DOKUMENTINFORMASJON Tittel: Konsekvensutgreiing Florelandet Nord kulturminne og kulturmilljø. 3.0. Dato : 19.09.2013 Forfattar: Ørjan Engedal Rapportnr : 2013/02 Referanse: Engedal, Ø.2013: Konsekvensutgreiing Florelandet Nord kulturminne og kulturmilljø. 3.0. Rådgjevande Arkeologar. Rapport 2013/02. Oppdragsgjevar : Flora kommune Kontaktperson oppdragsgjevar : Anders Espeset Samandrag: I rapporten vert konsekvensane av ei utviding av Fjord Base sine anlegg utgreia for temaet kulturminne og kulturmiljø. Rapporten erstattar den førebelse rapporten (ver. 1.0 dater t 15.02.2013), og fyrste revisjon (ver. 2.0 datert 01.07.2013). Minst negativ konsekvens er knytt til alternativ 2 (aust), men tiltaket er framleis så tett på KM5 (gravrøysene på Grønengja) at dette gjev negative utslag i konsekvens. Størst negativ konsek vens er no knytt til alt. 3 (basis), mest på grunn av tiltaka nær KM9 (Brandsøysundet) og KM7. Framsideillustrasjon : Gravrøys i KM5 på Grønengja i framgrunnen, med Fjord Base i bakgrunnen (foto ØE,mot sørvest). Produsert av: RÅDGJEVANDEARKEOLOGARANS 6953 Leirvik i Sogn Tlf.91329417 / 95882320 2
INNHALD Innhald...............3 Figurliste..................6 1. Innleiing..................9 2. Samandrag............... 10 3. Teori og metode............... 12 3.1 Kultur minne - definisjonar............ 12 3.1.1 Kulturminne...............12 3.1.2 Automatisk freda kulturminne............12 3.2.3 Nyare tids kulturminne............ 13 3.2 Kulturminne - Forvalting og ansvarsfordeling......... 13 3.2.1 Forvalting...............13 3.2.2 Ansvarsfordeling.............13 3.2.3 Nasjonale, regionale og lokale målsetjingar for forvalting...... 14 3.3 Metodikk Statens vegvesen handbok 140......... 16 3.3.1 Verdi............... 16 3.3.2 Omfang............... 17 3.3.3 Konsekvensar...............19 3.4 Planprogram............... 20 3.5 Definisjon av plan - og influensområde......... 20 3.6 Datagrunnlag............... 20 4. Kulturhistorisk bakgrunn.............22 4.1 Planområdet............... 22 4.2 Kulturhistorisk utvikling............ 22 4.3 Nore Brandsøya og øyane rundt............24 4.3.1 Garden Flora (gnr. 27-28)............ 25 4.3.2 Garden Grønengja (Gnr. 17)............26 4.3.3 Garden Havikbotn (Gnr. 26)............26 4.3.4 Garden Brandsøy (Gnr. 18)............26 5. Kulturmiljø og verdivurdering............ 28 5.1 delområde 1 (alt. 1, utviding mot vest)......... 28 KM1: Spor etter oljebase frå 1.verdskrig vest for Helenaholmen......28 KM2: bygningsmiljø etter J.Schumann på Helenaholmen...... 30 3
K 8: Rydningsrøys frå nyare tid på Helenaholmen.........33 K 9: Tuft frå nyare tid på Helenaholmen......... 34 K 10: Busetjing -aktivitetsområde frå steinalder i sjø aust for Helenaholmen... 35 KM3: Skipsvrak søraust for Rota............36 K13: Spor etter avsviing frå mellomalder på Gaddholmen...... 37 K 14: Anlegg frå 2.verdskrig på Gaddholmen......... 39 K 15: Lausfunn av fiskesøkke/ankerstein i sjø......... 39 KM4: Bunker for lagring av dynamitt og kai på Perholmen...... 40 5.2 Delområde 2 (alt. 2, utviding mot aust)......... 41 KM5: Gravrøyser på Grønengja............41 5.3 delområde 3 (alt. 3, basis)............ 44 K 21:Skipsvrak i Gjertvågen............ 44 KM6: Ballastrøys og skipsvrak i Botnavågen......... 44 KM7: Busetjing -aktivitetsområde frå steinalder i Botnavågen...... 45 KM8: Gardsmiljø frå nyare tid i Havikbotn......... 49 K 36: busetjing -aktivitetsområde frå steinal der ved Sandvikskjeret......51 K 37: busetjing -aktivitetsområde frå steinalder i Vikåkeren nedanfor Hestesenteret...52 KM9: Kulturmiljøet Brandsøysundet............53 6. Omfangs- og konsekvensvurdering for kulturminne og kulturmiljø......55 6.1 0-alternativet...............55 6.2 Delområde 1 (alt. 1, utviding mot vest)......... 55 KM1: Spor etter oljebase frå 1.verdskrig på Helenaholmen, liten -middels verdi...55 KM2: Nyare tids bygningsmiljø på Helenaholmen, middels verdi......55 K 8: Rydningsrøys frå nyare tid på Helenaholmen, liten verdi...... 56 K 9: Tuft frå nyare tid på Helenaholmen, liten verdi.........56 K10: Busetjing -aktivitetsområde frå stein alder i sjø aust for Helenaholmen, stor verdi 56 KM3: Skipsvrak søraust for Rota, stor verdi......... 57 K 13: Spor etter avsviing frå mellomalder på Gaddholmen, middels verdi... 57 K 14: Anlegg frå 2.verdskrig på Gaddholmen, liten verdi...... 57 K 15: Lausfunn av fiskesøkke /ankerstein i sjø, liten verdi...... 57 KM4: Bunkers for lagring av dynamitt og kai på Perholmen, liten verdi... 58 6.3 Delområde 2 (alt. 2, utviding mot aust)......... 58 KM5: Gravrøyser på Grønengja, stor verdi......... 58 6.4 delområde 3 (Alt. 3, basis)............ 59 4
K21: Skipsvrak i Gjertvågen, liten verdi......... 59 KM6: Ballastrøys og skipsvrak i Botnavågen, middels verdi...... 59 KM7: Busetjing -aktivitetsområde frå steinalder i Botnavågen, stor verdi... 59 KM8: Bygningsmiljø frå nyare tid i Havikbotn, liten til middels verdi......60 K 36: Steinalderlokalitet ved Sandvikskjeret, stor verdi...... 60 K 37: Steinalderlokalitet i Vikåkeren nedanfor hestesenteret, stor verdi... 60 KM9: Kulturmiljøet Brandsøysundet, stor verdi.........61 7. Samanstilling............... 62 8. Avbøtande tiltak............... 65 9. Kjelder..................66 Kjelder på internett...............66 Skriftlege kjelder............... 66 Telefon/e -post............... 67 10. Vedlegg: Temakart kulturminne og kulturmiljø......... 68 5
