Komfyrvakt vernar bustader mot brann

Konkurranse 14 Vinn ein dab-radio! Premiekryss 15 NR 2. HAUSTUTGÅVE 2014 32. årgang LIVSSTILSMAGASIN FRÅ DITT NETTSELSKAP Iphone 6 mot Sony Xperia Z3 16 FOTO: THOMAS HAUGERSVEEN/DN Komfyrvakt vernar bustader mot brann Halvparten av alle bygningsbrannar i Noreg har elektrisk årsak. Men komfyrvakt, nye normer og riktig bruk av skøy eleidningar gir positive resultat. Sjå side 10 Finn nye it-løysingar 2 M e i re ff e k t i v t straumnett 3 Mysteriet bak straumprisen 4

Mot framtida i toppfart ENERGI FORLAG AS Postboks 1182 Sentrum NO-0107 OSLO Tlf: 22 00 11 50 Faks: 22 00 10 83 ISSN 1502 7848 Framtidsteknologi blir teken i bruk når Energi- Noreg skal moderniserast. Ei ny it-løysing blir utvikla for å gjere datahandteringa raskare. EI REKKJE ENDRINGAR skal gjere forsyninga av straum raskare og meir effektiv, og det blir utarbeidd fleire løysingar som byggjer på informasjons- og kommunikasjonsteknologi. Smarte straummålarar (AMS) er allereie på veg inn i norske heimar. No blir it-løysinga elhub utvikla for å handtere all datatrafikken på oppdrag frå Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE). Seniorrådgivar Kalle Ellinggard i NVE meiner elhub er viktig for kundane. Dette er eit stort steg. Med elhub kan det utviklast nye tenester som gir større nytte for kundane. I tillegg kan avrekning og fakturering av straum og nettleige gjerast meir effektivt og til ein lågare kostnad. Personvern. Elhub oppstår som eit resultat at det vil bli bli henta inn meir detaljerte data om straumforbruket til nordmenn i framtida. Denne informasjonen skal brukast til å gjere straumforsyninga sikrare og rimelegare for forbrukarane, men gir også auka lagring av personopplysningar. Med desse oppysningane samla i éin datasentral kan Det blir utarbeidd ei rekkje it-løysingar som byggjer på kommunikasjonsteknologi. Smarte straummålarar er på veg inn i norske heimar. No blir løysinga elhub utvikla. konsekvensane ved eit datainnbrott bli større enn dersom opplysningane ligg lagra hos fleire nettselskap. Vi bør likevel ikkje vere redde for at personopplysningar kjem på avvegar, meiner Elllinggard og viser til detaljerte tryggingskrav. Sjå også side 13. FOTO: SIGBJØRN SANDSMARK/DN Om auka datatrafikk Med elhub og innføringa av smarte straummålarar (AMS) vil straumavlesinga gå føre seg automatisk; du kan følgje straumprisane time etter time gjennom døgnet, og det vil bli lettare å byte straumleverandør. Straumleverandørane får betre informasjon om kundane, og dei kan dermed skreddarsy avtalar slik at dei passar betre til ulike kundegrupper. Betre informasjon om straumforbruket skal leggje til rette for meir effektiv drift og utvikling av straumnettet. Dermed kan ein redusere behovet for å byggje nett, gjennom reduksjon av forbrukstoppane i nettet, og spare kundane for kostnader over nettleiga. AMS skal vere installert i alle norske heimar innan 1. januar 2019. Elhub skal setjast i drift innan 1. oktober 2016. Ansvarleg redaktør Fredrik Kveen fredrik.kveen@energi-nett.no Tlf: 22 00 11 50 Abonnement Bård Knutsen bard.knutsen@energi-nett.no Tlf: 24 10 16 55 Mobil: 92 22 20 33 Produksjon Artko Grafisk Produksjon post@artko.no Tlf: 22 09 89 00 Design Anette Stabenfeldt design@energi-nett.no Utgiver Energi Forlag AS www.energi-nett.no Energi Forlag AS eies av Europower AS, som igjen eies av NHST Media Group AS Kjære lesar I DENNE UTGÅVA av Vår Energi vil du bli betre kjend med Reitenutvalet og dei konklusjonane utvalet har lagt fram. Målet har vore å få vurdert korleis straumnettet kan utviklast langsiktig og meir effektivt. For nettet krev stadig større ressursar, og du og eg må betale. Synest du at straumprisen er høg? Straumprisen er avhengig av forbruk, produksjon og vêr og kan svinge mykje frå månad til månad. Men visste du at etter 1990 har straumprisen i gjennomsnitt berre vist ein svak auke. I kroner og øre vil straumprisane etter alt å dømme auke svakt også dei næraste åra. Er vi forbrukarar heldige, kan auken bli mindre enn den generelle prisauken. Elhub er eit omgrep straumforbrukarar etter kvart vil bli kjende med. På denne sida og inne i bladet fortel vi meir om elhuben og kva han vil få å seie for innføringa av AMS eller smarte nett. Det går mot haust og vinter og ein periode av året der brannar med elektriske årsaker oppstår oftare enn elles. På sidene med gode råd kan du lese meir om dette og om effektiv energibruk og straumsparing. Det tradisjonelle premiekryssordet er med og også kunnskapskonkurransen. Kvar av dei har ein dab-radio som premie. God lesing! Fredrik Kveen Ansvarleg redaktør Vår Energi har som formål å gi deg informasjon om kraftmarknaden og kva du kan gjere for å påverke straumrekninga. Magasinet inneheld blant anna råd og tips om straumsparing og branntryggleik, og vi håper at innhaldet kan gi betre forståing for korleis kraftmarknaden fungerer. 2

