Rettleiar for undersøking av jordforureining i eksisterande barnehagar og leikeplassar

Rettleiar for undersøking av jordforureining i eksisterande barnehagar og leikeplassar NGU-rapport 2007.030 (Revidert 15.8.2007) TA-2343/2007 ISBN 978-82-7655-530-1

Noregs geologiske undersøking 7491 TRONDHEIM Tlf. 73 90 40 00 Telefaks 73 92 16 20 RAPPORT Rapport nr.: 2007.030 ISSN 0800-3416 Gradering: Open Tittel: Rettleiar for undersøking av jordforureining i eksisterande barnehagar og leikeplassar Forfattarar: Rolf Tore Ottesen, Toril Haugland og Malin Andersson Fylke: Oppdragsgivar: SFT Kommune: Kartblad (M = 1 : 250 000) Kartbladnr. og -namn (M = 1 : 50 000) Namn på og koordinatar til førekomsten: Sidetal: 19 Pris: Kartvedlegg: Feltarbeid utført: Rapportdato: 15.08.2007 Prosjektnr.: 296000 Ansvarleg: Samandrag: Miljøverndepartementet vedtok 28. november 2006 "Handlingsplan for opprydding i forurenset jord i barnehager og på lekeplasser". Handlingsplanen inneber i første omgang at grunnen i alle barnehagar i dei ti største byane og på fem store industristader skal undersøkjast innan utgangen av 2008, og at det i dei barnehagane der det blir avdekt uakseptabel forureining, skal ryddast opp innan sommaren 2010. Grensene for kva som er akseptable konsentrasjonar av miljøgifter, "Kvalitetskriterier for jord i barnehager, lekeplasser og skoler basert på helsevurderinger", er utarbeidde av Nasjonalt folkehelseinstitutt (Alexander, 2006). Statens forureiningstilsyn (SFT) har gitt Noregs geologiske undersøking i oppdrag å utarbeide rettleiarar for korleis undersøkingar av jordforureining i eksisterande og planlagde barnehagar og på leikeplassar skal gjerast og rapporterast. SFT ønskjer at alle barnehagar og leikeplassar skal undersøkjast med den metodikken (feltundersøkingar, kjemiske analysar og rapportering) som det blir gjort greie for i desse rapportane. Denne rettleiaren gjer greie for korleis undersøkingar av jordforureining i eksisterande barnehagar og leikeplassar skal gjerast. Emneord: Barnehagar Leikeplassar Jordforureining Planlegging og førebuingar Prøvetaking Kjemiske analysar Rapportering Kvalitetssikring

INNHALD FORORD... 4 1. INNLEIING... 5 2. ULIKE TYPAR JORD OG SAND I BARNEHAGAR OG PÅ LEIKEPLASSAR... 5 2.1 Opphavleg jord på tomta som barnehagen eller leikeplassen ligg på... 6 2.2 Tilkjørt jord til landskapsutforming... 7 2.3 Tilkjørt sand i sandbasseng... 7 2.4 Tilkjørt jord til planting eller dyrking... 8 3. PLANLEGGING OG FØREBUINGAR... 9 4. PRØVETAKING... 9 4.1 Val av prøvetakingsplass... 9 4.2 Prøvetaking og talet på prøver... 11 4.3 Observasjonar i felt... 11 4.4 Digitalisering... 14 5. "NORMALE" OG "GRØNE" BARNEHAGAR... 15 5.1 Normale barnehagar... 15 5.2 "Grøne" barnehagar... 15 5.3 Drikkevatn frå lokal brønn... 15 6. KJEMISKE ANALYSAR... 16 6.1 Arsen og metall... 16 6.2 Polysykliske aromatiske hydrokarbon... 16 6.3 Polyklorerte bifenyl... 16 6.4 Utval av prøver for å bestemme krom (VI)... 17 7. KVALITETSSIKRING... 18 8. RAPPORTERING... 19 9. DATABASE... 19 10. KRAV TIL DOKUMENTASJON AV TILKJØRT NY JORD TIL BARNEHAGAR19 10.1 Prøvetaking frå produsentar som leverer massar til mange barnehagar... 20 10.2 Prøvetaking frå produsentar som leverer massar til få barnehagar... 21 11. KORLEIS HINDRE FRAMTIDIG FORUREINING?... 21 12. REFERANSAR... 22