FIGURLISTE Fig. 1. Samanfattande kart over dei kjende kulturminna i delområde 1 (oppe), delområde 2 (midten), og delområde 3 (nedst)............. 11 Fig. 2. Nasjonale målsetjingar............. 14 Fig. 3. Retningsliner for kulturminne i fylkesplan for arealbru k, Sogn og Fjordane fylke...15 Fig. 4. Føringar for relevante kulturminne i delplan for Florelandet og Brandsøy.... 16 Fig. 5. Verdien av dei einskilde kulturminna/ -miljøa vert vist på ein trinnlaus skala....17 Fig. 6. Kriterium for verdivurdering, frå Statens vegvesen handbok 140.......17 Fig. 7. Skala for omfang................18 Fig. 8. Kriterium for vurdering av omfang, frå Statens vegvesen handbok 140.... 18 Fig. 9. "Konsekvensvifta"................19 Fig. 10. Oppsummering av konsekvensalternativ og tilhøyrande symbol.......19 Fig. 11. Kjeldebruk................ 20 Fig. 12. Planområdet, delområde/alternativ 1 til venstre, delområde 2/alternativ 2 til høgre, og delområde 3/alternativ 3 i midten.............22 Fig. 13. Tidsline: dei vanlegaste periodenamna, forkortingar og tidfesting i vanlege kalendarår og C-14 år..................23 Fig. 14. Gravrø yser og gravhaugar i Flora (henta frå Losnegård 2012: 90).....24 Fig. 15. Funn frå jernalder i Flora (henta frå Losnegård 2012: 95)....... 25 Fig. 16. Kart med planområdet i høve til dei relevante gardane....... 26 Fig. 17. K 2, seks betongfundament, og K 3, landgang (foto ØE,mot vest)......28 Fig. 18. KM1 kai, vegfar og betongplattform (foto ØE,mot vest)....... 29 Fig. 19. KM1, oversyn over kulturmiljøet (foto ØE,mot vest)....... 29 Fig. 20. Ortofoto av KM1 vest for Helenaholmen (ortofoto Flora 2007, Norge i bilder)....30 Fig. 21. K 4, flor på Helenaholmen (foto ØE,mot søraust)..........31 Fig. 22. K 4, flor på Helenaholmen (foto ØE,mot sør)..........31 Fig. 23. K 5, våningshus på Helenaholmen (foto ØE,mot søraust)....... 32 Fig. 24. K 5, våningshus på Helenaholmen (foto ØE,mot nordvest)....... 32 6
Fig. 25. KM2, bygningsmiljø på Helenaholmen (foto ØE,mot nordvest).......33 Fig. 26. KM2, bygningsmiljø på Helenaholmen (foto ØE,mot sørvest).......33 Fig. 27. K 8, rydningsrøys frå nyare tid på Helenaholmen..........34 Fig. 28. K 9, tuft frå nyare tid på Helenaholmen (foto ØE,mot søraust)......34 Fig. 29. K 10, Busetjing -aktivitetsområde frå steinalder i sjø (foto ØE,mot søraust)... 35 Fig. 30. Hamna i Florø med Speculator til høgre i biletet (foto henta frå Strømgren 2010)....37 Fig. 31. K 13, spor etter avsviing på Gaddholmen (foto ØE,mot nordvest).......38 Fig. 32. Avsviingslag på Gaddholmen (kart henta frå Orkelbog 2013).......38 Fig. 33. K 14, anlegg frå andre verdskrig på Gaddholmen (foto ØE,mot nordvest).... 39 Fig. 34. KM4, bunker for lagring av dynamitt og kai på Perholmen (foto ØE,mot nordvest). 40 Fig. 35. Oversyn, gravrøysene KM5 (foto ØE,mot aust)..........42 Fig. 36. Oversyn, gravrøysene KM5 (foto ØE,mot søraust).........42 Fig. 37. K18/røys 1 bak til høgre, K 19/røys 2 framom og K 20/røys 3 til venstre (foto ØE,mot aust)................42 Fig. 38. K20/røys 3 med mogleg søkk i midten etter graving (foto ØE,mot nord).... 43 Fig. 39. Ortofoto som viser KM5 i høve til steinbrotet (utklypp frå Askeladden).... 43 Fig. 40. KM7 med dei åtte busetjing -aktivitetsområda frå steinalder, bygningane i KM8 til høgre (utklypp frå Askeladden)............. 49 Fig. 41. K30, våningshuset på bruk 2 i SEFRAK......... 50 Fig. 42. K 32 (det kvite våningshuset) i midten og K 33 (rydningsmuren) til venstre bak bjørka (foto ØE,mot nord)...............50 Fig. 43. K 34, våningshuset på bruk 1 i SEFRAK......... 50 Fig. 44. K 34 våningshus i sveitserstil på gbnr. 26/1 (foto ØE,mot nordaust).... 51 Fig. 45. K 35, eldhuset på bruk 1 i SEFRAK............51 Fig. 46. K 36 til høgre og K 37 til venstre, sett frå Grønengja (foto ØE,mot sør -sørvest)....53 Fig. 47. KM9, Brandsøysundet (utklypp frå Askeladden)..........53 Fig. 48. KM9, Brandsøysundet, avgrensing mot nord er dregen langs toppen av åsryggen....54 Fig. 49. Tabell, samanstilling verdi -omfang -konsekvens for Alternativ 1.......62 7
Fig. 50. Tabell, samanstilling verdi -omfang -konsekvens for Alternativ 2......62 Fig. 51. Tabell, samanstilling verdi -omfang -konsekvens for Alternativ 2......63 Fig. 52. Tabell, samanstilling verdi -omfang -konsekvens og rangering av dei ulike alternativa................... 63 8
1. INNLEIING Denne konsekvensutgreiinga er utført av Rådgjevande Arkeologar for Flora kommune. Rapporten erstattar tid legare versjon med førebels e vurderingar (ver. 1.0, datert 15.02.13), og fyrste revisjon (ver. 2.0 datert 01.07.2013). Utgreiinga tek utgangspunkt i plandata frå Flora kommune v/anders Espeset 17.09.2013. Synfaring vart gjort av Ørjan Engedal 26.06.2013. Ørjan Engedal har vore oppdragsleiar, Oddhild Dokset Engedal har kvalitetsikra arbeidet. og Ørjan Engedal Oppdragsleiar Oddhild Dokset Engedal Kvalitetsikrar 9
2. SAMANDRAG Målet med konsekvensutgreiinga er å gjere greie for konsekvensane for temaet kulturminne og kulturmiljø ved ei utviding av FjordBase sine anlegg på Botnaneset i Flora kommune. Denne utgreiinga omhandlar utvidin g mot vest (alt.1, delområde 1), mot aust (alt. 2, delområde 2) og sentralt (alt. 3, delområde 3). Innanfor og tett opptil delområda 1-3 er det påvist fleire kulturminne omfattar: og kulturmiljø. Desse busetjing -aktivitetsområde frå eldre steinalder både på land og i sjø, gravminne frå bronsealder/jernalder, avsviingslag frå mellomalder, og mellomalder kyrkjestad, alle automatisk freda kulturminne jf. Lov om kulturminne. skipsvrak og ballastrøys frå 1800 -talet, automatisk verna gjennom jf. 14 Lov om kulturminne. teknisk -industrielle kulturminne som restar av oljebunker sanlegg frå 1.verdskrig og dynamittbunkers frå mellomkrigstida. krigsminne frå 2.verdskrig, eit enkelt mindre anlegg. Gardstun med våningshus, flor, eldhus og naust, knytt til Johann C. Schumann frå 1905-1908. bygningsmiljø med tingstove og naust frå nyar e tid. andre kulturminne og kulturmiljø knytt til jordbruk og fiske frå nyare tid. Desse er vurderte til å ha frå liten til stor verdi. Omfanget av tiltaka (basert på førelagde detaljplanar) er vurdert til å vere frå intet til stort negativt. Konsekvensan e er endeleg vurderte til å vere frå ubetydelig (0) til stor negativ (---) konsekvens. Minst negativ konsekvens er knytt til alternativ 2 (aust), men tiltaket er framleis så tett på KM 5 (gravrøysene på Grønengja) at dette gjev negative utslag i konsekve ns. Størst negativ konsekvens er no knytt til alt. 3 (basis), mest på grunn av tiltaka nær KM9 (Brandsøysundet) og KM 7. Under avbøtande tiltak er skissert justeringar som vil redusere konsekvensen til liten negativ i alternativ 2 (aust), og til middels negativ i alternativ 3 (basis). Rangering av alternativa Alternativ Konsekvens Rangering 0 Ubetydeleg konsekvens (0) 1 2 Middels negativ konsekvens (--) 2 1 Middels negativ konsekvens (--) 3 3 Stor negativ konsekvens (---) 4 2 og 3 Stor negativ konsekvens (---) 5 1 og 3 Stor negativ konsekvens (---) 6 1, 2 og 3 Stor negativ konsekvens (---) 7 10
Fig. 1. Samanfattande kart over dei kjende kult urminna i delområde 1 (oppe), delområde 2 (midten ), og delområde 3 (nedst). 11