Vil gjere straumnettet meir effektivt Nettet krev stadig auka ressursar; du og eg må betale. Korleis bør straumnettet utviklast langsiktig og meir effektivt? EI EKSPERTGRUPPE, OPPNEMND av Olje- og energi departementet, har sett på korleis nettstrukturen bør vere i Noreg i framtida. Forslaga frå utvalet, kalla Reiten-utvalet etter leiaren Eivind Reiten, har vore ute på høyring i ulike instansar, og er framleis ikkje vedtekne. Vår Energi har undersøkt korleis somme av forslaga kan påverke deg som straumkunde. Dei tre medlemmene i Reiten-utvalget: Leiaren Eivind Reiten, tidlegare olje- og energiminister og konsernsjef i Norsk Hydro, Kristin Bjella, styreleiar og patnar i Advokatfirmaet Hjort, og Lars Sørgard, økonomiprofessor ved Norges Handelshøyskole. Forslag 1 Skiljet mellom monopolverksemd og konkurranseutsett verksemd må bli skarpare. Nettdrift er eit naturleg monopol i Noreg, ettersom det ikkje er samfunnsøkonomisk mogleg å byggje fleire konkurrerande straumnett. Kraftproduksjon og sal er derimot konkurranseutsette. Dei fleste selskapa driv både med konkurranse utsett verksemd og monopolverksemd. Og det er her Reiten-utvalet tilrår å skilje klarare mellom verksemdene for alle selskapa og ikkje berre dei største. Konsekvensar for deg + Formålet med framlegget er å sikre at det er betre innsyn i dei ulike aktivitetane til selskapa og styrkje konkurransen i den konkurranseutsette delen av verksemda. Sterkare konkurranse kan føre til at utgiftene dine til kraft blir lågare. - Det har vore reist innvendingar mot denne tilrådinga, særleg frå dei som legg vekt på fordelane med små og lokale nettselskap. Kravet om funksjonelt skilje medfører at tilsette ikkje kan styre både nettverksemd og anna verksemd samtidig. Dette råkar mindre selskap ekstra hardt fordi dei har eit tverrfagleg miljø som blir brukt på tvers av dei ulike områda av verksemda. Alternativt må desse selskapa tilsetje fleire, som vil medføre auka kostnader, reduserte inntekter og auka nettleige. Dersom dette ikkje går, kan selskapa slå seg saman med andre, slik at det blir færre, men større selskap. Då risikerer du at ditt lokale everk blir borte. Forslag 2 Nokre store nettselskap skal få ansvaret for samordning med nettutvikling i større geografiske område. Konsekvensar for deg + Sterkare samhandling og auka samordning kan gjere nettutvikling meir effektiv. Som kunde finansierer du nettutbygging gjennom nettleiga, og kostnadskutt gjennom betre koordinering kan slå positivt ut i nettleiga. - Selskapa som får ekstra ansvar, vil kunne få styringsrett over dei andre selskapa. Dei vil kunne påleggje andre selskap kostnader som ikkje er ønskelege sett frå «desse» selskapa. Forslag 3 Jamvel om det har vore debattert lenge om vi har for mange nettselskap i Noreg, meiner Reiten-utvalet at talet på nettselskap ikkje er det viktige. Likevel kan det sjå ut som at fleire av forslaga, blant anna dei to som er nemnde over, vil kunne føre til at dei minste nettselskapa kan bli borte. Varsla kommunesamanslåingar frå regjeringa vil føre til at fleire nettselskap slår seg saman. Det er liten skilnad i den gjennomsnittlege effektiviteten til små og større selskap, slik det går fram av rapporten. Samtidig er skilnadene størst blant dei små selskapa, der vi finn både dei minst og mest effektive. Blant dei større selskapa er effektiviteten jamnare. Konsekvensar for deg + / - Dersom dei minste selskapa blir borte, kan du som kunde ende opp med å betale mindre eller meir i nettleige alt etter kor effektivt nettselskapet ditt er. Mindre nettselskap driv ofte i grisgrendte strok der det er færre til å dele på rekninga. + Større nettselskap kan oppnå stordriftsfordelar som betre utnyttar kompetansen og kan velje kostnadseffektive løysingar. Samtidig må vi hugse at skilnaden i effektivitet gjennomsnittleg var liten mellom dei små og store selskapa, slik det framgår av Reiten-rapporten. - Fleire hevdar at det er samfunns økonomisk viktig å oppretthalde små kraftselskap.dei er med på å halde oppe lokalsamfunna med arbeidsplassar, utbygging av infrastruktur som breiband, sponsing og beredskap. Dette kan bli borte med færre og større selskap og få konsekvensar for lokalsamfunnet blant anna ved at kompetansearbeidsplassar blir borte. Fordelen av lokal kunnskap til både nettet og det dette har å seie for beredskapen kan også bli borte med større energiverk og lengre avstandar. FOTO: OED 3

Mysteriet bak utviklinga av straumprisen Å spå framtidsprisane på straum er ikkje enkelt. Ekspertane våre har likevel forklart oss korleis samanhengane er. STRAUMPRISANE I MARKNADEN vil truleg auke svakt i kroner og øre dei næraste åra. Dette kallar vi dei nominelle prisane. Dersom vi gir opp framtidsprisane i realpris, kan straumen bli rimelegare framover. Svak auke. Trass i sterke årlege variasjonar er den generelle trenden at dei nominelle straumprisane i Noreg har auka svakt i snitt etter 2000. Førstekonsulent Martin Andreas Vik i Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE) forklarer oss grunnen til at straumen har blitt dyrare dei siste åra. Noreg fekk i 1990 ein av dei friaste elmarknadene i verda. I åra før liberaliseringa var det sterk utbygging av vasskraft som førte til relativt låge prisar på 90-talet. Kraftforbruket auka i takt med den økonomiske utviklinga, og jamvel om forbruksutviklinga vart redusert på 2000- talet, har det ført til eit generelt høgare nivå på kraftprisane. Det har ikkje vore like mykje overproduksjon dei seinare åra, og dermed har straumprisen auka. Ein ønskjer å unngå overinvesteringar fordi det er kostbart å investere i prosjekt som ikkje står i forhold til behovet. Straumprisen svingar. Straum prisen blir avgjort i marknaden. Dersom det er lågt forbruk og høg produksjon, blir prisane låge. Senioranalytikar Olav Johan Botnen i Markedskraft Nordic Analysis forklarer korleis tilbod og etterspørsel vil påverke straumprisen i åra framover. Den svensk-norske satsinga med elsertifikat gjer at ny kraft blir produsert. Dersom denne energien blir transportert ut av landet gjennom kablar, kan spotprisane (prisen på elektrisk kraft i marknaden, journ. merk.) bli reduserte. I tillegg blir veksten i straumforbruket redusert, og vi vil kanskje sjå at det går tilbake, trass i stor vekst i folkesetnad og elektrifisering av sokkelen. Eit eventuelt fall i straumforbruket er også med på å gi lågare prisar. I tillegg til kor mykje vi brukar, og politiske avgjerder om produksjon og eksport av krafta, er straumprisen knytt til kor mykje det regnar, ettersom norsk kraftproduksjon nesten berre er basert på vasskraft. Nedbøren kan som kjent variere frå år til år, og samla nedbørsmengder slår direkte ut i straumprisen. Dette er den viktigaste grunnen til at straumprisen i Noreg varierer. Prisdempande produksjon. Nokre gonger bruker vi meir straum enn vi produserer i Noreg, og vi må kjøpe straum frå utlandet. Kraftproduksjon i Norden, men også på kontinentet, påverkar derfor norske straumprisar. Botnen meiner at Europa kan gå mot overproduksjon av kraft som verkar prisdempande, akkurat som Norden, på grunn av auke i fornybar kapasitet og forbruksreduksjon. FOTO: MORTEN F. SOLBERG Prisane stig: Bruker likevel ikkje meir på straum Straumprisane utviklar seg i tråd med lønningane. I FJOR BRUKTE vi omtrent tre og ein halv prosent av hushaldsbudsjettet på elektrisitet. Det er litt lågare enn snittet dei siste 13 åra, og vidarefører trenden med relativt låge og stabile kostnader til elektrisitet over tid. Utgiftsdelen dekkjer både straumforbruk, nettleige og avgifter. Jamvel om vi brukte omtrent like mykje av budsjettet til hushald på elektrisitet i 2012 som i 1999, har straumen i kroner og øre blitt dyrare. Straumen er likevel ikkje blitt dyrare for hushald i Noreg fordi kjøpekrafta vår har auka. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2012 Utgifter til elektrisitet for hushaldet 8769 9397 11338 11025 13735 12604 11836 15054 12429 15245 15043 15668 Prosent av budsjettet for hushaldet 3,3 3,4 3,9 3,7 4,5 4,1 3,7 4,4 3,4 4 3,8 3,6 KJELDE: SSB 4