FORORD Noregs geologiske undersøking (NGU) har på oppdrag frå Statens forureiningstilsyn (SFT) utarbeidd eit system for kvalitetssikring av grunnundersøkingar i barnehagar og på leikeplassar. Prosjektet består av desse elementa: 1. Rettleiar for undersøking av jordforureining i eksisterande barnehagar og leikeplassar (TA-2260/2007) 2. Rettleiar for undersøking av jordforureining i nye barnehagar (TA-2261/2007) 3. Mal for rapportering frå undersøking av jordforureining i barnehagar og på leikeplassar (TA-2262/2007) 4. Rettleiar for undersøking av jordforureining i barnehagar og på leikeplassar på industristader. Tillegg til TA-2260/2007 (eksisterande barnehagar) og TA-2261/2007 (nye barnehagar) (TA-2263/2007) 5. Kvalitetssikring av undersøkingsrapportar som inngår i Miljøverndepartementets handlingsplan Revisjon 15.08.2007: Med utgangspunkt i røynsler frå undersøkingane så langt og ei tilpassing av definisjonen av grøne barnehagar har vi gjort nokre små endringar i rettleiaren: Beskriving av prøveemballasje: Dersom same laboratorium skal gjennomføre analysar av både metall og organiske miljøgifter, er det tilstrekkeleg med éi prøve på 0,5 kg pr. prøvetakingspunkt. Denne prøva skal då leggjast i Rilsan-pose. Definisjon av grøne barnehagar: Grøne barnehagar knyter ein no berre til dyrking av bær og grønsaker, ikkje frukt. Det blir no presisert i kapitlet om kjemiske analysar at dei oppsette analysekrava skal følgjast.

1. INNLEIING I Soria Moria-erklæringa varsla regjeringa ein handlingsplan for å gi barn eit giftfritt miljø gjennom å rydde opp i forureina jord i barnehagar og på leikeplassar og skular. Kartlegging som er utført i Oslo, Bergen, Trondheim og Tromsø, har dokumentert for høge verdiar av mange miljøgifter på uteareala i mange barnehagar og leikeplassar. Regjeringa ønskjer å redusere miljøgiftbelastninga for norske barn og å gjere foreldra verkeleg trygge på at det er helsemessig uproblematisk for barna deira å vere i barnehagar og på leikeplassar. Som ei oppfølging av dette vedtok Miljøverndepartementet 28. november 2006 "Handlingsplan for opprydding i forurenset jord i barnehager og på lekeplasser". Handlingsplanen inneber i første omgang at overflatejorda i alle barnehagar i dei ti største byane og på fem store industristader skal undersøkjast innan utgangen av 2008, og at det i dei barnehagane der det blir avdekt uakseptabel forureining, skal bli rydda opp innan sommaren 2010. Grensene for kva som er trygge konsentrasjonar av miljøgifter, "Kvalitetskriterier for jord i barnehager, lekeplasser og skoler basert på helsevurderinger", er utarbeidde av Nasjonalt folkehelseinstitutt (Alexander, 2006). Statens forureiningstilsyn (SFT) og Noregs geologiske undersøking (NGU) har innleidd eit samarbeid knytt til kvalitetssikring av dei undersøkingane av jordforureining i barnehagar og på leikeplassar som ein no står framfor. Denne rettleiaren skildrar dei ulike prosessane i ei undersøking av jordforureining i ein barnehage og på ein leikeplass. SFT ønskjer at alle eksisterande barnehagar og leikeplassar skal undersøkjast med den metodikken (feltundersøkingar og kjemiske analysar) som det blir gjort greie for i denne rettleiaren. Merk at det er utarbeidd ein eigen tilleggsrettleiar for å undersøkje barnehagar og leikeplassar på industristader (TA-2263/2007). Vi oppmodar om at dei kommunane det gjeld, tek initiativ til eit samarbeid mellom dei kommunale og private barnehagane når det gjeld bestilling og gjennomføring av kartleggingsprosjektet. 2. ULIKE TYPAR JORD OG SAND I BARNEHAGAR OG PÅ LEIKEPLASSAR I barnehagar og på leikeplassar finn vi ofte fleire typar massar i grunnen: 1. Opphavleg jord på tomta som barnehagen eller leikeplassen ligg på 2. Tilkjørt jord til landskapsutforming 3. Tilkjørt sand i sandbasseng 4. Tilkjørt jord til planting eller dyrking 5

