinar. a) A. hepatica communis (lifrarsamslagæð). b) A. gastrica sin. (vinstri magaslagæð). c) A. lienalis (miltisslagæð). A. mesenterica superior (efri hengisslagæð). Hún nærir stærsta hluta af meltingarveginum, nema síðasta hlutann af ristlinum. Skiptist í margar greinar. a) Til briss og skeifugarnar. b) Til smágirnis (ileum og jejenum). c) Til colon ascendens. d) Til colon transversus. A. Renalis/suprarenalis - Greinar til nýrnahetta. A. Tescularis/ovarica - Greinar til kynkirtla. Samheiti fyrir þessar æðar er gonar arteries. A.mesenterica inferior (neðri hengisslagæð). A.mesenterica superior et inferior sjá um gastro intestitial tract/git/meltingarveginn. Skiptist í nokkrar greinar a) Til colon transversus og colon descendens. b) Colon descendens og colon sigmoideum. c) Rectum. Parietal greinar: 1) Þindargreinar: Aa. phrenicae inferior. 2) Lendagreinar: Aa. lumbales. 3) Spjaldhryggjargreinar. A. sacrales media.
Niður í útlimi Frá L4, skiptist ósæðin í tvo stóra stofna; left common iliac og right common iliac. Iliaca communis skiptist svo í externa og interna og liggja þær í pelvis og næra grindarholslíffæri. Iliaca exerna fer áfram nir og er frekar berskjölduð þar sem hún fer undir ligamentum inguinale (nárabandið) og fer niður í lærið og kallast þá a. Femoralis A. iliaca communis og greinar (samslagæð mjaðmar): Skiptist í tvær greinar, a. iliaca externa og interna (innri og ytri mjaðmarslagæð). A. iliaca interna: Sendir frá sér greinar til psoas major, quadratus lumborum, medial hluta læris, þvagblöðru, endaþarms og innri kynfæra. A. iliaca externa: Fer í gegnum pelvis major, undir lig. inguinale og niður í lærið og kallast þá a. femoralis (lærslagæð). A. femoralis: Nærir f.o.f. vöðvana á lærinu. Liggur niður lærið medialt og posteriort og aftur í hnésbót og kallast þá a. poplitea (hnésbótarslagæð). A. poplitea: Skiptist í 2 greinar neðan hnés, a. tibialis anterior og a. tibialis posterior (fremri og aftari sköflungsslagæð). A. tibialis post: Ligur um aftara vöðvahólf fótleggs. Frá henni greinist A. peronealis (dálksslagæð). A. tibialis post. skiptist á ökklanum í a. plantaris. med. (miðlæg iljarslagæð) og a. plantaris lat. (hliðlæg iljarslagæð). A. tibialis ant: Liggur um fremra vöðvahólf fótleggs. Verður að a. dorsalis pedis (ristarslagæð) á ökklanum.
Hjarta og æðakerfi Bláæðar. Bláæðar frá höfði og hálsi: V. jugularis interna (innri hóstarbláæð) tekur við blóði frá andliti og hálsi. Er í beinu framhaldi af sinus sigmoideus (bugastokkur) sem tekur við blóði frá baststokkunum, eftir að hafa farið gegnum foramen jugulare á gagnaugabeininu. Fer niður hálsinn sín hvoru megin og undir viðbeinið þar sem hún opnast inn í v. subclavia. V. jugularis externa (ytri hóstarbláæð) tekur við blóði frá munnvatnskirtlum, andlitsvöðvum, höfuðleðri og fleiri yfirborðsvefjum. Liggur samhliða v. jugularis interna á hálsinum og opnast inn í v. subclavia. V. vertebralis (hryggbláæð) liggur gegnum göt á þvertindum 6 efstu hálsliða. Tekur við blóði frá djúpvefjum á hálsi. Opnast inn í vena brachiocephalica.