Slik har kraftprisen utvikla seg (nominelle prisar) øre/kwh 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 25,4 13,5 11,6 11,2 10,3 18,6 20,1 29,1 24,2 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 23,5 39,1 22,4 36,9 30,6 42,5 36,7 23,4 29,7 Dei nominelle straumprisane har auka svakt i Noreg dei siste 10 15 åra blant anna på grunn av høgare forbruk. Dei store svingingane kjem i hovudsak frå variasjon i nedbørsmengder. KJELDE: ENERGI NORGE Slik har straumrekninga utvikla seg (nominelle prisar) øre/kwh 120 100 80 45 60 40 40 35 20 30 0 25 20 15 10 7,8 24,9 8,5 27,1 9,1 28,8 9,8 31,9 avgifter, nominelle kr kraft, variabel pris til hushald nettleige 33,3 10,2 10,6 35,1 10,9 35,6 11,3 35,3 13,3 15,2 20,2 15,4 13,5 18,6 17,9 13,6 18,2 13,3 17,8 17,6 21,3 15,0 17,9 16,0 13,8 18,6 15,1 15,1 18,9 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 14,1 16,8 19,5 21,0 21,9 19,8 20,5 21,3 20,8 26,8 45,4 22,9 25,9 28,7 24,2 27,2 26,3 23,7 44,2 30,9 24,0 26,9 27,6 23,5 41,2 30,6 23,6 36,8 30,2 24,8 46,9 33,6 27,6 34,1 47,5 28,0 30,3 29,6 26,3 37,5 32,7 26,4 Straumrekninga er samansett av tre komponentar. Straumprisen blir bestemt av tilbod og etterspørsel i marknaden og varierer heile tida. Nettleiga blir bestemt av styresmaktene fordi drift av straumnettet er eit naturleg monopol. Offentlege avgifter må betalast av kraftprodusentar, -leverandørar og nettselskap og er bakt inn i straumprisen og nettleiga. Vi ser at avgifter har auka meir enn nettleige, og at begge har auka noko, men halde seg relativt stabile. Straumprisen har generelt auka noko, men varierer mykje frå år til år. KJELDE: ENERGI NORGE 5

Elektrifisering av offshore-verksemd for å kutte klimagassutslepp begynte med Troll A-plattforma i 1996. Fornybarsatsing betalt av forbrukarane Styresmaktene meiner at elektrifisering av sokkelen er eit viktig klimatiltak. Straumprisen vil likevel ikkje stige. PETROLEUMSSEKTOREN STÅR FOR ein betydeleg del av norske utslepp. Derfor har Stortinget avgjort at ein skal vurdere kraft frå land ved alle utbyggingar på norsk sokkel. Elektrifisering av formålstenlege utbyggingar vil medføre mindre innanlands klimagassutslepp, seier statssekretær Kåre Fostervold i Olje- og energidepartementet. Elektrifisering av offshore-verksemd for å kutte klimagassutslepp starta med Troll A-plattformen i 1996. Det er nyleg vedteke av Stortinget at den nye oljeaktiviteten som er i ferd med å bli bygd ut på Utsira-høgda i Nordsjøen, skal elektrifiserast seinast innan 2022. Kostnaden for investeringane er omstridde. Statoil opererer med ein kostnad på tolv milliardar kroner, medan utrekningane frå Oljedirektoratet og Energi Norge viser at investeringskostnadene vil vere halvparten. Straumprisen blir styrt av tilbod og etterspørsel. I periodar med mykje kraft i straumnettet går prisane ned, og i periodar med lite kraft aukar dei. Sjefanalytikar John Brottemsmo i Bergen Energi forklarer kvifor straumprisen kan bli påverka av elektrifiseringa av sokkelen med uttak av kraft frå land. Eg trur at elektrifisering av sokkelen vil få marginale priskonsekvensar, og kan ikkje sjå for meg utvikling i eit slikt omfang at det kan påverke prisane nasjonalt. Dei felta som høver til elektrifisering, utgjer eit lite forbruk samanlikna med det norske elles. I tillegg er uttaket av kraft til petroleumsverksemda jamn og gir få kraftige toppar. Brottemsmo meiner at det ikkje vil bli nokon særleg priseffekt på regionalt nivå heller, og viser til at fylket Hordaland ikkje er nemnande påverka av aktivitet på sokkelen. Der går om lag 20 prosent av forbruket til oljeverksemd. Jamvel om straumprisen ikkje blir nemnande påverka av miljøtiltaket, vil forbrukarane merke utbygginga av nett til sokkelen gjennom nettleiga. Det meiner Olje- og energidepartementet. UTSIRAHØGDA inneheld felta Edvard Grieg, Gina Krog og Ivar Aasen. Edvard Grieg- og Gina Krog-plattformene har fått løyve til å starte opp med gassturbinar medan ein ventar på kraft frå land. For EDVARD GRIEG-PLATTFORMA er det planlagt oppstart i 2015. Gina Krog går i produksjon i 2017. Stortingets energi- og miljøkomité er einige om at heile Utsira-høgda skal forsynast med kraft frå land så snart som mogleg og seinast i 2022. Når store forbrukseiningar som installasjonar på sokkelen blir knytte til sentralnettet, blir kostnadene dekte av kundane sjølve, seier Kåre Fostervold. FOTO: HARALD PETTERSEN 6