2.1 Opphavleg jord på tomta som barnehagen eller leikeplassen ligg på Grunnen som barnehagane ligg på i sentrale bystrøk, består ofte av såkalla byjord. Byjord kan vere lokal eller transportert til tomta som fyllmassar. Dette er jord som har vore brukt og gjenbrukt mange gonger. Byjord har derfor eit relativt høgt innhald av menneskeskapt avfall som til dømes teglstein, betong og murpuss, målingsflak, asfaltbitar og liknande. På område der vegetasjonen er sliten bort, kan vi ofte observere at jorda inneheld slikt avfall (figur 1). Denne byjorda kan innehalde høge konsentrasjonar av bly og tjærestoff (polysykliske aromatiske hydrokarbon, PAH). Vi må likevel leggje til at jorda kan vere svært forureina utan at dette er synleg, sjølv for ein røynd person. I yngre, ofte ytre bydelar er den dominerande jorda på tomta vanlegvis opphavleg, naturleg jord. Naturleg jord inneheld normalt lågare konsentrasjonar av miljøgifter enn det som er vanleg i byjord. Figur 1 Jord med eit stort innslag av menneskelaga partiklar (teglstein, asfalt, målingsflak) frå bysentrum såkalla byjord 6

2.2 Tilkjørt jord til landskapsutforming Jord til landskapsutforming kan vere overskytande gravemassar frå den aktuelle tomta eller overskotsmasse tilkjørt frå andre tomter. Det er fleire gonger påvist at dei massane som blir brukte til landskapsutforming, består av moderat til svært sterkt forureina byjord. Figur 2 Fire døme på kunstig laga jordhaugar i barnehagar. Alle jordhaugane viste seg å bestå av forureina massar 2.3 Tilkjørt sand i sandbasseng Sand og støytsand i sandbassenga er tilkjørt masse frå lokale sandtak. I utgangspunktet er sanden rein, men for høgt innhald av arsen er vanleg der sanden ligg i kontakt med eller i nærleiken av CCA-trykkimpregnert (kopar, krom og arsen) trevirke, som ofte blir brukt til huskestativ, avgrensing av sandbassenget og andre leikeapparat (figur 3). Eit for høgt innhald av til dømes metall og tjærestoff kjem normalt av innblanding frå den underliggjande originale jorda (t.d. byjord) i sanden. 7

Figur 3 Tilkjørt sand til sandbasseng 2.4 Tilkjørt jord til planting eller dyrking Tilkjørt jord til planting og dyrking kan vere byjord der det er tilsett organisk materiale. Det har fleire gonger vorte påvist høgt innhald av metall og organiske miljøgifter i slik jord. Figur 4 Tilkjørt jord til planting og dyrking 8