3. TEORI OG METODE 3.1 KULTURMINNE- DEFINISJONAR 3.1.1 KULTURMINNE Kulturminnelova (LOV1978 nr. 50 Lov om kulturminne) definerer kulturminne som: «alle spor etter menneskelig aktivitet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til» Når eit eller fleire kulturminne inngår i ein vidare heilskap eller samanheng, kan ein tale om eit kulturmiljø. Vurderingar av kulturhistorie, tidsdjupne, einskilde kulturminne og landskap ligg til grunn når eit kulturmiljø vert definert og avgrensa. Ein skil også mellom faste - og lause kulturminne. Faste kulturminne er gjerne nettopp faste og integrerte i landskapet som ein steingard, ei gravrøys eller ei kokegrop. Sjølv om dei let seg flytte, reknar ein óg ståande bautasteinar og steinkrossar til denne kategorien. Lause kulturminne er dei som kan skiljast frå landskapet og setjast i ein monter i eit museum som ein pilspiss, eit vevlodd eller eit klesplagg. Ein skil óg mellom kulturminne som er synleg e på overflata, og slike som ikkje er det. Synlege kulturminne kan vere t.d. steingardar, ruinar eller helleristingar. Ikkje -synlege kulturminne er slike som er skjulte under sand, grus, stein, jord, torv eller anna vegetasjon. I prinsippet kan alle typar kulturminne finnast slik, men det er ofte tale om eldstader, steinsetjingar, pløyespor, graver eller bygningspor. Ei 9 undersøking, dvs. ei overflateregistrering eller registrering med prøvestikk og sjakter, i regi av fylkeskommunen, har som hovudmål å kartlegge slike ikkje-synlege, eller ikkje kjende -, kulturminne i eit utbyggingsområde. Ein reknar med at berre kring 10% av dei automatisk freda kulturminna er kjende i dag resten finst, men er vanskeleg - eller ikkje synlege, eller av andre grunnar ikkje registrerte. Grunnlaget for å verne kulturminne er at dei har verdi som: kjelder til kunnskap grunnlag for oppleving ressurs for bruk Automatisk freda kulturminne og kulturminne freda gjennom vedtak har i utgangspunktet alltid høg verdi. 3.1.2 AUTOMATISKFREDAKULTURMINNE Kulturminnelova (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) gjev visse kulturminne eit automatisk vern, dvs. at dei er automatisk freda. Dette gjeld alle kjende og ukjende kulturminne eldre enn 1537 (reformasjonen), ståande bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år. Om ikkje anna er bestemt av vernestyresmaktene, gjeld fredinga sjølve 12
kulturminnet og ei sone på 5m rundt kulturminnet. Andre kulturminnekate goriar kan fredast ved særskilde vedtak, og ein talar då om vedtaksfreda kulturminne. Automatisk freda kulturminne, førreformatoriske kulturminne og fornminne vert brukte synonymt i mange samanhengar. 3.2.3 NYARE TIDS KULTURMINNE Med nyare tids kulturminn e meiner ein kulturminne yngre enn 1537 (reformasjonen). I røynda finst det ikkje ei nedre tidsavgrensing for kulturminne. Med unntak av ståande bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år, har nyare tids kulturminne ikkje automatisk vern. Gjennom vedtak kan Riksantikvaren også frede nyare tids kulturminne. 3.2 KULTURMINNE- FORVALTINGOG ANSVARSFORDELING 3.2.1 FORVALTING Kulturminnelova 9 slær fast at før utbygging kan starte skal det undersøkast om tiltaket kan komme i konflikt med til no ukjende automatisk freda kulturminne. Desse undersøkingane vert omtala som 9 undersøkingar eller registreringar, og inneber ofte prøvestikking (50cm x 50 cm manuelt gravne testruter) og/eller sjakting (3m breie sjakter gravne med gravemaskin). Om tiltak, t.d. eit byggeprosjekt, kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må planane endrast eller det må søkjast om dispensasjon frå kulturminnelova. Ein slik dispensasjon vert ofte gjeven med krav om at dei aktuelle kulturminna skal granskast og dokumenterast før tiltaket kan setjast i gang. Ei slik fullskala gransking er det som vert omtala som ei arkeologisk gransking eller arke ologisk utgraving. 3.2.2 ANSVARSFORDELING Forskrift om fagleg ansvarsfordeling mv. etter kulturminnelova 6, fast kva instansar som har plikt og mynde til å utføre dei sentrale oppgåvene i kulturminneforvaltinga. Riksantikvaren er direktorat for kulturm inneforvalting og er fagleg rådgjevar for miljøverndepartementet i utforming av den statlege kulturminnepolitikken. Riksantikvaren er såleis øvste faglege styresmakt i forvaltinga, og er den som kan gje dispensasjon frå kulturminnelova. Registrering, dvs. 9 undersøkingar, skal utførast av-, eller på oppdrag for-, Fylkeskommunen eller Sametinget, i dette tilfellet Sogn og Fjordane fylkeskommune (Sjøfartsmuseet i Bergen ). Om dispensasjon vert gjeven, med krav om at kulturminnet skal granskast før utbygging kan starte, skal denne granskinga utførast av eitt av forvaltingsmusea, i dette tilfellet Universitetsmuseet i Bergen, Sjøfartsmuseet i Bergen. 13
3.2.3 NASJONALE, REGIONALEOGLOKALEMÅLSETJINGARFORFORVALTING 1 i Kulturminnelova av 9. juni 1978, slær fast fylgjande formål med lova: Kulturminner og kulturmiljøer med deres egenart og variasjon skal vernes både som del av vår kulturarv og identitet og som ledd i en helhetlig miljø- og ressursforvaltning. Det er et nasjonalt ansvar å ivareta disse ress urser som vitenskapelig kildemateriale og som varig grunnlag for nålevende og fremtidige generasjoners opplevelse, selvforståelse, trivsel og virksomhet. Utover retningslinene i Kulturminnelova er dagens kulturminnepolitikk tufta på føringar i stortingsm elding nr. 16 (2004-2005) «Leve med kulturminner», med særskilt vedlegg NOU 2002: «1 Fortid former framtid». Her vert fylgjande målsetjingar skissert: Nasjonalt strategisk mål: Nasjonalt resultatmål 1 Nasjonalt resultatmål 2 Nasjonalt resultatmål 3 Mangfoldet av kulturminner og kulturmiljøer skal forvaltes og tas vare på som bruksressurser og som grunnlag for kunnskap, opplevelse og verdiskaping. Et representativt utvalg av kulturminner og kulturmiljøer skal tas vare på i et langsiktig perspektiv Det årlige tapet av verneverdige kulturminner og kulturmiljøer som følge av at de fjernes, ødelegges eller forfaller, skal minimaliseres. Innen 2020 skal tapet ikke overstige 0,5 prosent årlig. Fredete og fredningsverdige kulturminner og kulturmiljøer skal være sikret og ha ordin ært vedlikeholdsnivå innen 2020 Den geografiske, sosiale, etniske, næringsmessige og tidsmessige bredden i de varig vernete kulturminnene og kulturmiljøene skal bli bedre, og et representativt utvalg skal være fredet innen 2020. Fig. 2. Nasjonale målsetjingar. I det strategiske målet ligg altså ei avgrensing av kva som skal takast vare