Bláæðar efri útlima: Blóð frá efri útlimum fer til baka til hjartans eftir grunnum og djúpum bláæðum og í þeim báðum eru bláæðalokur. Grunnu æðarnar liggja rétt undir húðinni og eru oft sýnilegar. Þær tengjast hver annarri og djúpu æðunum mjög víða. Djúpu æðarnar liggja hins vegar djúpt í vefjunum. Þær fylgja gjarnan slagæðunum, eru paraðar og bera iðulega sömu nöfn og slagæðarnar. Grunnar æðar: V. cephalica (utanarmsbláæð) Er lengsta bláæðin í efri útlimum. V. Cephalica hefur upphaf í bláæðaboga á handarbaki og vindur sig upp eftir radial hlið framhandleggs. Í olnbogabótinni tengist hún v. cubiti media (millibláæð olnbogabótar) sem er oft heppileg til blóðtöku. Heldur áfram upp lateralt á upphandlegg og opnast inn í v. axillaris. V. basilica (innanarmsbláæð) hefur upphaf í bláæðaboga á handarbaki, liggur áfram upp á posterior hlið ulna og sameinast millibláæð olnbogabótar ofan við olnboga. Heldur áfram upp handlegginn medialt og opnast inn í v. axillaris. V. mediana antebrachii (miðbláæð framarms) liggur frá lófalægum bláæðaboga að millibláæð olnbogabótar. V. median cupidal er í olnbogabótinni => þarna er tekið blóð. Djúpar æðar: Vv. radialis (sveifarbláæðar) taka við blóði frá djúplægum bláæðaboga á handarbaki. Fylgja sveifarslagæð og sameinast ölnarbláæðum rétt neðan við olnbogabót. Vv. ulnaris (ölnarbláæð) taka við blóði úr grunnlægum bláæðaboga lófa. Fylgja ölnarslagæð og sameinast sveifarbláæðum rétt neðan við olnbogabót. Vv. brachialis (upparmsbláæðar) verður til við sameiningu ölnar- og sveifarbláæða. Fylgja upparmsslagæð og sameinast ásamt vv. basilica í v. axillaris. V. axillaris tekur við grunnum og djúpum bláæðum efri útlima og einnig frá holhönd og superolateral hluta brjóstveggjar. V. subclavia er framhald af v. axillaris og við sternal enda viðbeins sameinast hún v. jugularis interna og myndar v. brachiocephalica (arms og höfuðbláæð) => fer svo í sup.vena cava.
Bláæðar brjóstkassa: V. brachiocephalica (hægri og vinstri) myndast úr v. subclavia og v. jugularis interna. Taka við blóði frá höfði, hálsi, efri útlimum, brjóstkirtlum og efri hluta brjóstkassa. Þær sameinast og mynda v. cava superior. Vv. azygos eða stakbláæðakerfið tekur við blóði frá brjóstkassa og kviðvegg. Getur einnig þjónað sem hjáveita eða varaleið fyrir bláæðablóð frá neðri hluta líkamans vegna margra smáæða sem tengjast v. cava inferior. Ef blóðstreymi gegnum v. cava eða v. porta er hindrað hefur blóð möguleika að komast eftir azygoskerfinu frá neðri hluta líkamans til hjartans. V. azygos (stakbláæð) liggur framan við og til hægri við hryggsúluna, er framhald af v. lumbalis ascendens dxt. (risbláæð lenda). Þær tengja v. cava við v. iliaca communis. V. azygos opnast inn í vena cava superior. V. hemiazygos (hálfstakbláæð) liggur vinstra megin á móts við 4 neðstu brjóstliðina. Tengist v. lumbalis ascendens sin. Opnast inn í v. azygos. V. hemiazygos accessoria (auka hálfstakbláæð) liggur vinstra megin á móts við fimmta til áttunda brjóstlið. Opnast inn í v. azygos. Bláæðar kviðar- og grindarhols: Vena cava inferior er stærsta bláæð líkamans. Hún myndast við samruna vv. iliacae communis sem flytja blóð frá neðri útlimum og grindarholi. Liggur upp í gegnum kviðarhol og brjóstkassa að hægri gátt. Margar litlar bláæðar opnast inn í vena cava og samsvara þær slagæðunum frá aorta abdominalis. V. iliaca communis (sambláæð mjaðmar) myndast við samruna v. iliaca externa og v. iliaca interna. V. iliaca interna samsvarar a. iliaca interna. Flytur blóð frá grindarholslíffærum, gluteal vöðvum og medial hlið lærisins. V. iliaca externa flytur blóð frá neðri útlimum og neðri hluta kviðveggjar. Vv. renales flytja blóð frá nýrum inn í vena cava inferior. Vv. testiculares og vv. ovaricae flytja blóð frá eistum og eggjastokkum. Bláæðar frá nýrnahettum, þind og lifur opnast inn í v. cava inf. eða v. renalis sin. Bláæðar frá aftur- og hliðarhluta kviðveggjar vv. lumbales opnast inn í vv. lumbales ascendens (risbláæð lenda) sem tengjast vv. azygos til vena cava sup. en halda síðan áfram og tengjast vena cava inf.
