RAPPORT ARKEOLOGISK UTGRAVNING Kolgroper KULTURHISTORISK MUSEUM UNIVERSITETET I OSLO FORNMINNESEKSJONEN Postboks 6762, St. Olavs Plass 0130 Oslo Åmothaugen Ormetjønn, Åbø Groven 35/1 Vinje kommune, Telemark Kjetil Loftsgarden / Jes Martens Undersøkingsområdet, sett mot SØ Oslo 2011
KULTURHISTORISK MUSEUM UNIVERSITETET I OSLO Gårds-/ bruksnavn G.nr./ b.nr. Åbø Groven 35/1 Kommune Fylke Vinje Telemark Saksnavn Kulturminnetype Ormetjønn Åmothaugen Kolgroper Saksnummer (arkivnr. Kulturhistorisk museum) Prosjektkode 09/16550 2801221 Eier/ bruker, adresse Tiltakshaver Øystein Vaagen Vinje commune Tidsrom for utgravning 18.-21. mai 2010 M 711-kart/ UTM-koordinater/ Kartdatum EU89-UTM; Sone 32N, N: 6603687Ø: 0442797 ØK-kart ØK-koordinater BK 037-5-3 A-nr. C.nr. ID-nr (Askeladden) Negativnr. (Kulturhistorisk museum) 128816, 128817 og 128818 Rapport ved: Dato: Kjetil Loftsgarden 06.06.2011 Saksbehandler: Prosjektleder: Jes Martens Jes Martens SAMANDRAG I samband med forslag til reguleringsplan for Åmothaugen Ormetjønn utførte Telemark fylkeskommune ei registrering av området 2009 og det vart funne 4 kolgroper. Ei kolgrop vart regulert til vern gjennom planen, medan det vart søkt om og vedtatt dispensasjon med vilkår om arkeologisk utgraving for dei resterande kolgropene. Kulturhistorisk museum foretok ei undersøking i perioden 18. 21. mai 2010. I alt vart tre groper arkeologisk undersøkt (Id 128816, 128817 og 128818). Gropene vart undersøkt for hand. Det er kjent mange kolgroper i nærområdet, og det var noko kol i gropene. Det var difor naturleg å konkludere med at det dreia seg om kolgroper under den arkeologiske registreringa. Ved ein arkeologisk utgraving har ein mandat, samt tid og ressursar til ein grundigare undersøking av kulturminna, og i dette tilfellet har utgravinga vist at det ikkje er kolgroper, men heller natur. Kolet ligg rett under torvlaget og er sannsynlegvis spor etter ein skogbrann. Det vart også funnen kol under torvlaget i planområdet utanfor gropene. Gropene var grunne og lite markerte og kan vere spor etter rotvelt eller liknande. Kulturhistorisk museum,, Universitetet i Oslo Postboks 6762, St. Olavs plass, 0130 Oslo
INNHALD 1. BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA... 2 2. DELTAKAR, TID... 2 3. FORMIDLING... 3 4. LANDSKAPET - FUNN OG FORNMINNE... 3 5. UTGRAVINGA... 3 5.1 Problemstillingar prioriteringar... 3 5.2 Utgravingsmetode... 4 5.3 Gangen i utgravinga... 4 5.4 Kjeldekritiske forhold... 4 5.5 Utgravningen... 5 5.5.2 Strukturer... 5 5.6 Vurdering av utgravingsresultata, tolking og diskusjon.... 6 6. KONKLUSJON... 7 7. LITTERATUR... 7 8.7. Kart... 8 1
RAPPORT FRÅ ARKEOLOGISK UTGRAVING ORMETJØNN, 35/1, VINJE KOMMUNE, TELEMARK FYLKE KJETIL LOFTSGARDEN 1. BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA I samband med forslag til reguleringsplan for Åmothaugen i Vinje kommune gjennomførte Telemark fylkeskommune ein arkeologisk registrering av planområdet i 2009 (Edvardsen 2009). Det vart då registrert fire automatisk freda kulturminne i form av kolgroper (Id 128816, 128817, 128818 og 128819). Kolgrop med id 128819 vart regulert til bevaring gjennom reguleringsplanen, medan det vart søkt om dispensasjon frå kulturminnelova for id 12816, 128817 og 128818. Telemark fylkeskommune oversendte saka til Riksantikvaren i medhald av Kulturminnelova 8 fjerde ledd i brev dagsett 26. oktober 2009. Kulturhistorisk museum