på: Et representativt utvalg av kulturminner og kulturmiljøer [ ]». I nasj. res.måls. 1 vert det signalisert ei strammare line i høve til tap av verneverdige kulturminne og kulturmiljø: «Det årlige tapet [ ]skal minimaliseres». På regionalt plan gjeld eventuelle fylkesplanar som omhandlar kulturminne. Sogn og Fjordane har ikkje fylkesdelplan for kulturminne. Kulturminne er særskilt omhandla i "Fylkesdelplan for arealbruk, retningsliner, vedteke 18.10.00". I planen vert det lista retningsliner for forvalting av kulturminne i arealplanlegging: Kulturminn e og kulturlandskap - Retningsliner i fylkesplan for arealbruk a Kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap skal vere integrert i all areal -, miljø- og ressursplanlegging i kommunane og i fylket. b Dokumentasjon av kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap skal gjerast på eit tidleg stadium i all arealplanlegging. Dokumentasjonen skal innehalde opplysningar om fysiske spor etter tidlegare og noverande bruk av området, i form av bygg/anlegg, 14
tekniske kulturminne, automatisk freda kulturminne, kulturlandskap m.m. c Eldre reguleringsplanar må takast opp til revisjon når tiltak, med heimel i planen, kan føre til øydelegging eller forringing av verneverdige kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap, spe sielt når slike forhold ikkje blei vurderte før godkjenning av planen. Kommunen vurderer eventuelt trong for mellombels bygge- og deleforbod (PBL 33). d Planar for vedlikehald og utbetring av freda bygningar skal godkjennast av kulturavdelinga i fylkesko mmunen. Dispensasjon kan gjevast for mindre tiltak som ikkje medfører vesentleg inngrep i det freda kulturminnet. e Melding om tiltak nærare enn 100 m frå automatisk freda kulturminne må føreleggast kulturavdelinga i fylkeskommunen for vurdering. f Dei kommunevise, regionalt og nasjonalt verdifulle kulturlandskapsområda skal leggast til grunn for kommunalt planarbeid og vil bli prioriterte ved tildeling av statlege og regionale økonomiske verkemiddel. Berre tiltak som vidarefører og tek vare på kulturland skapet bør få offentleg godkjenning og støtte. Nye inngrep/utbyggingstiltak som til dømes masseuttak, vegar, nydyrking, hytte - og bustadbygging må ikkje skje her. g Kulturminne og kulturlandskap av stor lokal eller regional verdi bør sikrast gjennom regul eringsplan. Nasjonalt verdifulle kulturlandskap må sikrast ved bruk av PBL eller Lov om kulturminne. h I kulturlandskap og i LNF-område med viktige kulturminne, bør det som eit minimum lagast forvaltningsplanar med retningsliner for bruk og skjøtsel for å ta vare på kulturverdiane i eit heilskapleg miljøperspektiv. Dette gjeld spesielt for stølsområde. i For stølar i drift eller nedlagde stølar er det viktig å oppretthalde miljøkvalitetane ved å ta vare på gamle vegar, stigar, bruer, rydningsrøyser, stein gjerde, tufter og andre kulturminne på og utanfor stølsvollen. Nye tiltak, som t.d. hytter som ikkje har direkte samanheng med stølsmiljøet, må i størst mogleg grad leggast utanfor og klart skilt frå stølsvollen. Eventuell tilknyting til veg må i størst mogleg grad leggast utanfor stølsråka. j Kulturminne / kulturmiljø / kulturlandskap, særleg i og ved tettstader, kan og bør koplast saman med grønstrukturar og friluftsområde. Fig. 3. Retningsliner for kulturminne i fylkesplan for arealbruk, Sogn og Fjordane fylke.. På lokalt nivå er det mogleg for kommunane å skissere mål for forvalting av kulturminne i kommuneplanen eller i særskilde tema/sektor/delplanar for kulturminne. Flora kommune har ikkje slik delplan for kulturminne. I Delplan for Florelandet og Brandsøy, tekstdelen, er kulturminne handsama med strategiar for kulturminnevern generelt og for utvalde lokalitetar spesielt. Av særskild relevans for planområdet er følgjande lokalitetar og føringar. 15
Kulturminne/kulturmiljø Føringar i kommunedelplanen Brandsøy gard Bransdøy gard har òg ei lang historie og ligg no som ein del av planteskulen i Brandsøy. Husa på garden er godt tekne vare på av noverande eigar. Dette er eit kulturtun som må ha høg prioritet å ta vare på. Garden var offisersgard frå 1600-talet og låg òg ei tid under Svanegodset. Hovudhuset vart bygt i 1828, og var m.a. lensmannsgard, og i 1828 var tingstova bygd. Historia fortel at det òg var kyrkje i Brandsøy heilt tilbake til 1300-talet, og det er funne spor etter kyrkja i området der planteskulen ligg no. Det er òg gjort steinalderfunn i området. Havikbotn gard Garden i Havikbotn er nemnd som bispejord i 1590 og var seinare under Svanegodset. Det ligg att eit par gardshus frå før 1900, og i tillegg ligg det vakre sveitserhuset til Frida Havikbotn oppe på høgda der gardshusa tidlegare låg. I forståingmed eigarmå ein ta varepå såmykjesommogelegav bygningarog miljø, og evt. sikre grundige arkeologiskegranskingarfør nybygging og dyrking i området. Evt. bør det lagast informasjonskilt som presenterer det historiske miljøet i Brandsøy.Ved reguleringbør delar av området regulerast som kulturminnevern. Sikre at gardstunet ikkjevert tett innebygd. Området bør ligge i eit bevart kulturlandskap. Medverke til at bygningar beheld si opphavelege form og uttrykk og sikre at gardstunet ikkje vert tett innebygd. Fig. 4. Føringar for relevante kulturminne i delplan for Florelandet og Brandsøy. I tillegg er kulturmiljøet kring Brandsøy like aust for planområdet rekkje strategiar for vern og formidling av kulturmiljøet (s. 29ff.). løfta særskilt fram, med ei 3.3 METODIKK STATENSVEGVESENHANDBOK 140 Konsekvensutgreiinga er gjort i samsvar med metodikk for vurdering av ikkje prissette konsekvensar, skildra i Statens vegvesen handbok 140. Metoden har tre steg. Første steg et er å kartlegge og verdivurdere kulturminne og kulturmiljø innanfor plan - og influensområdet. Andre steg et går ut på omfangsvurdering, og tredje steget er konsekvensv urderinga. Vidare har retningsliner i Riksantikvaren sine rettleiarar Kulturminne og kulturmiljø i konsekvensutgreiingar (2003) og Kulturminner, kulturmiljøer og landskap. Plan- og bygningsloven (2010), vore rettleiande i vurderingane som er gjort. 3.3.1 VERDI Kulturminnelova gjev ein vid definisjon på kva som er eit kulturminne og eit kulturmiljø. Dette tyder ikkje at alle kulturminne eller kulturmiljø kan eller skal vernast. Retningslinene for forvaltinga av kulturminne går ut på at mangfaldet av kultur minne og kulturmiljø skal takast vare på, og at eit representativt utval skal prioritera st for vern. Grunngjevinga for å ta vare på kulturminne og kulturmiljø er at dei har verdi som kjelde til kunnskap, som grunnlag for oppleving, og som bruksressurs. På denne bakgrunnen vert det i konsekvenutgreiinga gjort ei verdivurdering av dei ulike kulturminna/kulturmi ljøa. Denne verdivurderinga er gjort i samsvar med kriteria lista i tabellen henta frå Statens vegvesen handbok 140 og Riksantikvaren sin rettleiar (2003). 16