Koplar oss på utlandet Stadig fleire kablar til utlandet gir sikrare straumforsyning. Og utanlandskablane blir finansierte gjennom nettleiga. VI BYGGJER KABLAR til utlandet for å oppnå sikrare straumforsyning, seier statssekretær Kåre Fostervold i Olje- og energidepartementet. Å knyte oss til andre kraftsystem gjennom utanlandskablar gjer at vi i samarbeid med andre land kan utnytte ressursane betre. Dette er viktig ettersom norsk kraftforsyning er basert på vasskraft, og variasjonen i kraftproduksjonen kan vere omfattande. Miljø. Variasjonen i nedbør kan derfor gi større prissvingingar og ei meir usikker straumforsyning til Noreg. Også sjefanalytikar John Brottemsmo i Bergen Energi legg vekt på ei sikker straumforsyning og på miljøet. Det er også eit miljøargument. Når det er lite sol eller vindstille, må europeiske land bruke andre energikjelder enn vindkraft og solenergi. I staden for å fyre opp med kol kan dei importere rein norsk kraft gjennom utanlandssambanda. Samtidig kan ein spørje kor kostnadseffektivt dette er som miljøtiltak. Påverkar deg økonomisk. Straumsambanda til utlandet blir bygde som ein del av sentralnettet og blir dermed finansierte av forbrukarane gjennom nettleiga. Samtidig blir det henta inn en del inntekter gjennom reduserte flaskehalsar i nettet. Investeringane kan også påverke straumprisen, men på svært ulike måtar. Kabelen som blir planlagd til England, Noreg har allereie straumsamband til Finland, Sverige, Danmark og Nederland. Samband til England og Tyskland blir planlagde. kan brukast som eit døme på korleis straumprisen kan auke. Utanlandskablar har langt større priseffektar enn elektrifisering av sokkelen. Kabelen som blir planlagd til England, vil etter alt å dømme sende straum frå Noreg for fullt fordi straumprisen er lågare her. Dette løfter straumprisen i den norske marknaden, seier John Brottemsmo. Det same skjer med kabelen som allereie er bygd til Nederland, der straumprisen er høgare enn i Noreg. Straumprisen i Noreg blir fastsett etter forbruk og etterspørsel. Dersom det er mykje overskottskraft i Noreg, går straumprisen ned. Derfor aukar straumprisen når vi sender kraft ut av landet. Dersom straumprisen er meir lik mellom landa, vil straumen gå meir begge vegar. Tyskland har satsa kraftig på utbygging av fornybar energi, og her er straumprisen meir lik den norske. Brottemsmo meiner at det er vanskeleg å sjå korleis utanlandssambandet vil påverke norske straumprisar. Samanlikna med Englands-sambandet vil straumen gå meir begge vegar: Olje- og energidepartementet legg vekt på at samband berre blir bygde dersom dei lønner seg samfunnsøkonomisk. ILLUSTRASJON: STATNETTS NETTUTVIKLINGSPLAN 2013 Derfor byggjer vi utanlandssamband Samband til utlandet Sikrare forsyning ved import av straum når det er lite vasskraft i Noreg Noreg får selt kraft når vi har kraftoverskott Legg til rette for auka produksjon og forbruk av fornybar kraft Gir betre førehandsvurderingar i kraftforsyninga Noreg har i dag straumsamband til Finland, Sverige, Danmark og Nederland. Fleire samband til England og Tyskland blir planlagde Utanlandskablar blir finansierte gjennom nettleiga Straumprisen blir fastsett av marknaden gjennom tilbod og etterspørsel. Kor stor utanlands kraftproduksjon som blir bygd i framtida, vil vere avhengig av ei rekkje faktorar, blant anna politiske avgjerder Dersom straumen er dyrare i utlandet enn i Noreg, vil vi sende straum ut av landet. Dette vil auke straumprisane ein del i Noreg. Dersom straumprisane er like mellom begge landa, vil straumen gå begge vegar avhengig av kvar det er billigast 7