3. PLANLEGGING OG FØREBUINGAR Kommunane skaffar fram komplette adresselister over alle barnehagar i kommunen og eit detaljert digitalt kartgrunnlag over barnehagetomtene og leikeplassane. Følgjande karttema er tilrådde om dei eksisterer: Bygningar, vegar, tomtegrenser/gjerde, høgdekotar og leikeapparat. Partnarane i "Norge digitalt" har tilgang til flyfoto via GIS. Innleigd konsulent treng følgjande utstyr: Papirutskrift av kart (M 1 : 1000 eller M 1 : 500) Feltskjema Hagespade av metall (utan måling) Svart vassfast tusj til å skrive prøvenummer med på prøveemballasjen Prøveemballasje for prøver som skal til bestemming av organiske miljøgifter (til dømes Rilsan-posar med skrivefelt) Prøveemballasje for prøver som skal til arsen- og metallbestemming, dersom desse analysane skal gjerast i eit anna laboratorium enn analysane av dei organiske miljøgiftene (til dømes Craft papirposar eller kvite plastboksar med lok) Emballasje til å sende prøver i (plastkassar) Kamera Eit prøvenummereringssystem som gjer det mogleg å identifisere barnehage og lokalitetsnummer, til dømes: Spannet barnehage: 18 Prøvenummer: 18_1, 18_2, 18_3, 18_4, 18_5, 18_6, 18_7, 18_8, 18_9 og 18_10 Alt utstyr som blir brukt til prøvetaking, må vere reint og utan måling. Prøveemballasjen må ikkje innehalde metall som sidan kan leke ut i prøva. 4. PRØVETAKING 4.1 Val av prøvetakingsplass Prøvetakinga skal konsentrerast om original jord, jord brukt til landskapsutforming og jord brukt til planting og dyrking. Sand i sandbasseng skal ein normalt ikkje ta prøver av. Prøvetakingsplassen vel ein helst der vegetasjonsdekket er slite bort, og der barna kjem i direkte kontakt med jord (figur 5, 6 og 7). 9

Figur 5 Vegetasjonsdekket er slite bort ved leikeapparatet. Figur 6 Intens leik har resultert i stor slitasje, og barna kan bli eksponerte for forureina jord. Figur 7 Jordhaug med stor slitasje 10

4.2 Prøvetaking og talet på prøver Det skal samlast inn prøver frå 10 lokalitetar frå kvar barnehage og leikeplass. Dersom utearealet i barnehagen er stort, må prøvetalet aukast noko. I grøne barnehagar (sjå kapittel 5.2) må det i tillegg takast 5 prøver av dyrkingsjorda. Prøvene skal takast frå overflatejord (0 2 cm prøvedjup). Døme på prøvetakingsstader er viste på figurane 5 7. Frå kvar lokalitet samlar ein inn to prøver, kvar på ca. 0,3 kg. Prøva for arsen- og metallbestemmingar emballerer ein i Craft papirposar eller kvite plastboksar med lok. Prøva som skal brukast for å bestemme PAH og PCB, legg ein i ein Rilsan-pose. Dersom alle analysar skal gjerast i same laboratorium, er det tilstrekkeleg å leggje ei 0,5 kg prøve i ein Rilsan-pose. Prøvenummeret skriv ein på emballasjen med svart vassfast tusj. I annankvar barnehage og leikeplass skal det takast ei dobbeltprøve på den femte lokaliteten (figur 8, ca. 10 15 cm avstand mellom punkt 5 og 5D). Denne prøva inngår i kvalitetssikringsrutinane i kartlegginga. Det skal takast dobbeltprøve både for bestemming av arsen og metall og for organiske miljøgifter (PAH og PCB). Prøve 5 Prøve 5D Figur 8 Uttak av prøve og dobbelprøver 4.3 Observasjonar i felt I felt skal det gjerast notat om kva type masse som førekjem på kvar prøvelokalitet, og graden av innblanding av sand frå sandbasseng. Dette skal gjerast på eit feltskjema (figur 9). Dømefil kan lastast ned frå nettsidene til SFT. 11

Figur 9 Døme på feltskjema 12

Figur 10 Døme på feltskisse der kartgrunnlaget er produsert frå data frå kommunen 13