Liten Middels Stor -------------------------- -------------------------- -------------------------- Fig. 5. Verdien av dei einskilde kulturminna/ -miljøa vert vist på ein trinnlaus skala. Type kulturmiljø Liten verdi Middels verdi Stor verdi Fornminner/samiske kulturminner (automatisk fredet) -vanlig forekommende enkeltobjekter ute av opprinnelig sammenheng Kulturmiljøer knyttet til primærnæringene (gårdsmiljøer/ fiskebruk/småbruk og lignende) Kulturmiljøer i tettbygde områder (bymiljøer, boligområder) Tekniske og industrielle kulturmiljøer og rester etter slike (industri/ samferdsel) Andre kult urmiljøer (miljøer knyttet til spesielle enkeltbygninger, kirker, kulturlandskap, parker og lignende) -miljøet ligger ikke i opprinnelig kontekst -bygningsmiljøet er vanlig forekommende eller inneholder bygninger som bryter med tunformen -inneholder bygninger av begrenset kulturhistorisk/arkitektonisk betydning -miljøet er vanlig forekommende eller er fragmentert -inneholder bygninger som har begrenset kulturhistorisk betydning -miljøet er vanlig forekommende -inneholder bygninger uten spesielle arkitektoniske kvaliteter -miljøet er vanlig forekommende og/eller fragmentert -bygninger uten spesielle kvaliteter -vanlig kulturlandskap med endret topografi 17 -representative for epoken/ funksjonen og inngår i en kontekst eller i et miljø med noe tidsdybde -steder det knytter seg tro/tradisjon -miljøet ligger delvis i opprinnelig kontekst -enhetlig bygningsmiljø som er representativt for regionen, men ikke lenger er vanlig og hvor tunformen er bevart -inneholder bygninger med kulturhistorisk/arkitektonisk betydning -enhetlig miljø som er representativ for epoken, men ikke lenger vanlig -inneholder bygninger med arkitektoniske kvaliteter og/eller kulturhistorisk betydning -miljøet er representativt for epoken, men ikke lenger vanlig -inneholder bygninger med arkitektoniske kvaliteter -miljø som er representativt for epoken, men ikke lenger vanlig -bygninger/objekter med arkitektoniske/kunstneriske kvaliteter -vanlig kulturlandskap med noe endret topografi Fig. 6. Kriterium for verdivurdering, frå Statens vegvesen handbok 140. -sjeldent eller spesielt godt eksempel på epoken/- funksjonen og inngår i en svært viktig kontekst eller i et miljø med stor tidsdybde -spesielt viktige steder som det knytter seg tro/tradisjon til -miljøet ligger i en opprinnelig kontekst -bygningsmiljø som er sjeldent eller særlig godt eksempel på epoken/- funksjonen og hvor tunformen er bevart -inneholder bygninger med stor kulturhistorisk/- arkitektonisk verdi -enhetlig miljø som er sjeldent eller særlig godt eksempel på epoken -inneholder bygninger med spesielt store arkitektoniske kvaliteter og/eller av svært stor kulturhistorisk betydning -miljøet er sjeldent og et spesielt godt eksempel på epoken -inneholder bygninger med spesielt store arkitektoniske kvaliteter -miljø som er sjeldent og/eller et særlig godt eksempel på epoken -bygninger/objekter med svært høy arkitektonisk/kunstnerisk kvalitet -sjeldent/gammelt kulturlandskap 3.3.2 OMFANG Omfangsvurderingane er vurderingar av kor store negative eller positive endringar tiltaket vil medføre for dei einskilde kulturminna/kulturmiljøa. Omfanget vert vurdert i høve til 0-
alternativet, og rangert på ein trinnlaus skala frå stort negativt til stort positivt, i samsvar med figuren under. Stort neg. Middels neg. Lite / intet Middels pos. Stort pos. ---------------------- ---------------------- ---------------------- ---------------------- ---------------------- Fig. 7. Skala for omfang. I vurderingane av omfang har me lagt til grunn kriteria i figuren under, henta frå Statens vegvesen handbok 140. Kulturminner og miljøers endring og lesbarhet Historisk sammenheng og struktur Stort positivt omfang -Tiltaket vil i stor grad bedre forholdene for kulturminner/ miljøer -Tiltaket vil i stor grad øke den historiske lesbarheten -Tiltaket vil i stor grad styrke den historiske sammenhenge n mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil i stor grad forsterke historiske strukturer Middels positivt omfang -Tiltaket vil bedre forholdene for kulturminner/milj øer -Tiltaket vil øke den historiske lesbarheten -Tiltaket vil styrke den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil forsterke historiske strukturer Lite/intet omfang -Tiltaket vil stort sett ikke forandre kulturminner/milj øer -Tiltaket vil stort sett ikke endre den historiske lesbarheten -Tiltaket vil stort sett ikke endre den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil stort sett ikke endre historiske strukturer Middels negativt omfang -Tiltaket vil medføre at kulturminner/mi ljøer blir skadet -Tiltaket vil redusere den historiske lesbarheten -Tiltaket vil svekke den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil redusere historiske strukturer Fig. 8. Kriterium for vurdering av omfang, frå Statens vegvesen handbok 140. Stort negativt omfang -Tiltaket vil ødelegge kulturminner/milj øer -Tiltaket vil ødelegge den historiske lesbarheten -Tiltaket vil bryte den historiske sammenhengen mellom kulturmiljøer og deres omgivelser -Tiltaket vil ødelegge historiske strukturer 18
3.3.3 KONSEKVENSAR Siste steget i konsekvensutgreiinga er å stille verdien av eit kulturminne/ -miljø opp mot omfanget av endringar tiltaket vil føre med seg for dei einskilde kulturminna/ -miljøa. Dette gjer me ved hjelp av "konsekvensvifta" i diagrammet under. Fig. 9. "Konsekvensvifta". Konsekvensvifta viser korleis verdi og omfang vert samanstilte for å vurdere konsekvens. Denne samanstillinga gjev resultat på ein skala frå meget negativ konsekvens til meget positiv konsekvens. Deiulike kategoriane er illustrerte ved å bruke symbola "-" og "+". Symbol Beskrivelse ++++ Meget stor positiv konsekvens +++ Stor positiv konsekvens ++ Middels positiv konsekvens + Liten positiv konsekvens 0 Ubetydelig/ingen konsekvens - Liten negativ konsekvens - - Middels negativ konsekvens - - - Stor negativ konsekvens - - - - Meget stor negativ konsekvens Fig. 10. Oppsummering av konsekvensalternativ og tilhøyrande symbol. 19