Alliansar i straumforsyninga På lag for kundane Stadig fleire selskap samarbeider tettare. Kundane kan vere glade for det, skal vi tru Lars Koltveit, leiar for tilsyn og måling i Suldal Elverk. VI SAMARBEIDER MED andre selskap for å kutte kostnader og drive meir effektivt. Ved å vere med i eit slikt samarbeid har vi tru på at vi kan få ein effektiv prosess med innføring av AMS. Når mange selskap går saman, vil alle kunne få ein økonomisk gevinst av dette, som i neste omgang vil komme kundane våre til gode, seier Koltveit. Suldal Elverk er med i dei to samarbeidsalliansane Validér og Soria, dei fleste av dei andre selskapa er med i andre alliansar. Begge alliansane er tufta på samarbeid om smarte straummålarar (AMS), som skal vere i drift i alle norske husstandar til 2019. Koltveit forklarer korleis samarbeidet fører til innsparingar. Vi blir med på større innkjøp som truleg gir betre prisar på materiell. Vidare finn vi løysingar og gjer felles val for større grupper. Dette gjer at det blir fleire å fordele kostnadene på. I tillegg til kutt av kostnader er alliansane ein viktig arena for å dele på kompetanse, meiner Koltveit. Styrking av beredskapen har, i tillegg til meir effektiv drift og betre kompetanse, vore viktig for nettselskapa. Alle treng jo ikkje å finne opp krutet kvar for seg. Derfor samarbeider vi også om tekniske løysingar og om å bruke kompetansen som er rundt om i selskapa. Målet er å gjere det betre for kundane. Fleire og fleire nettselskap søkjer saman i alliansar. Alliansane har som eit typisk utgangspunkt at dei samarbeider om forretningsverksemd, eller samarbeidet kan vere av geografisk art. Fordi alliansane er ulike, er gjerne selskapa med i fleire samarbeid om gongen. Styrking av beredskapen har, i tillegg til meir effektiv drift og betre kompeanse, vore ein viktig motivasjon for alliansar. Fleire selskap som samarbeider gir tilgang på kompetanse og arbeidskraft når sikker forsyning blir truga av til dømes ekstremvêr. FOTO: NTE Vestlandsalliansen: Alliansen skal vere pådrivar for ei positiv utvikling i regionen både industrielt og for samfunnet. Samarbeidet skal sikre verdiane i kraftindustriane på Vestlandet og sjå på nye alternativ og satsingar innan fornybar energi. Validér: Selskapa i Vestlandsalliansen etablerte Validér AS saman med 14 andre nettselskap. Samarbeidet er berre knytt opp mot AMS og dei utfordringane selskapa vil møte når dette blir innført. Ifer: Dei 14 selskapa, i tillegg til Haugaland Kraft, utgjer også samarbeidet Ifer. Dette samarbeidet går likevel langt utover eit AMS-samarbeid og gjeld også beredskap og innkjøp. Smartstraum Nordvest: I Møre og Romsdal har 11 selskap etablert eit formelt prosjektsamarbeid for felles innkjøp og installasjon av målarar og kommunikasjon, Smart Straum Nordvest. Samarbeidet er formalisert i eit eige selskap, Smarthub AS. Trønderkraft: Trønderkraft er organisert som eit aksjeselskap og er eigd av 17 energiselskap i Midt-Noreg. Eigarselskapa leverere straum til 125 000 nettkundar. Kjerneområda til Trønderkraft AS er innkjøp, standardisering og kompetanseutvikling. G8 (G7): Lengst nord er alliansen G7 eller G8 etablert. Med G8 blir også Varanger Kraft inkludert, som er ein del av det opphavlege Elinor. G8 er eit samarbeid på alle nivå, der selskapa hentar erfaringar frå kvarandre. Elinor: Elinor er eit innkjøpssamarbeid i Nord-Norge. I dag er Repvåg Kraftlag inne på eigarsida i Elinor som representant for G7-gruppa. Elinor hadde i 2013 ei omsetning på 88,2 millionar kroner. Nettalliansen: Nettalliansen har inkludert om lag 20 selskap frå ulike delar av landet. Formålet er å samordne innkjøp for eigarane og på vanleg forretningsgrunnlag engasjere seg i formidling av varer og tenester som har felles interesse for eigarane. Dessutan delta som aksjonær eller på annan måte i andre foretak. AMS Nord nordnorsk innkjøpssamarbeid Fleire nettselskap i Finnmark og Troms har gått inn i eit forpliktande samarbeid om innkjøp av smartmålarar og kommunikasjonsløysing. Selskapa har til saman 100 000 målarar som alle skal bytast innan 1. januar 2019. 8

Kraftbransjen tek ansvar for lokalsamfunna Samfunnsansvar er ein sentral del av aktiviteten til kraft- og nettselskapa. HISTORISK VART DET lokale straumnettet bygd og finansiert med lokale ressursar. Selskapa er framleis opptekne av å ta ansvar lokalt, viser ein rapport frå 2012 laga på oppdrag frå KS Bedrift og El- og IT-forbundet. Energiselskapa driv med aktivitetar som ikkje treng vere så økonomisk lukrative i seg sjølve, men som tek ansvar for utviklinga i lokalsamfunnet. Aktiviteten gjer at selskapa får utnytta arbeidsstokken og kompetansen på ein god måte, og gir samtidig god kundelojalitet. Høg kundelojalitet sikrar selskapa inntekter. Sysselsetjing og kompetanse. Selskapa tilbyr varierte arbeidsplassar, der somme av dei krev høg kompetanse, både på små og store stader. I tillegg samarbeider selskapa med lokale skolar og tilbyr lærlingplassar. Dessutan bruker bransjen underleverandørar som støttar sysselsetjinga i andre delar av det lokale næringslivet. Lokal næringsutvikling er ein viktig konsekvens av aktivitetane til kraft- og nettselskapa. Desse selskapa har høg kompetanse og finansielle musklar som dei kan setje inn på både små og store plassar. Dette gjeld særleg utrullinga av breiband som det hadde vore lite av i Distrikts-Noreg dersom det ikkje hadde vore for nettselskapa. Dette viser ei gransking frå 2013 som vart utført av Distriktenes energiforening (Defo). Granskinga viste også at heile 70 prosent av selskapa var involverte i lokal breibandsutvikling. Økonomi og sponsing. Den økonomiske sida er også viktig, ettersom utbyttet går til eigarane, som ofte er kommunane. I tillegg driv fleire av energiselskapa med sponsing av store og små aktivitetar i sine område. Dette gjeld alt frå å stille lokale tilgjengeleg til aktivitetar og sponsing av kultur til både breidde- og toppidrett. Rapporten viser at støtta til kultur i gjennomsnitt utgjer 0,5 til 0,6 prosent av omsetninga. Sponsing er midt i blinken. Midtkraft Buskerud støttar lokale idrettslag og foreiningar, her tre av skiskytarane i Simostranda IL. Rapport konkluderer med store samfunnsverknader Prosjektresultata viser at dei mindre nettselskapa er opphavet til store samfunnsverknader. Samfunnsverknadene blir særleg oppnådde gjennom område som eigarskap med lokale målsetjingar og sterkt fokus på infrastruktur og tenester i konsesjonsområdet. Dette gir blant anna grunnlag for utbytte til eigarane, skatt og avgift til FOTO: MIDT-KRAFT BUSKERUD FOTO: LVO Lofoten og Vesterålen Orkesterforening har samling fire gonger i året for intense øvingar. Støtta frå Trollfjord Kraft betyr mykje. kommunar i konsesjonsområdet, kjøp av varer og tenester hos underleverandørar og lokal støtte til arrangement og aktivitet innan idrett og kultur. I sum gir dette mange arbeidsplassar for innbyggjarane gjennom eigne arbeidsplassar og ringverknader for anna verksemd. 9