Figur 11 Til avgrensing av dette sandbassenget har det vore brukt CCA-impregnerte rundstokkar. I feltskjemaet skal det òg markerast om det er observert kantstokkar rundt sandbasseng av CCA-trykkimpregnert trevirke eller kreosotbehandla trevirke (figur 9, 10 og 11). Ein god hugseregel er at kantstokkar eldre enn frå 2002 ofte vil vere av CCA-typen. Denne informasjonen har stor konsekvens når det gjeld tiltak. I tillegg skal det markerast i feltskjemaet kor stort areal som samla blir nytta til å dyrke grønsaker og bær, og kor mange barn som går i barnehagen (sjå nærmare omtale i kapittel 5). Dette skal brukast til å klassifisere barnehagen som anten normal eller grøn (sjå kapittel 5.2). Prøvepunkta skal markerast på det detaljerte kartet eller feltskissa (figur 10) og på feltskjemaet (figur 9) i felt. På kartet markerer ein òg leikeapparat, jordhaugar, sandbasseng osv. om dette ikkje allereie finst digitalt. Prøvepunkta må seinare digitaliserast ved hjelp av GIS for bruk ved rapportering. Ta vare på dei originale feltskjemaa ein kopi av dei kan med fordel sendast til tiltaksansvarleg som ei ekstra sikring for at tiltaka blir gjorde i rett område av barnehagen. Det bør takast gode oversiktsbilete av barnehagen som seinare kan brukast i rapporten. Merk at barn ikkje skal kunne identifiserast ut frå bileta. 4.4 Digitalisering Eit digitalt flyfoto vil ofte vere nyttig når ein skal digitalisere prøvepunkt, spesielt der det ikkje finst eige karttema over leikeapparat. Ved hjelp av ArcGIS kan ein digitalisere alle 14

prøvepunkt på det georefererte kartgrunnlaget. Analyseresultata skal i rapporten kartframstillast med alle prøvepunkt som ligg over tiltaksnivået, i ein eigen klasse. 5. "NORMALE" OG "GRØNE" BARNEHAGAR 5.1 Normale barnehagar I normale barnehagar vil eksponeringa mot miljøgifter vere ved inntak av jord gjennom munnen, ved å puste inn gass eller støv og ved opptak gjennom hudkontakt med jord. Andre eksponeringsvegar, som inntak av grunnvatn som drikkevatn eller grønsaker og bær dyrka på området, er ikkje inkludert. Konsentrasjonar av miljøgifter som med tryggingsmargin er trygge for barna, går fram av tabell 1. Kvalitetskriterium for andre stoff som er aktuelle på industristader, er gitt i tilleggsrettleiaren for undersøking av barnehagar og leikeplassar på industristader (TA-2263/2007). 5.2 "Grøne" barnehagar I grøne barnehagar blir det konsumert bær og/eller grønsaker som er dyrka på området til barnehagen. Inntak av denne typen mat fører til strengare krav til tillatne konsentrasjonar av følgjande miljøgifter, samanlikna med normalbarnehagen : Sum 16 PAH, benzo(a)pyren og sum 7 PCB (tabell 1). Dei strengare krava gjeld for dei definerte områda i barnehagen der det skal dyrkast bær og/eller grønsaker. Ein barnehage er definert av SFT som "grøn" barnehage dersom dyrkingsarealet for bær og grønsaker til saman er meir enn 0,5 m 2 pr. barn. 5.3 Drikkevatn frå lokal brønn Dersom det kan vere aktuelt, må det avklarast om barnehagen bruker grunnvatn frå lokal brønn. Dersom svaret er ja, må det gjerast analyse av vatn frå springen. Resultata må samanhaldast med grenser i drikkevassforskrifta. 15

Tabell 1. Kvalitetskriterium for jord i barnehagar og på leikeplassar og skular (Alexander, 2006) Stoff (mg/kg) Normal barnehage Grøn barnehage Stoff med same kriterium for normale og grøne barnehagar Arsen 20 20 Bly 100 100 Kadmium 10 10 Krom 6+ 5 5 Kvikksølv 1 1 Nikkel 135 135 Stoff med strengare kriterium for grøne barnehagar Benzo(a)pyren 0,5 0,1 PAH sum16 8 4 PCB sum7 0,5 0,01 PAH = Polysykliske aromatiske hydrokarbon PCB = Polyklorerte bifenyl Kvalitetskriterium for andre stoff som er aktuelle på industristader, er gitt i tilleggsrettleiaren for undersøking av barnehagar og leikeplassar på industristader (TA-2263/2007). 6. KJEMISKE ANALYSAR Prøvene skal sendast til det laboratoriet el. dei laboratoria som skal gjere prøvepreparering og kjemisk analyse. Analysemetoden er presisert for at alle resultata skal kunne samanliknast. Merk at industristader skal følgje eit eige analyseprogram, beskrive i TA-2263/2007. Analysekrava er absolutte. 6.1 Arsen og metall Prøvene som skal til arsen- og metallbestemming, skal oppsluttast etter NS 4770. Innhaldet av arsen, bly, kadmium, krom og nikkel bestemmer ein med ICP-AES, og kvikksølv bestemmer ein med AAS med kalddampteknikk. 6.2 Polysykliske aromatiske hydrokarbon PAH-bestemming skal gjerast etter Nordtest 1143-93. Deteksjonen skal gjerast med GC-MS. 16 PAH-sambindingar skal bestemmast. 6.3 Polyklorerte bifenyl PCB-bestemming skal gjerast etter Nordtest 1143-93. Deteksjonen skal gjerast med GC-MS. 7 PCB -kongenerar og sum 7 skal bestemmast. 16