Bláæðar neðri útlima: Blóð frá neðri útlimum flyst til baka eftir grunnum og djúpum bláæðum. Djúpu bláæðarnar eru sumar paraðar og fylgja slagæðum. Grunnar bláæðar: Vena saphena magna (innanlærsbláæð) er lengsta bláæð líkamans. Hún byrjar medialt í bláæðaboga á ristinni. Hún liggur framan við malleolus medialis og upp eftir medial hlið leggs og læris. Tekur við bláæðagreinum frá grunnum vefjum en tengist jafnframt djúpu æðunum. Opnast inn í v. femoralis í náranum. V. saphena parva (kálfabláæð) byrjar lateralt á bláæðaboga ristar. Liggur aftan við malleolus lat. og liggur upp aftan á leggnum. Opnast inn í v. poplitea í hnésbótinni. Djúpar bláæðar: Vv. tibialis posterior (aftari sköflungsbláæðar) myndast við samruna v. plantaris med. og lat. aftan við malleolus med. Liggja djúpt milli vöðvanna aftan á leggnum, taka við blóði frá vv. peronealis (dálksbláæðar) og sameinast vv. tibialis anterior (fremri sköflungsbláæðar) rétt neðan við hné. Vv. tibialis anterior er framhald af v. dorsalis pedis (ristarbláæðar) Liggja upp milli tibia og fibula og sameinast vv. tibialis post. V. poplitea (hnésbótarbláæð) er mynduð úr fremri og aftari sköflungsbláæðum og tekur einnig við blóði úr v. saphena parva. V. femoralis (lærbláæð) er framhald af v. poplitea. Liggur aftanvert á lærinu og tekur við blóði frá djúpvefjum lærisins. Tekur við v. saphena magna í náranum og kallast eftir það v. iliaca externa.
Porta-blóðrásin: Blóð berst til lifrar eftir tveim leiðum. A. hepatica flytur súrefnisríkt blóð frá aorta og vena porta (portæð) flytur blóð frá meltingarfærum. Porta blóðrásin felur í sér flutning bláæðablóðs frá meltingarfærum til lifrarinnar áður en það fer til baka til hjartans. Blóðið í vena porta inniheldur flest þau næringarefni sem frásogast hafa í meltingarfærum. Lifur hefur því nokkurskonar eftirlit með með öllu því sem fer inn í blóðrásina frá meltingarfærunum áður en því er veitt inn í aðalblóðrásina. Porta blóðrásinni tilheyra bláæðar sem flytja blóð frá brisi, milta, maga, smágirni og gallblöðru til vena porta. Portæðin er mynduð með samruna v. mesenterica sup. (efri hengisbláæð) og v. lienalis (miltisbláæð) en inn í hana opnast m.a. v. mesenterica inf. (neðri hengisbláæð). V. mesenterica sup. flytur blóð maga, smágirni og hluta ristils. V. lienalis flytur blóð frá maga, milta, brisi og hluta ristils. Áður en portæðin fer inn í lifrina tekur hún við bláæð frá gallblöðru og fleiri bláæðum. Vv. hepaticae flytja bláæðablóð frá lifur til vena cava inferior.