Gneistregn i orkanvind Brannen i Lærdal hadde uviss årsak, men nesten halvparten av alle bygningsbrannar i Noreg har elektrisk årsak. Mellom tre og sju minutt får du før huset er overtent. Lærdalsbrannen i januar viser kor gale det kan gå. VINDEN I LÆRDALSØYRI denne januarnatta i 2014 er oppe i orkan styrke. I eit av bustadhusa i den vesle bygda tek det brått fyr, og etter berre nokre få minutt står flammane ut av vindauga. Huset er overtent. Åtte meter avstand mellom husa skal vanlegvis vere nok for å unngå at brannen spreier seg vidare. Men ikkje denne natta. Flammetungene slår ut av vindauga og spreier seg til bustadene omkring i den kraftige vinden. Brannstasjonen som ligg nokre hundre meter unna, tek også fyr, og blir snart fullstendig overtent. Lærdalsbrannen starta som ein av 1500 årlege ordinære bustadbrannar i Noreg, men fekk enorme konsekvensar for bygda. I den sviande oska dagen etterpå låg restane av 40 utbrende hus. Heldigvis vart det ikkje meldt om alvorlege personskadar eller dødsfall i samband med brannen. Brannen oppstod etter alt å dømme i eit bustadhus, men årsaka er ukjend. Det var fleire grunnar til at brannen i Lærdal vart så stor, seier administrerande direktør Dagfinn Kalheim i Brannvernforeningen. Brannen spreidde seg i det knusktørre terrenget og fekk hjelp av vindkast med orkan styrke. Eit gneistregn av store brennande partiklar bles av garde lenger enn ein kunne tenkje seg. Brannfolka dreiv med sløkking ein stad, brått dukka brannen opp langt unna. Gneistregnet bles over ei fotballbane og inn mot dei gamle trehusa, og fekk feste under takstein og kaldloft. Verst gjekk det utover eldre hus. Det som til slutt redda bygda, var at ein brannbil som var tilkalla frå ein flyplass, tok til å skumleggje husa. Varsling er heilt sentralt for å unngå katastrofale brannar. Hadde brannen blitt sløkt før huset vart overtent, ville det truleg ikkje vorte nokon storbrann. Full overtenning kan raskt vere situasjonen før brannfolka kjem fram, seier Kalheim. Frå brannstart til full overtenning tek det normalt tre til sju minutt. Det er kort tid om natta; først skal røykvarslar starte, så skal folk reagere, kontakte brannvesenet og komme seg til ein trygg stad. Maksimal utrykningstid i Noreg skal vere 10 20 minutt, alt etter kvar i landet du er. Hadde brannvesent fått varsling tidlegare og komme fram før, kunne brannen vore unngått. FOTO: EIVIND SENNESET/DN Nettleige til eltryggleik Ein bit av nettleiga går med til å gjere elektrisk straum sikker. Det lokale eltilsyn (DLE) er ein del av ditt lokale nettselskap. STYRESMAKTENE HAR PÅLAGT ditt lokale nettselskap å sikre elektriske anlegg. Dette arbeidet blir utført av Det lokale eltilsyn (DLE). Nettselskapa bruker ein del av inntektene sine på å finansiere arbeid som DLE utfører. Kva oppgåver DLE skal utføre, blir avgjort at Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB), der Paul Karbø Hermansen er senioringeniør i region Vest-Noreg. Vi legg rammene for arbeidet med eltryggleik, og DLEs arbeid foregår etter instruks frå oss. Vi pålegg volum og kva som skal kontrollerast. DLE kontrollerer heile spekteret av levetida til elanlegget, kontrollerer installasjonar, ordnar med vedlikehald og gode rutinar. God eltryggleik. Om lag halvparten av alle bygningsbrannar i Noreg skuldast elektrisitet. DLEs arbeid er derfor viktig for å førebyggje ulykker og brannar. Dette gir resultat, meiner Hermansen. Vi har god eltryggleik i Noreg både i private og større anlegg. I mitt område, Bergen, ser vi ein positiv trend ved at fleire nye anlegg, store og små, er korrekt installerte. Branndetektivar. Det er stor breidd i oppgåvene DLE utfører. Dei tek stikkprøver i anlegg og på utstyr i bustader og fritidsbustader. Dei fører tilsyn med rutinar hos elektroinstallatørar og kontrollerer at elektrisk utstyr i butikk hyllene er lovleg å omsetje. Hermansen kan også fortelje at det blir satsa endå meir på branngranskarane til DLE, som granskar brannar i etterkant. Branngranskarane hjelper politiet i brann- og ulykkesetterforskinga og oppdaterer seg på minst ti brannar i året. Resultatet av dette arbeidet kan brukast i det førebyggjande arbeidet. Komfyrvakt. Utforminga av gode regelverk gir effekt, meiner Hermansen. Han legg vekt på tre viktige endringar i eltryggleiken. Både varmtvasstankar og feil bruk av skøyteleidningar representerer brannfare. Nye normer gir resultat. Det er no krav i bustader om eit minimumstal på stikkontaktar slik at bruken av skøyteleidningar går ned. Det er også komme krav om at varmtvasstankar skal koplast utan støypsel. Ikkje alle er klar over at energien 10

Branngranskarane samarbeider med politiet for å finne årsaka til Lærdalsbrannen. På biletet leitar spesialrådgivar Jan Hanstveit i BKK Elsikkerhet etter restar av utstyr som var tilkopla ein skøyteleidning etter brann i ein driftsbygning i 2011. Brannen hadde truleg elektrisk årsak, men det var ikkje mogleg å dra nokon endeleg konklusjon. Ditt lokale eltilsyn (DLE) fører tilsyn med eltryggleiken. gjennom dette støypselet til varmt vasstanken kan utgjere opptil 20 prosent av energiforbruket i heile bustaden. Også bruk av komfyrvakt har endra seg markert. For ti år sidan hadde ingen komfyrvakt, no er det eit krav i alle nye bustader. Kanskje hadde vi unngått komfyrbrannar dersom alle hadde komfyrvakt? FOTO: BKK ELSIKKERHET AS! Sjå www.elsikkerehetsportalen. no for å lære mer om DLE og korleis du kan førebyggje elektrisk brann. 11