uttalte seg i brev av 18. november 2009 til Riksantikvaren der museet støtta fylkeskommunen si tilråding og anbefalte dispensasjon for dei omsøkte kulturminna med vilkår om utgraving. Riksantikvaren støtta Kulturhistorisk museum si vurdering, og i brev til fylkeskommunen dagsett 2. februar 2010 vedtok Riksantikvaren dispensasjon frå Kulturminnelova med vilkår om ein arkeologisk undersøking. Reguleringsplanen vart vedtatt i Vinje kommunestyre 15. mars 2010. I brev av 13. april 2010 gav Kulturhistorisk museum ei uttale om omfang og kostnadar for den arkeologiske undersøkinga. Riksantikvaren fatta vedtak om utgifter til arkeologisk undersøking i brev dagsett 23. april 2010. Utgravinga er gjennomført med utgangspunkt i prosjektplanen frå KHM dagsett 13. april 2010 (Skogsfjord og Tsigaridas Glørstad 2010). 2. DELTAKAR, TID Den arkeologiske utgravinga vart gjennomført i perioden 18. mai til 21. mai 2010 av underteikna. Maskinsjåfør Ole Petter Strømme køyrde gravmaskin noko av formiddagen 19. mai. Veret var fint under heile perioden. 2
3. FORMIDLING Det vart ikkje gjennomført noko større opplegg rundt formidling utover å opplyse og informere nysgjerrige forbipasserande om undersøkinga og kulturminna. 4. LANDSKAPET - FUNN OG FORNMINNE Planområdet ligg i Vinje kommune, rett sørvest for Åmot sentrum. Vinje kommune er eit området med omfattande spor etter jernframstilling frå yngre jernalder og mellomalder (Martens 1988, Larsen 2009). Då særskild er området rundt Møsvatn og Rauland rekna for å vere eit kjerneområde for jernframstilling i yngre jernalder og mellomalder og her er kolgroper særs talrike. Sjølv om det er registrert kolgroper er det ikkje registrert jernvinneanlegg i Åmot sentrum. Dels kan dette tilskrivast at området ikkje har vore utsatt for omfattande utbygging og då lite arkeologisk registrering. I motsetnad til på Rauland der stor hytteutbygging har initiert mange arkeologiske registreringar og påfølgjande utgravingar. Men mangelen på jernvinneanlegg i Åmot sentrum må også tilskrivast topografien. Terrenget skrår mot elvene og Åmothylen, og landskapet manglar slake myrdrag og moreneryggar som er karakteristisk for landskapet med mange spor etter jernframstilling. Åmot sentrum ligg sentralt til der vassdrag frå Rauland og Haukeli/Edland/Vinje møtast og fortsett mot Bandak og Telemarkvassdraget. Det er også kjent fleire gravfelt i området rundt Åmot sentrum (som Askeladden id 94201-94203, 95814 og 105547). 5. UTGRAVINGA 5.1 PROBLEMSTILLINGAR PRIORITERINGAR Kolgroper er spor etter framstilling av trekol i groper. Mange av kolgropene er knytt til jernframstilling, men kolgroper vart også nytta til framstilling av smiekol. Kolgroper er hovudsakleg frå tida 800-1400 e.kr. I denne perioden var sjaktomner med sideavtapping av slagg nytta. Ved denne omnstypen var ein avhengig av at kolet vart framstilt utanfor sjølve omnen, i motsetnad til i eldre jernalder der veden vart omdanna til kol i omnen. På grunn av det høge talet kolgroper som fins, er kolgroper som massemateriale å rekne. Dette inneber at ein viktig del av den vitskapelege verdien er knytt til talfesting og utarbeiding av statistiske data som fyrst blir tilgjengeleg gjennom arkeologiske undersøkingar. Ved utgraving av kolgroper blir det difor lagt vekt på å samle inn mest mogleg einskapleg informasjon. Aktuelle problemstillingar for utgravinga var: Kan kolgropene kaste nytt ljos over nedleggingstida for jernvinna ved Møsstrond/Rauland? Kva form og dimensjon har gropene? Kva treslag har vore nytta? Er det mogleg å synleggjere stablinga av trevirket i gropene? 3