6.4 Utval av prøver for å bestemme krom(vi) Krom er særleg farleg for menneske når det ligg føre som krom(vi). Det naturlege innhaldet av krom varierer frå landsdel til landsdel (Ottesen og medarbeidarar, 2000). Dersom krom- og nikkelinnhaldet i jordprøvene samvarierer med høg korrelasjonskoeffisient (r > 0,80), er dette ein sterk indikasjon på at naturleg lokal berggrunn og lausmassar er kromkjelda. Dette kan ein sjå gjennom bruk av spreiingsdiagram (figur 12). Sannsynet for å påvise krom(vi) er då svært lite (Goldschmidt, 1954). 100 Nikkel 10 1 1 10 100 Krom Figur 12 Spreiingsdiagram for krom og nikkel som indikerer naturleg kjelde for krom Dersom krominnhaldet samvarierer med andre metall, som sink, kadmium, bly eller arsen, noko som er uvanleg i naturlege massar, er det ein sterk indikasjon på ei antropogen kjelde for krom (Rose og medarbeidarar, 1979). Ein korrelasjonskoeffisient r > 0,80 tilseier ein slik samvariasjon. Figur 13 viser eit døme på manglande samvariasjon mellom krom og sink, og også eit anna tilfelle der det finst ein klar samvariasjon mellom dei to metalla. Dersom det blir påvist samvariasjon mellom krom og andre metall enn nikkel, må krom(vi)- innhaldet i prøva/prøvene bestemmast dersom krom total -innhaldet er høgare enn naturleg bakgrunnsnivå på staden. Dette gir følgjande tommelfingerregel: For byane/industristadene Drammen, Sarpsborg, Fredrikstad, Porsgrunn, Kristiansand, Stavanger, Sandnes og Odda er det nødvendig å bestemme krom(vi)-innhaldet i prøva/prøvene dersom krom total -innhaldet er høgare enn 50 mg/kg. For byane/industristadene Bergen, Årdal, Trondheim, Mo i Rana, Tromsø og Kirkenes set ein denne verdien til 100 mg/kg, fordi det naturlege bakgrunnsnivået her er høgare. 17

1000 1000 100 100 Sink Sink 10 10 1 1 10 100 1000 Krom 1 1 10 100 1000 Krom Figur 13 Spreiingsdiagrammet til venstre viser manglande samvariasjon mellom krom og sink. Dette tyder på at krom har ei naturleg kjelde. Diagrammet til høgre viser eit tilfelle der krom og sink samvarierer, noko som indikerer ei antropogen kjelde for krom og dermed auka risiko for høge konsentrasjonar av seksverdig krom. 7. KVALITETSSIKRING Dobbeltprøvene, som er omtala i avsnitt 4.2, er ein viktig del av kvalitetssikringa. Dei skal brukast for å kontrollere at prøvetaking og analyse er reproduserbare. Ved stort dobbeltprøvetal (> 10 dobbeltprøver) må ein lage spreiingsdiagram. Figur 14 viser døme på spreiingsdiagram for data frå Oslo som viser tilfredsstillande kvalitet. Dersom det blir avdekt store avvik, må ein forklare dei. B(a)P Pb 10 1000,0 1 100,0 0,1 10,0 0,01 0,001 0,001 0,01 0,1 1 10 1,0 1,0 10,0 100,0 1000,0 Figur 14 Døme på spreiingsdiagram for dobbeltprøver for benzo(a)pyren og bly 18