Slik sparer du pengar gjennom vinterdøgnet Vi tek deg gjennom eit vinterdøgn med enkle og rimelege tiltak for å spare straum og pengar undervegs, time for time. Om natta er det kaldt. Time* GWh** 01 15.7 02 15.3 03 15.1 04 15.1 05 15.2 06 15.5 *Time på døgnet **Totalt norsk forbruk i gigawattimer (GWh) Reduser oppvarmingsbehovet. Monter tettelister. Mange har vindauge og dører som ikkje er heilt tette. Montering av tettelister er eit rimeleg tiltak som du enkelt kan gjere sjølv, og som vernar inneklimaet mot trekk, kulde, fukt, støy og støv. Gardiner eller persienner om natta vil dempe kuldetrekken frå vindauga. Reduser innetemperaturen og installer tidsur. Ved å redusere innetemperaturen med éin grad kan du redusere utgiftene til oppvarming med fem prosent. Tidsur er innstilte på førehand til å justere temperaturen automatisk til fastsette tidspunkt på døgnet. Då kan du spare pengar om natta og vakne opp til eit godt oppvarma hus. Bruk alltid tidsur på motorvarmaren; det er ikkje nødvendig at han står på i meir enn to timar. i sluket. Montering av sparedusj kan halvere bruken av varmtvatn når du dusjar. Det er ikkje nødvendig at varmtvassberedaren står på meir enn 70 gradar. Dessutan finst det beredarar med ekstra isolasjon der varmetapet kan reduserast med 30 til 40 prosent samanlikna med vanlege beredarar. Vassparande armatur kan gi varmtvassparing på om lag 30 prosent. Spar pengar heime medan du arbeider Time* GWh** 10 18.4 11 18.5 12 18.5 13 18.4 14 18.4 15 18.4 God middag! Time* GWh** 16 18.6 17 18.8 18 18.7 19 18.5 Bruk straumsparande utstyr. Jamvel om elektrisk utstyr er blitt meir straumeffektivt, bruker vi meir elektrisk utstyr oftare, slik at 10 15 prosent av den totale energibruken i heimen kjem herfrå. Du bør derfor vurdere energieffektivitet når du kjøper nye elektriske produkt. For kvitevarer har energimerkeordninga gjort dette enkelt. Skalaen frå A til G, der A er best, viser kor mykje elektrisitet kvart av produkta bruker. For kjøle- og fryseskap er A+ eller A++ best. Blant steikjeomnane bruker keramiske kokeplater mindre energi enn vanlege plater, og induksjonsomnar gir mest effektiv varmeoverføring. God kveld og sov godt Time* GWh** 20 18.2 21 17.9 22 17.5 23 16.9 24 16.3 God morgon hopp i dusjen! Time* GWh** 07 16.4 08 17.6 09 18.2 Bruk varmtvatnet klokare. Varmtvassbruken utgjer 15 20 prosent av straumforbruket ditt, og varmtvatn som går til spille, er kostnader rett Unngå passivt forbruk. Kvart år bruker norske hushald straum på standby-forbruk. Elektriske apparat som tv-ar, stereoanlegg, verkty, mobilladarar og datamaskinar bruker straum dersom dei ikkje er skrudde heilt av. Bruk smart lyssetjing. Ein bustad på 120 kvadratmeter bruker gjerne 2500 kilowattimar straum til lys på eitt år. Naturlegvis bør du skru av lyset i rom som ikkje er i bruk. Dersom du er blant dei som gløymer dette, kan styringssystem for regulering av lyssetjing, som rørslesensorar, dagslysfølarar og tidsur, vere ei god investering. Luft lurt. Er du også av den typen som liker å lufte på soverommet før du somnar? God utlufting er kort og effektiv ved at du opnar mange vindauge samtidig i kort tid. Lèt du vindauge stå på gløtt lenge, blir golv og vegger nedkjølte slik at oppvarmingsbehovet aukar og luftinga blir dårlegare. KJELDE: STATNETT Tala byggjer på det gjennomsnittlege desemberforbruket frå 2003 til 2012. 12

Ny elteknologi: Kva med oss forbrukarar? NVE har gitt Statnett i oppdrag å etablere ein elhub. Slik illustrerer Statnett elhuben. ILLUSTRASJON: STATNETT I 2016 skal elhuben vere i drift, og i den skal alle data om straumforbruket ditt bli samla og vere tilgjengeleg for... ja, for kven? I 2019 SKAL alle elektriske anlegg ha ein avansert elmålar (AMS-målar) som ikkje berre måler kor mange kilowattimar du har brukt, men også når du har brukt straumen, kva effekt (kwh) du har brukt, og mykje anna. Du treng aldri meir lese av målaren. AMS-målaren kan også gi deg tilgang på ei rekkje tenester og alternativ for styring og optimalisering av forbruket ditt. Bruk av ny teknologi for å løyse kjende oppgåver medfører ikkje berre endring i måten å løyse oppgåva på ny teknologi endrar også verda. Alle som er gamle nok til å hugse kva ei bankbok var, og levde då sjekkheftet var eit nyhende, veit kva eg meiner når vi no sit og knottar på smartphonane våre i nettbanken. Eg som steller med «kraftjuss», blir ofte forundra over at eg ikkje sjeldan no i 2014 må forklare velutdanna menneske i omgangskrinsen om sentale element i energilova frå 1990. Kvifor eg nemner det? Eg tek det som eit teikn på at det neppe er forbrukarane som har kravd endringar dei tenkjer som Rema 1000: Det enkle er ofte det beste. Mi uro gjeld fire område: Kva blir mine rettar og plikter som kunde i den nye verda? Korleis blir jussen? Kva kundeservice kan eg til dømes rekne med når kontaktpunktet mitt som kunde blir eit selskap som ikkje har kunnskap om anlegget mitt og nettet som forsyner det? Kan eg lite på at personopplysningane i datahuben berre blir brukte til det formålet dei er samla inn for og ingenting anna? Ei slik omlegging blir kostbar. Kvar er sparepotensialet som gjer at vi, kundane, ikkje må betale alt, og det einaste vi har igjen for det, er noko «meir moderne» som berre kostar meir enn det vi hadde tidlegare? Når heile landet er «prøvefelt», kva skjer dersom noko «går gale». (Som forbrukar kjenner eg uro, men som advokat kan eg jo gni meg i hendene.) Men, det er ingen grunn til å bli nostalgisk. Dersom det er orden på teknikken, og jussen rundt teknikken, kan alt det nye, som forvaltninga har pønska ut at vi som forbrukarar har behov for, sikkert bli bra. Men blir det bra for forbrukarane? No blir det arbeidd for fullt med teknikken som skal implementere den økonomiske teorien meir fullkomme. Teiknar og byggjer ein eit hus utan å spørje kva den som bur i huset vil ha, men heller ut frå kva møøbelhandllaren ønskjer å selje? Kvar er forbrukarstyresmaktene? Søv statsråden godt? Sjå og side 2 TEKST: ADVOKAT INGE A. FREDRIKSEN, PARTNER I ADVOKATFIRMAET NORDIA DA 13