5.2 UTGRAVINGSMETODE Alle kolgropene vart fotografert og teikna i plan. Den eine halvdelen av kolgropene vart graven ned til botnen, for å freiste å fastslå utforminga av kolgropene. Botnen vart så teikna og avfotografert. Deretter vart botnen graven vekk og profilen reinska. Profilen vart så teikna og avfotografert. Det vart tatt ut kolprøve i profilen på kvar grop. Det vart ikkje funne andre strukturar enn dei som var registrert innafor planområdet. Vinje kommune sette 21.mai ut fastpunkt, og desse vart nytta til å måle i kolgropene ved hjelp av totalstasjon. 5.3 GANGEN I UTGRAVINGA 18. mai - Den fyrste dagen gjekk med til å skrive ut diverse materiell som kart og prosjektbeskriving, hente utstyr og køyre til utgravingsområdet. Resten av dagen vart nytta på synfaring og fotografering av området og kulturminna. Kommunen hadde ordna gravemaskin til snitting av kolgropene. Gravemaskinføraren hadde laga veg for å kome inn på området. Gravemaskina var parkert delvis oppå grop med id 128818. 19. mai Det er mykje stein i området, og torvlaget er tynt. Gravemaskinen var difor sendt vekk. Då den sannsynlegvis ville gjort meir skade enn gagn ved snitting av kolgropene. All graving vart derfor gjort for hand. Alle gropene vart teikna i plan i skala 1:20. Sørlege del av grop 128818 vart avtorva, og eit kollag vart funne rett under torva. Dette vart fotografert og teikna i plan. Tok også ut ei kolprøve frå plan (KP1). 20. mai Snitta ferdig 128818, teikna, fotograferte og tok ut prøve (KP2) av profilen. Avtorva sørlege del av grop 128816. Teikna og fotograferte botnen gropa i plan. Fjerna botnen, teikna, fotograferte og tok ut kolprøve (KP3) av profilen. Byrja å avtorve sørlege halvdel av grop med id 128817. 21. mai Gjorde ferdig avtorvinga av 128817, og fotograferte. Særs mykje stein gjorde det umogleg å sjå noko botn. Freista å fjerne resten av den sørlege halvdelen av 128817, fotograferte, teikna og tok ut prøve av profilen (KP4). Eit prøvestikk vart satt mellom gropene i området. Det vart også her funne kol rett under torvlaget. Profilen i prøvestikket vart fotografert, teikna og det vart tatt ut prøve (KP5). Magne Kaasa frå kommunen kom og sette ut fastpunkt. Gropene, prøvestikket og profilkanten vart målt inn av underteikna ved bruk av ein totalstasjon. 5.4 KJELDEKRITISKE FORHOLD Kolet i gropene vart funnen like under torvlaget. Dette gjorde at noko av kollaget vart spadd vekk i lag med torvlaget. Dette i lag med mykje stein gjorde det vanskeleg å identifisere eit botnlag i gropene. På grunn av særs mykje stein og ulendt terreng vart det ikkje nytta gravemaskin. Dette gjorde at ein ikkje fekk avtorva større område rundt gropene. 4
5.5 UTGRAVINGA Kolgropene ligg sør for eksisterande bygningsmasse, i ein sørvendt skråning. Gropene var markert i planområdet. Terrenget er kupert med far som går nordsør. Nord i området ligg det utfylt masse frå tidlegare utbygging i området. Vegetasjonen består av blandingsskog med undervegetasjon av mose og lyng. Det er til dels mykje stor stein og berg i området, mykje av steinen er dekka av eit tynt torvlag. Dei dispenserte kolgropene er vanskelege å få auga på i terrenget, inga av kolgropene hadde på overflata tydelege vollar. Heller ikkje i profilen kunne ein sjå klare spor etter voll eller utkastmasse. 