3.4 PLANPROGRAM Konsekvensutgreiinga er gjort i samsvar med planprogrammet, "Planprogram. Områdereguleringsplan for Florelandet Nord 2012 2016 (2028). Endeleg utgave etter vedtak i Bystyret 06.12.11". Her står følgjande under temaet kulturminne og kulturmiljø: "Utbygging kan komme i konflikt med kulturminner. Kulturminneundersøking etter kulurminnelova skal gjennomførst i det omfang som kulturminnestyresmaktene krev. Dette skal i prinsippet gjennomførast på reguleringsplannivå. Registreringar i Askeladden og Gisline vil kunne vere grunnlag for for vidare utgreiing. Det vert forutsett innspel frå kulturavdelinga i fylkeskommunen. Også nyare tids kulturminner skal vurderast." 3.5 DEFINISJONAVPLAN- OG INFLUENSOMRÅDE Planområdet er alle dei område som vert direkte råka av arealbeslag av den planlagde utbygginga. Influensområdet er areal utanfor det definerte planområdet, men som likevel vert påverka av tiltaket, til dømes gjennom visuell innverknad. 3.6 DATAGRUNNLAG Utgreiinga samanfatta r offentleg tilgjengeleg informasjon om kjende kulturminne i plan - og influensområdet. Sidan 9 undersøkingane i regi av Sogn og Fjordane fylkeskommune er gjennomført i 2012-2013, vert det ikkje gjort greie for potensial for funn av ikkje-kjende automatisk freda kulturminne i området. Askeladden SEFRAK UNIMUS Lokalhistorisk litteratur Arkeologisk faglitteratur Andre fagrapportar på same område Riksantikvaren sin landsomfattande fornminnedatabase. I omtale av kjende automatisk freda kulturminne refererer me til denne databasen med ASK ID. Landsomfattande register over bygningar eldre enn 1900 og andre faste kulturminne yngre enn 1537. Landsdelsmusea sine databasar over lause kulturminne (gjenstandar) integrerte i felles søkemotor (www.unimus.no). Bygdebøker mm. Oversiktsverk, spesiallitteratur, registreringsrapporter mm. Asplan Viak AS 2012; Løvseth 2011; Nordplan AS 2011 Fig. 11. Kjeldebruk. 20
Vidare har nettbaserte ortofoto, eldre og nye kart vore nytta, ma. Arealis, Miljøstatus i Norge, Fylkesatlas Sogn og Fjordane, Norge i bilder. Sentrale kjelder er tre rapportar frå registreringar i området: rapport ar frå kulturminneregistreringar som del av 9 undersøking i planområdet: o Kulturavdelinga 2013a: Rapport frå kulturmi nneregistrering. Områdeplan Florelandet Nord. Sogn og Fjordane fylkeskommune, kulturavdelinga (forf. Orkelbog, G.) o Kulturavdelinga 2013b: Rapport frå kulturminneregistrering. Områdeplan Florelandet Nord utvida kulturminneregistrering. Sogn og Fjordan e fylkeskommune, kulturavdelinga (forf. Figenschau, I.). rapport frå registrerin g av nyare tids kulturminne, Sande, Faller &Mjøs2011: Rapport fra kulturhistorisk registrering - nyere tids kulturminner på Rota, Brandsøy og Helenaholmen, Flora kommune (Høgskulen i Sogn og Fjordane/Flora kommune ). Når det gjeld nyare tids kulturminne er Helenaholmen i delområde 1, og austlege delar av delområde 3 (Brandsøy), registrert i 2011. Heile delområde 2 (vestre Grønengja ) er også registrert. Registrerte nyare tids kulturminne er lagde inn i databasen Kulturminnesøk på internett. Holmane Gaddholmen, Perholmen og Langholmen i delområde 1 og Brandsøy sørvest (Havikbotn) i delområde 3, er ikkje registrerte for nyare tids kulturminne. Utgreiinga tek utgangspunkt i kart med grenser for delområda, samt førebelse detaljteikningar av dei planlagde tiltaka (e-post : Espeset 17.09.2013 ). Fagrapportar utarbeidd på same området for andre tema, er også nytta (Asplan Viak AS2012; Løvseth 2011; Nordplan AS2011). Synfaring av planområdet vart gjort 25.06.2013, i skya opphaldsver og gode tilhøve. Det vart nytta til saman 7 timar på synfaringa. 21
4. KULTURHISTORISK BAKGRUNN 4.1 PLANOMRÅDET Fig. 12. Planområdet, delområde/alternativ 1 til venstre, delområde 2/alternativ 2 til høgre, og delområde 3/alternativ 3 i midten. Planområdet strekkjer seg i eit aust -vest belte som omfattar holmane nord for øya Florelandet med byen Florø i vest, nordsida av Brandsøya, og vestre del av øya Grønengja i aust, og delar av sjøområda rundt. Planområdet er sett saman av tre delområde. Delområde 1 i vest ("alt.1/vest") omfattar Lyngholmen, Helenaholmen, Langholmen, Perholmen og Gaddholmen i Florø bassenget nord for Florelandet. Delområde 2 i aust ("alt.2/aust") omfattar vestre del av øya Grønengja. Delområde 3 ("alt.3/ basis") ligg i midten og omfattar nordsida av Brandsøy a med nordsida av Botnavågen. Planområdet ber preg av framveksten av ladestaden og byen Florø frå 1860, og av drifta på Fjord Base frå 1981. Store delar av planområdet er likevel ubygd og til dels prega av beite - og jordbruksdrift før 1950, men i størst grad av attgroing. Berre mindre område vert i dag nytta til beitemark. 4.2 KULTURHISTORISKUTVIKLING Då isen smelta etter siste istid vart det sett i gang eit innfløkt samspel mellom hav og land. Til den isfrie kysten kom så planter, dyr og dei første menneska. Den tunge breen hadde pressa ned landet, og utan denne børa byrja landet å heve seg. Samstundes gjorde alt smeltevatnet til at havnivået steig. Ei kartlegging av denne prosessen, dvs. kor høgt stranda låg til ei kvar tid, i ulike område, er avgjerande for at ein har klart å finne buplassane til menneska i 22
steinalderen. Desse livnærte seg som jegrar og fiskarar og var nær knytte til strandsonen. Fangstbuplassar er også å finne i høgfjellet. Til dømes på Jæren var dei store elvane viktige ferdselsårer, og også langs desse kan ein finne spor og buplassar frå steinalder. Sjølv om menneska heldt fram med jakt og fiske fram i moderne tid, skjedde det eit sentralt skifte i økonomisk tilpassing i slutten av steinalderen. Når jordbruket fekk sitt gjennombrot kring 2000 f.kr., med større og meir solide hus, husdyr, åkrar, og gjerder vart folk meir stadbundne enn før, og no bundne til dei gode jordbruksområda heller enn til stranda. Overgongen til jordbruk førte med seg ei lang rekke nye kulturminnekategoriar, mange av dei lokalisert til historisk innmark. I bronsealderen vart jordbru ket sterkare fundamentert og samfunna synest å verte meir komplekse med varehandel over lange avstandar, metallteknologi og ulik maktfordeling noko som viser seg i dei store og prangande gravhaugane og gravrøysane frå denne perioden. Fig. 13. Tidsline: dei vanlegaste periodenamna, forkortingar og tidfesting i vanlege kalendarår og C-14 år. 23