Konkurranse Test kunnskapane dine når du har lese Vår Energi: 1 Korleis blir straumprisen fastsett? Svar: A: Av nasjonale inntektsrammer fastsette av styresmaktene B: Av marknaden gjennom tilbod og etterspørsel C: I hovudsak gjennom avgifter KLIPP HER 2 Kor mange brannar har elektrisk årsak? Svar: A: Om lag 25 prosent B: Om lag halvparten C: Om lag 80 prosent 3 Kva er elhub? Svar: A: Ei ny it-løysing som skal handtere auka datatrafikk i straumforsyninga B: Eit regionalt reservekraftverk i Gudbrandsdalen C: Nytt direktiv om regionale kompetansesenter 4 Kva skulle Reiten-utvalet finne ut av? Svar: A: Bruken av teknologi i nettforsyninga B: Vasskraftproduksjonen i framtida C: Nettstrukturen i framtida 5 Kvifor vil elektrifisering på sokkelen få marginal innverknad på straumprisen? Svar: A: Uttaket er lite samanlikna med forbruket elles, og belastninga er jamn B: Fordi elektrifisering vil gi lågare straumtap i nettet C: Auka gassproduksjon gir meir straum i nettet 6 Kva står DLE for? Svar: A: Di lokale elforsyning B: Direktoratet for levande energi C: Det lokale eltilsyn Send løysing på konkurransen innan 31. januar 2015 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «konkurranse 2-14» Vi trekkjer ein vinnar som får ein dab-radio! Vi gratulerer vinnaren av ein ipad i Vår Energi nr 1 i 2014: Oddlaug Klype Berget, NESBYEN Namn: Adresse: Postnr/-stad: 14

Energi-kryss Send løysing på premiekryssordet innan 31. januar 2015 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «kryssord 2-14» Vi trekkjer ein vinnar som får ein dab-radio! Namn: Riktig løysing frå nr 1-14: EKSTREMVÆR KAN RAMME OSS ALLE Vi gratulerer vinnaren av ei elektronisk kjøkkenvekt i Vår Energi nr 1 i 2014: Haldis Ruud, MILAND Adresse: Postnr/-stad: 15

Returadresse: Energi Forlag AS Christian Krohgs gate 16 Postboks 1182 Sentrum NO-0107 OSLO Iphone 6 mot Sony Xperia Z3 Iphone 6 Sony 21/30 Xperia Z3 24/30 Design Den nye avrunda designen fungerer svært bra. Lett og tynn, men verkar solid. Lyssterk skjerm i full HD-oppløysing som fluktar saumlaust med kanten på telefonen. Bra at Apple har flytta på knappen på sida, så alle kan nå knappen med ei hand. Den nye fingerskannaren er mykje betre enn tidlegare skannarar. Multimedia Kameraet tek svært skarpe og fine bilete. Skifter fokus og eksponering raskt, men ikkje imponerande raskt og langt frå best i klassen. Automatisk autofokus i videoar fungerer også bra. Skjermen er framifrå til bilete og film. Lydkvaliteten ut av telefonen er bra, som den bør vere. Lyden i samtalar er heilt slik den skal vere. Yting Imponerande yting til vanlege systemoppgåver. I alle fall samanlikna med tidlegare Iphone-modellar. Også imponerande grafikk i ein del spel Batteriet var lova å skulle vare lenger enn før, men lading éin gong i døgnet er nok nødvendig for dei fleste. Pris Trass i at dette er eit premiumprodukt: Det kostar skjorta å kjøpe Iphone. Prisane på Iphone 6 går frå 5790 kroner til 7590 kroner for 128 GB lagring. Brukarvennleg Lett å bruke, men langt frå innovativ. Ein del nye triks er med, men desse er stort sett berre nye for Iphone-brukarar. Andre smarttelefonbrukarar har hatt det same lenge. Totalt 21/30 poeng Design Z3 er både smalare og tynnare enn Z2 og veg 10 gram mindre. Kjennest godt i handa. Z3 er også litt rundare i forma og ser generelt betre ut enn forgjengarane. Skjermen er svært lyssterk og kan fint brukast i dagslys. Ein eigen kameraknapp utgjer også ein liten, men viktig skilnad. Kombinasjonen vasstett og pen design har komme for å bli. Multimedia Kameraet på Z3 er i praksis det same som på Z2, men det har fått nokre små oppdateringar. Kameraet tek svært gode bilete, men dei blir nesten for fargesterke. Biletstabiliseringa i videoopptak er imponerande. Skjermen er veldig god til film, også i dagslys. Det er veldig kjærkomme å kunne spele av HD-lyd. Samtalelyden er forbetra etter Z2. Yting Ytinga i Z3 er litt forbetra frå Z2, som også hadde rikeleg med kraft tilgjengeleg. Her går det kjapt unna, med lite varmeutvikling i deksla. Batteriet varer som lova i nesten to dagar mykje lenger enn vi har sett frå konkurrentane hittil. Skrur du på straumsparing, varer batteriet minst éin dag til. Pris 5495 kroner rettleiande. Mykje pengar, men eit par hundrelappar lågare enn Z2 i det minste. Litt høgt dersom ein skal lykkast som utfordrar, etter mi meining. Brukarvennleg Sony lagar gode brukaropplevingar på dei fleste område. Eg kunne tenkje meg at kameraet var litt meir intuitivt i manuell modus, men elles fungerer alt svært greitt. Storleiken hindrar bruk med ei hand, men Xperia Z3 er likevel overraskande lett å halde i. Totalt 24/30 poeng KILDE: MAGNUS EIDEM/DN 16