5.5.2 STRUKTURER Id 128816 Indre diameter: 1,1 m. Djupn: 15 cm. Gropa ligg vest i planområdet, på ein liten flate om lag 10 m sør for røys. Røysa er del av planering i samband med tidlegare utbygging. Gropa er grunn, men rund i overflateforma. Det er antyding til voll sør for gropa, men lite markert. Rotnande røter ligg i gropa, og kan peike mot at det dreier seg om eit rotvelt. Det er synleg eit kollag i profilen, men kollaget ligg rett under og delvis i torvlaget. U Id 128816 plan, mot NØ Id 128816 profil, mot NØ Id 128817 Indre diameter: 0,8. Djupn: 10 cm. Gropa ligg lengst sør i planområdet, rett sør for ein bergrabbe. Det er særs mykje berg og stein rundt gropa, delvis dekka av eit tynt lag mose. Ved snitting av gropa viste det seg å vere meir stein enn fyrst trudd. Steinane låg såpass tett at det var vanskeleg å identifisere anna enn stein og torv i profilen. 5
Id 128817 profil, mot NNØ Id 128817 profil, mot N Id 128818 Indre diameter: 1,1 m. Djupn: 8 cm. Gropa ligg nord i planområdet, heilt opp mot massane frå tidlegare utbygging. Gropa er lite markert og det mykje stein rundt og i gropa. Dette gjorde det vanskeleg å snitte gropa. Det vart likevel funne noko kol ved snitting av gropa. Men det låg rett under, og delvis i, torvlaget. Id 128818 profil, mot SSV Id 128818 profil, mot NØ Det vart satt eit prøvestikk i området mellom id 128816 og 128818, også her vart det funne noko kol under torvlaget. 5.6 VURDERING AV UTGRAVINGSRESULTATA, TOLKING OG DISKUSJON. Gropene er grunne og lite markerte, det er også vanskeleg å definere ein voll rundt gropene. Det vart likevel funne noko kol i gropene når dei vart snitta. Men kolet låg rett under, eller i torvlaget. I tillegg vart det funne kol rett under torvlaget i eit prøvestikk som vart satt godt utanfor dei registrerte gropene. Vinje er eit område med mange spor etter kolframstilling, og det er kjent fleire kolgroper i nærområdet til undersøkingsområdet. Då det i tillegg vart funne kol i gropene under registreringa er det naturleg å dra konklusjonen at det dreier seg om kolgroper. Ved ein arkeologisk utgraving har ein mandat, samt tid og ressursar til ein grundigare undersøking av kulturminna, og i dette tilfellet har utgravinga vist at det ikkje er kolgroper, men heller natur. Kolet ligg rett under torvlaget og er sannsynlegvis spor etter ein skogbrann. Gropene kan vere spor etter rotvelt eller liknande. 6
6. KONKLUSJON Det vart undersøkt tre groper, ID 128816, 128817 og 128818. Den arkeologiske utgravinga viste at gropene ikkje var kolgroper, men heller natur. 7. LITTERATUR Edvardsen, B.C. 2009. Rapport frå kulturhistorisk registrering, Vinje kommune, Åmot psykiatriboliger. Telemark fylkeskommune. Larsen, Jan Henning 2009: Jernvinneundersøkelser. Faglig program, bind 2. Varia 87. Oslo Martens, Irmelin 1988: Jernvinna på Møsstrond i Telemark. En studie i teknikk, bosetting og økonomi. Norske Oldfunn XIII, Universitetets Oldsaksamling. Oslo Skogsfjord, A. Tsigaridas Glørstad, Z. 2010. Prosjektplan. Undersøkelse av automatisk fredete kulturminner (id 128816, 128817, 128818, kullgroper). Forslag til reguleringsplan for Åmothaugen Ormetjønn, 35/1, Vinje kommune, Telemark fylke. KHMs arkiv. 7
8.7. KART 1. Oversiktskart over undersøkingsområdet 8
2. Oversiktskart og ortofoto over undersøkingsområdet 9
3. Ortofoto over undersøkingsområdet 10