NGU har framstilt kontrollprøver med kjent innhald av arsen, metall, PAH og PCB. Desse kontrollprøvene skal setjast inn mellom feltprøvene som går til analyse, som eit ledd i kvalitetssikringa av prosjektet. Kvar kommune får ei viss mengd kontrollprøver, som den innleigde miljøtekniske konsulenten skal fordele ut over heile prøveserien frå kommunen. Resultata for kontrollprøvene og dei ordinære prøvene skal sendast NGU så snart dei ligg føre. NGU vil kontakte konsulentane dersom det blir oppdaga alarmerande avvik. 8. RAPPORTERING Resultata frå undersøkinga skal samlast i ein rapport (eller til dømes i éin rapport pr. bydel i dei største byane, der ei oppdeling i fleire rapportar vil vere mest praktisk). TA-2262/2007 viser ein detaljert rapporteringsmal. 9. DATABASE Saman med den skriftlege rapporten (Word eller pdf) skal det leverast ei digital databasefil (Excel e.l.) med alle resultata til NGU (miljolaget@ngu.no). Denne fila skal leggjast inn i den nasjonale geokjemidatabasen. Ei slik fil bør innehalde opplysningar om ID-nummer for enkeltprøvene, namn og adresse til barnehagen, koordinatar for dei enkelte prøvene, opplysningar frå feltskjemaet og alle analyseresultata. Vedlegg 2 i TA-2262/2007 viser eit døme på korleis ei slik fil kan byggjast opp. 10. KRAV TIL DOKUMENTASJON AV TILKJØRT NY JORD TIL BARNEHAGAR Kommunane og ev. andre ansvarlege for gjennomføring av opprydding, bygging eller terrenginngrep elles i barnehagar vil normalt avtale kontrakt(ar) med entreprenørar for å få gjennomført slike oppdrag. Krav til dokumentasjon av at tilkjørt ny jord til barnehagar er rein, vil derfor normalt vere retta mot entreprenørane. Entreprenørane må så ha kontraktar med sine underleverandørar av jord. Entreprenørane, og dermed underleverandørane deira, må dokumentere at jorda tilfredsstiller SFTs forslag til reviderte normverdiar for alle stoff (tabell 2). Vidare må ikkje massane innehalde avfall (t.d. teglsteinsfragment, trerestar, plast, asfaltbitar, leidningar, betong, glasbitar osv.). Dokumentasjonen kan bestå av resultat frå prøvetaking av: 10 enkeltprøver hos produsent fire gonger pr. år eller 1 blandprøve pr. 20 m 3 levert produkt 19

Dette blir nærmare omtala i 10.1 og 10.2. Tabell 2. Eksisterande normverdiar og forslag til nye verdiar Stoff (mg/kg) Eksisterande Forslag til reviderte normverdiar normverdiar (mg/kg) (mg/kg) (enno ikkje vedteke) Arsen 2 8 Bly 60 60 Kadmium 3 3 Krom 25 35 Kvikksølv 1 1 Nikkel 50 60 Sum 16 PAH 2 4 Benzo(a)pyren 0,1 0,1 Sum 7 PCB 0,01 0,01 10.1 Prøvetaking frå produsentar som leverer massar til mange barnehagar Ein tek ut 10 enkeltprøver (ca. 0,5 kg pr. enkeltprøve) av ferdig produkt fire gonger pr. år. Undersøkinga skal gjennomførast av ein uavhengig konsulent. Prøvene skal takast tilfeldig frå ferdigprodusert jord, pakkast i Rilsan-posar og sendast til godkjent laboratorium, der dei skal analyserast med tanke på dei same stoffa og med same metodikk som jordprøver frå undersøkingar i barnehagar. For at jorda skal kunne leverast til barnehagar og leikeplassar, må resultata av dei kjemiske analysane gi ein middelverdi (aritmetisk gjennomsnitt) som er lågare eller lik SFTs forslag til reviderte normverdiar (tabell 2). Ei enkeltprøve kan overskride normverdien med inntil 50 %. Krava til kjemisk samansetjing av jord som skal leverast til barnehagar og leikeplassar, er oppsummerte i tabell 3. Tabell 3. Krav til kjemisk samansetjing av jord som skal leverast til barnehagar og leikeplassar Stoff (mg/kg) Middelverdi av 10 prøver Maksimal konsentrasjon i enkeltprøver Arsen 8 12 Bly 60 90 Kadmium 3 4,5 Krom 35 52 Kvikksølv 1 1,5 Nikkel 60 90 Sum 16 PAH 4 6 Benzo(a)pyren 0,1 0,15 Sum 7 PCB 0,01 0,015 20