Sjølv om ein kjenner få rike graver frå eldste jernalder, veit me i dag at dette var ein ekspansjonsfase i jordbruk og busetjing som heldt fram utan opphald frå yngre bronsealder. Frå siste halvdel av den eldre jernalderen kjenner ein til ei mengd gravfunn, og ei rekkje gardsanlegg som sidan har lege øyde. Rike gravfunn, i tillegg til skriftlege kjelder, kastar lys over den yngre jernalderen og vikingtid. Gardsanlegg er tvert om særs sjeldsynte, truleg fordi ein har hatt kontinuitet i tun frå yngre jernalder gjennom mellomalder og inn i nyare tid. Dette vil seie at husa og tuna frå vikingtid og mellomalder ligg i tunet til den histor iske garden, og er slik ofte øydelagde. Med mellomalderen forsvinn dei heidenske gravrituala som ein viktig arkeologisk kjeldekategori. Mellomalderen utanfor mellomalderbyane og kyrkjestadane er dårleg kjend gjennom arkeologiske kjelder. 4.3 NORE BRANDSØYAOG ØYANERUNDT Registreringar og utgravingar i samband med etableringa av Fjord Base tidleg i 80-åra har gjeve ei stor mengd funn og lokalitetar frå eldre og yngre steinalder (Bjerck og Olsen 1983). Bergkunst frå denne perioden er også representert i Brandsøysundet (ASK 72892). Planområdet ligg omlag 8,5 km i luftline frå Stakaneset i Eikefjorden i sørvest. I steinalder vart store delar av vestlandet forsynt med råstoff til øksar frå diabasgangane på Stakaneset. Området ligg også midt mellom dei to største bergkunstlokalitetane på Vestlandet, Vingen i nord og Ausevik i sør. Nærleiken til desse, til Stakaneset, samt gode og stabile høve for jakt, fiske og fangst, er truleg årsaker til den intensive bruken av Botnaneset på Brandsøya i steinalderen. Fig. 14. Gravrøyser og gravhaugar i Flora (henta frå Losnegård 2012: 90). 24
Det er meir spars amt med spor frå jordbrukande tid, det vil seie bronsealder, jernalder og mellomalder, i området. Det skuldast truleg at mykje av området er å rekne som utmarksområde for gardane Flor a, Havikbotn, Brandsøy og Grøneng ja. På øya Rota, i historisk tid under Flora, vart det fjerna ei låg steinrøys, utan funn. Nord for røysa skal det ha vore funne tre -fire hellekister med spor etter brann (Fett 1957 ). På Havikbotnen nemner Fett ingen funn. På garden Brandsøy fanst fire grav røys er (ei av desse fjerna) i Brandsøysundet (ASK35752, 6311, 25848, 25847 ), ei av dei radiologisk datert til kring 500 f.kr., overgongen bronsealder -jernalder. På Grøneng ja er det nyleg påvist tre sannsynlege gravrøyser vest for Vågsåsen (jf. KM5). Fig.15. Funn frå jernalder i Flora (henta frå Losnegård 2012: 95). I mellomalder en skal det ha vore kyrkje på Brandsøy gard. Truleg sto denne nordvest i Brandsøysundet, ovanfor driftsbygget på dagens planteskule. Delar av gravplassen er truleg påvist nedanfor. Steinkrossen som i dag står på Svanøy, skal opphavleg ha stått ved Brandsøy kyrkje (Stavang 1999: 231 ). 4.3.1 GARDEN FLORA(GNR. 27-28) Garden Flora har truleg fått namnet etter ei landskapsform flora, som viser til noko som er flatt. Garden Flora ligg då også på den flate øya kalla Florelandet (Førsund 1999: 16). Garden er nemnd fyrste gong 1300 og elles frå 1520 framover. Garden omfatta hovudø ya Florelandet, Færøya i vest, heile øygruppa i nord frå Sandværet lengst nordvest til Naustholmen i aust, og til Gaddevågen i aust. Frå 1567 vart Flora trule g driven som to gardar, og i 1768 vert Øvre Florøen nemnd som prestegard (gnr. 28) utskild frå hov udgarden, Nedre Florøen (gnr. 27). På denne tid etablerte også Helmersslekta seg på Nedre Florøen. I 1801 var det tre husmannsplassar under gardane og til saman 36 menneske. På 1800 -talet var det fleire husmannsplassar og strandsitjarar på garden, og nokre av desse sat truleg på holmane i planområdet. Ein strandsitjar var ein person som leigde grunn til eige hus, helst ved byar og 25
ladestader ved kysten. Desse livnærte seg ofte som arbeidarar, fiskarar eller handverkarar. Eit av dei første bruka skilde ut frå hovudgarden var Helenaholmen. I 1860 fekk Flora status som ladestad og vart seinare til byen Florø. Byen vart lagd på innmarka til dei to Floragardane og på Hesteneset. Det var det rike sildefisket som låg til grunn for framveksten av Florø (Førsund 1999: 22f.; Stavang 1999: 132f., 274 ). Fig. 16. Kart med planområdet i høve til dei relevante gardane. 4.3.2 GARDENGRØNENGJA(GNR. 17) Namnet viser moglegvis til grøn eng, men truleg heller opphavl eg grøning, grøningja, som viser til grasmark. Garden er fyrste gong nemnd på 1300 -talet, oftare frå slutten av 1500 -talet fram etter. I 1801 er det to jamstore brukseiningar på Grønengja, og truleg har desse opphavleg vore eitt (Joleik 1980: 124ff ). I teljinga 1865 er det komme heile 5 husmannsplassar under Grønengja. I folketeljinga 1875 er Havrøya like aust for Grønengja også eit bruk under gnr. 17. I teljinga 1900 er det heile 7 bruk med tilsaman 42 personar under Grønengja, inkludert 3 husmannsfamiliar. 4.3.3 GARDENHAVIKBOTN(GNR. 26) Første delen av namnet skriv seg truleg frå Hafnvik, og siste delen til at garden ligg innerst i botnen av ei slik vik (Joleik 1980 191). Garden er nemn d fyrste gong i 1590. Garden på nordsida av Brandsøya, strakk seg frå midtvegs på Botnastranda i aust, heile Botnaneset til Gaddevågen i vest. I 1801 er det to jamstore brukseiningar i Havikbotn, og ein husmannsplass (ibid: 197). I 1865 er det komme eit tre dje bruk. I 1900 er det tre bruk, med husmann på to av dei. No er det i også andre busett på garden, mellom anna skomakar og bygningsarbeidar. 4.3.4 GARDENBRANDSØY(GNR. 18) Første delen av namnet skriv seg truleg frå mannsnamnet Brandr. Det kan óg skr ive seg frå brandr, og vise til ein stad der det vart rydda ved brenning (Rygh b. 12: 135, 206). Garden vert fyrste gong nemnd på 1300 talet. Garden omfattar nordsida av øya frå midtvegs på Botnastranda i vest, begge sider av Brandsøysundet, aust til og med åsen Klaven på Klaveneset. Det skal ha vore kyrkje på Brandsøy på 1300 -talet, stadfesta etter tradisjon til "Kjerringbakken" der det i dag er golfbane. Funn av gravkister noko lenger sør er med på å 26