10.2 Prøvetaking frå produsentar som leverer massar til få barnehagar Ein tek ut ei blandprøve pr. 20 m 3 produsert produkt. Blandprøva består av fem underprøver (kvar på 0,3 kg) frå dei 20 m 3. Prøvene skal takast ut av tiltakshavar eller uavhengig konsulent og sendast fortløpande til analyse. Prøvene skal takast tilfeldig frå ferdigprodusert jord, pakkast i Rilsan-posar og sendast til godkjent laboratorium, der dei skal analyserast med tanke på dei same stoffa og med same metodikk som jordprøver frå undersøkingar i barnehagar. 11. KORLEIS HINDRE FRAMTIDIG FORUREINING? Nedanfor følgjer nokre viktige punkt for å bevare jorda i ein barnehage rein: Tilfør berre rein jord. Med rein jord meiner vi jord/sand der leverandøren i kvart enkelt tilfelle dokumenterer at massane tilfredsstiller SFTs forslag til reviderte normverdiar for alle stoff (tabell 2). Ver påpasseleg ved rehabilitering. Bygningar kan ofte innehalde mange miljøgifter, t.d. i måling og murpuss. Ved større rehabiliteringsprosjekt er det viktig å unngå at barnehagejorda blir tilført desse miljøgiftene. (Vurder tidspunkt for rehabilitering, tildekking av jord, støvsuging.) Unngå miljøgifter når det blir skaffa nye installasjonar utandørs. CCA-trykkimpregnert trevirke brukt som kantstokkar rundt sandbasseng skal fjernast. Attverande ubehandla CCA-impregnert trevirke i husker og gjerde er ei aktiv kjelde til arsen-forureining. For å hindre vidare utleking av arsen må dette trevirket i det minste oljebeisast annakvart år og, når det er aktuelt med utskifting, erstattast med eit miljøvennleg alternativ. Ver påpasseleg ved terrenginngrep i barnehagen. Undersøkinga definert over baserer seg ofte berre på undersøkingar av overflatejord i barnehagane. Jorda er ofte meir forureina nedover i djupet. Ein må derfor alltid vere svært påpasseleg ved større og mindre terrenginngrep og graveprosjekt i barnehagen, t.d. når eit nytt leikeapparat skal gravast ned. Jord frå djupare lag må ikkje ende som overflatejord i barnehagen etter at gravinga er ferdig, med mindre ho er dokumentert rein ved kjemiske analysar. Eventuelle forureina overskotsmassar må leverast til godkjent deponi. 21

12. REFERANSAR Alexander J., 2006: Anbefalte kvalitetskriterier for jord i barnehager, lekeplasser og skoler. Nasjonalt folkehelseinstitutt, november 2006. Goldschmidt, V.M., 1954: Geochemistry. Oxford at the Clarendon Press. 728 sider. Ottesen, R.T., Bogen, J., Bølviken, B., Volden, T. og Haugland, 2000: Geokjemisk atlas for Norge. NGU, Trondheim, 140 sider. Rose, A.W., Hawkes, H.E. og Webb, J.S., 1979: Geochemistry in mineral exploration. Academic Press, London. 679 sider. TA-2261/2007: Rettleiar for undersøking av jordforureining i nye barnehagar. TA-2262/2007: Mal for rapportering frå undersøking av jordforureining i barnehagar og på leikeplassar. TA-2263/2007: Rettleiar for undersøking av jordforureining i barnehagar og på leikeplassar på industristader. Tillegg til TA-2260/2007 (eksisterande barnehagar) og TA-2261/2007 (nye barnehagar). 22