stadfeste opplysingane (ASK83940 ). Krossen som i dag står på Svanøy skal også opphavleg ha vore reist på garden Brandsøy. På 1600 - og 1700 talet var Brandsøy offisersgard, seinare lensmannsgard. Lensmannen fekk reist tingstova som står på garden i dag (Stavang 1999: 230f.). I 1801 er det to jamstore bruksein ingar på Brandsøy, og ein husmannsplass i Brandsøysundet. I 1865 er det komme tre husmannsplassar, og på det eine av dei to bruka står eigaren som fiskar. I 1900 er Brandsøysundet vorte statleg eigedom, og det er berre ein brukar under Brandsøy. Brandsøy hovudgard er idag planteskule. 27
5. KULTURMILJØOG VERDIVURDERING 5.1 DELOMRÅDE1 (ALT. 1, UTVIDINGMOT VEST) KM1: SPORETTER OLJEBASEFRÅ 1.VERDSKRIGVEST FORHELENAHOLMEN Kring 1. verdskrigen etablerte NEMAK,seinare Shell, eit bunker sanlegg for olje på skjera tett vest for Helenaholmen. Desse vart seinare nytta av tyskarane under 2.verdskrigen, før tankane vart flytte på land i 1950 -åra. Spor etter anlegga er synlege som kai og fundament i betong, tørr murte landgangar mellom skjera og vegfar (Stavang 1999: 274). Miljøet omfattar følgjande einskildminne (jf. Sande, Faller og Mjøs 2011: Lok. 19) : K 1: Kai i betong sør på det sørlegaste skjeret. Frå kaia går eit vegfar, tvers over skjeret til ein oppmura landgang i nord. Midt på skjeret, inntil vegfaret, ligg ei plattform/fundament i betong. K 2: Midt på nore skjeret står seks betongklossar, truleg fundament. K 3: Mellom nore skjeret og Helenaholmen er ein oppmura landgang. Kulturmiljøet KM1 spor etter oljebase - er vurdert til å ha liten-middels verdi. Liten Middels Stor -------------------------- -------------------------- -------------------------- Fig.17. K 2, seks betongfundament, og K 3, landgang (foto ØE,mot vest) 28
Fig. 18. KM 1 kai, vegfar og betongplattform (foto ØE,mot vest). Fig. 19. KM1, oversyn over kulturmiljøet (foto ØE,mot vest). 29
Fig. 20. Ortofoto av KM1 vest for Helenaholmen (ortofoto Flora 2007, Norge i bilder). KM2: BYGNINGSMILJØETTER J.SCHUMANNPÅ HELENAHOLMEN Johan Cordt Schumann (1832-1911) flytte til Helenaholmen i 1905 og budde her fram til 1908. Schumann var landskjend som føregangsmann i al av sau, forfattar av verket "Faarehold i Norge". Tidlegare budde han på Hovden i Flora, men var opphavleg frå Bergen, av tysk slekt. På Hovden er sauefloren hans, som var særs moderne for si tid, bevart. Han sette også opp ei rekkje andre hus på Hovden, og to "vaktstover" til overvaking av fugleberga i hekkinga. I 1899 selde han Hovden og flytte først til Pusavika, deretter til Helenaholmen og sist til Bergen der han døydde. Schumann vart kremert og oskeurna er set t ned på ein haug på Hovden. Her er i dag reist ein minnestein til minne om Schumann (Stavang 1999: 267f.). Karakteren til våningshuset på Helenaholmen talar for at dette vart sett opp av Schumann, heller enn av ordinære strandsitjarar og bønder som kan ha helde til her før og etter. Truleg er då floren, eldhuset og naustet også frå denne tida, men er i større grad prega av ombygging og modernisering, særskilt dei to siste (pers.med. Stavang 2013). K 4: Flor.Bygget er omlag 12m x 6m med tømra veggar,og med tilbygd skur i vestre kortvegg. Framsida har kledning i horisontal tre panel, med høvla kantprofil. Baksida og taket er kledd med bølgeblekk. Bygget tilsvarar Lok. 17.1 i rapport frå registrering av nyare tids kulturminne (Sande, Faller og Mjøs 2011 ). K 5: Våningshus. Velhalde våningshus med liggande kledning og skifertak. Vindauge, kledning og listverk synest istor grad å vere opphavleg e ogirelativt god stand. K 6: Naust. Moglegvis av nyare dato reist på eldre fundament, eventuelt med nyare kledn ing. 30
K7: Eldhus et er truleg ombygd med eit tilbygg i sørsida. Nyare kledning og tak av bølgeblekk. KM2 bygningsmiljø etter J.Schumann på Helenaholmen er vurdert til å ha middels verdi. Liten Middels Stor -------------------------- -------------------------- -------------------------- Fig.21. K 4, flor på Helenaholmen (foto ØE,mot søraust). Fig.22. K 4, flor på Helenaholmen (foto ØE,mot sør). 31
Fig. 23. K 5, våningshus på Helenaholmen (foto ØE,mot søraust). Fig. 24. K 5, våningshus på Helenaholmen (foto ØE,mot nordvest). 32
Fig. 25. KM 2, bygningsmiljø på Helenaholmen (foto ØE,mot nordvest ). Fig. 26. KM2, bygningsmiljø på Helenaholmen (foto ØE,mot sørvest). K 8: RYDNINGSRØYSFRÅ NYARE TID PÅ HELENAHOLMEN K8, mogleg rydningsrøys, truleg av nyare dato, dvs. frå 1800 -talet. Røysa tilsvarar lok. 17.2 i Sande, Faller og Mjøs (2011). 33
Fig.27. K 8, rydningsrøys frå nyare tid på Helenaholmen. K 8 rydningsrøys er vurdert til å ha liten verdi. Liten Middels Stor -------------------------- -------------------------- -------------------------- K 9: TUFTFRÅ NYARE TID PÅ HELENAHOLMEN K 9, tuft i strandsona med gråsteinsmur, omlag 3 x 2 m, med spreidde murstein oppå. Tufta svarar til lok. 18.1 i Sande, Faller og Mjøs (2011). Fig.28. K 9, tuft frå nyare tid på Helenaholmen (foto ØE,mot søraust ) Truleg er dette ei tuft knytt til sjøbruk og fiske, moglegvis etter ein strandsitjar, og truleg frå 1800 -talet /tidleg på 1900 -talet. K 9, tuft, er vurdert til å ha liten verdi. Liten Middels Stor -------------------------- -------------------------- -------------------------- 34
K 10: BUSETJING-AKTIVITETSOMRÅDEFRÅ STEINALDER I SJØAUST FORHELENAHOLMEN Bevaringstilhøva i sjø og vatn er særs gode, samanlikna med dei på land dette gjeld i særskilt grad for treverk, lær og bein. Eit busetjing -aktivitetsområde frå steinalder under vatn har såleis i utgangspunktet potensial til å gje særs verdifull kunnskap, som kan utfylle biletet av steinalderen i Flora og på Vestlandet. I følgje E. Søyland, Sjøfartsmuseet i Bergen, ser det ut som om dei raske endringane i havnivå her har hindra torvdann ing, og såleis vaska vekk alt organisk materiale (pers. med. Søyland 201 3). Tilhøva for bevaring er då dei same, eller dårlegare, som på land. Kunnskapsverdien er såleis den same som for landlokalitetar, men kostnadene ved å hente desse ut er større. ASKELADDEN ID 145094 (utdragfrå base,rådgjevande Arkeologar) Lokalitet: St.Helena Kategori: arkeologisk Datouthentingfrå 27.06.2013 minne base: Art: Bosetningaktivitetsområde Status: Automatiskfreda Funnavto flekkeligneneavslagi kvartsitt. Funnetvedsjaktingundervann. Kulturminnet K 10 Busetjing -aktivitetsområde frå steinalder er vurdert til å ha stor verdi. Fig. 29. K 10, Busetjing -aktivitetsområde frå steinalder i sjø (foto ØE,mot søraust) 35