R. OTERO PEDRAYO: Un historiador e novelista romántico. museos. Memorias <fm neno galego. Análisis e interpretación.

Transkript

1 9 xulio agosto seiembro 1975CRIAL R. OTERO PEDRAYO: Un historiador e novelista romántico. M. a XOSÉ R. GALDO: AvldartQsc pr os de Galicia no sécuio e a paisaxe, FRANCISCO FARIÑA: XOSÉ LAXE: museos legos. Memorias <fm neno galego. Análisis e interpretación. XOHAN LEDO: Cegos, desollados e Olludos. J. J. MORALEJO ÁJ.VAREZ: Ai-qulloco. Escolla de fragmentos. ERNESTO GUERRA DA CAL: A» cantiga» de PSj^ Meogo. VIGO

2 REVISTA GALEGA DE CULTURA N. 49 XUIÍIO, AGOSTO, SETEMBRO, 1975 SUMARIO Páxinas ENSAIOS Un historiador e novelista romántico, por RAMÓN OTERO PEDRAYO 285 A vida nos campos de Galicia no secuto XV. A producían e a paisaxe, por MARÍA XOSÉ RODRÍGUEZ GALDO 299 Los museos gallegos, por FRANCISCO FARIÑA 312 Memorias dun neno galego: Análisis e interpretación, por XOSÉ LAXE 325 Cegos, desollados e ólludos, por XOHAN LEDO 342 ESCOLMA..... Arquüoco. Escolma de fragmentos, por JUAN JOSÉ MORALEJO ALVAREZ :..." 354 Seis poemas, por TOMAS BARROS 373 PENEIRA DOS DÍAS As cantigas de Pero Meogo, por ERNESTO GUERRA DA CAL 378 El descenso a los infiernos, tema-imagen de Doña Emilia Pardo Bazán, por ALFREDO RODRÍGUEZ e M. a DEL ROSARIO C. DE KELLY 384 O teatro galego de Rafael Dieste, por MARÍA-XOSÉ SIERRA RODRÍGUEZ : 390 O Prof. Hernani Cidade, por PILAR VÁZQUEZ CUES- TA 396 LIBROS, por Salvador Lorenzana, R. C. C, Valentín Arias Cosme Barreños, Aurora Marco e Alvaro Cunqueiro 397 O REGÓ DA CULTURA 407 REDACCIÓN E ADMINISTRACIÓN Editprial i Galaxia Reconquista, 1 Vigo Dkeclor periodista: Xóse- Landeira Yrago. Codirectores: Ramón Piñeiro López e Francisco'Fernández del Riego. Consello de Redacción: R. Carbailo Calero - D. Garda Sabed - C. Fernández de la Vega - X. M. López Nogueira - M. Dónega Rozas Camilo G. Suárez Llanos - Basilio Losada Castro - Ricardo Garda Suene

3 EN SAi OS UN HISTORIADOR E NOVELISTA ROMÁNTICO En calisquer estudante ou sinxelamente volutuoso das letras galegas os nomes de Murguía e Vicetto, no azar dunha leitura, dunha lembranza, evócanse mutuamente. É unha fatalidade aceitada e máis molesta que perigosa pra o reito entender. E como cada preguizoso tópico ten o seu fundamento. Pasaremos sobre del rápidamente. Como por vellas e abaneantes táboas a impetuosa corrente indiferente; Cada un vivíu nun senso e conceito diverso da historia posta ao servicio dunha conceición, no fondo a mesma realidade galega. Ambos profesan no amor e presencia dunha Galicia de antergos, libres e ilustres orixes. A dos poetas, a dos historiadores. Uns poemas ou anacos de poemas de Queixumes dos pinos de Pondal locirían, consecuentemente, nos primeiros capíduos da historia de Murguía ou da historia de Vicetto. Coma os áureos escudos ao sol da mañán nos tímpanos e metopas dos severos templos dóricos. Ou ao frente da obra tamén histórica e alagada de albadas céltigas de Verea e Aguiar. Refugáronse case sistemáticamente. Acendiase doadamente o entusasmo nos dous. Máis acalmada e continua na Ara Sagra a chama de Murguía. Máis de feixes de palla de presa dispostos e anovados ao lume de Vicetto. Os dous eran focos de tertulia. As súas opinións, xuicios, sentencias, irradiaban axina. Ambos disfrutaron dende mozos do perigoso agasallo da popularidade. A aventaxada estatura, aberto rosto, brillantes olios, de Vicetto, contrastaban coa talla mínima, o miudo semblante enrugado, os olliños apertados de Murguía, tras dos quevedos máis que doutoráis, polemistas, ironizantes, esdenosos. Si Murguía estaba obrigado a vencer coa brillantez da palabra e a forza i elegancia do conceito, unha impresión inevitable de estrañeza no interlocutor, o aberto; xeneroso, simpático, da espresión de Vicetto predispuñan a prexuzgalo vulgar, esaxerado. O xeneral preguizoso sentir tina a Vicetto por proclive ao charlatanismo, i en Murguía confirmaba con 285

4 facilidade o esquema dunha egoísta vaidade sin limites, co tempo autoin vestido dunha mesiánica e profética sabencia. Murguía escitaba doadas sátiras, pero inspiraba respeito. Ademirábanse e mesmo temían as súas reservas de saber, prudencia, ironía. Vicetto queimábase ao istante en fogo de artificio, axina apenas flebes ecos. E duraron moito ñas paisaxes da atención os ecos das balbordantes pirotécnicas de Vicetto. De libros entrañables pra nos xa na nenez, teríamos arrincado con gosto unhas poucas follas. En Los Precursores de Murguía as derradeiras de a deica elas ademirable e xusta semblanza de Vicetto. Do tomo último da Historia de Galicia do apaixoado e tormentoso ferrolán as páxinas fináis ñas que o tono alto, en nivel discutible pero superior da obra sucesiva, cai en preguizosos canles de envexa de abandoado arrebol sin respostar siquera o nimbo anxélico da dór e pureza de Rosalía de Castro. Perdoemos unha caída que quezáis, dentro do "demasiado human", sóio respondía, fortuitamente, a caprichos puerís. A órbita de ambos historiadores e novelistas, de ambos destinados á direición espritual, no seu intre, un determinado e probático tempo, dunha Galicia espranzada e confiada, dibuxan o mesmo anceio de perfeición. Por eso se non cruzan. Non poderían cruzárese nunca. Debían ser os dous historiadores. A historia en todos os puros e solenes espertares das patrias esquecidas debía seguir á poesía. A actualidade sin tempo de Hornero sigue o meandro temporal de Herodoto, como en menores proporcións a Crónica de Vasco de Aponte á apaixoada indeterminación da poesía galego-portuguesa dos Cancioneiros. Románticos os dous. Son moi ampios os pazos, e moi difusos os xardíns adxudicados na lembranza e na estimativa crítica á vaguedade invencible dos románticos. O saber de Murguía era superior ao de Vicetto. Non sóio no dominio das fontes históricas, tamén no xogo da crítica e nos métodos de caracterización de persoas, de movimentos sociáis. Nalgunhas páxinas de Vicetto é, podemos decilo, mesmo conmovedora a referencia a crónicas, documentos, tradicións, de sustantiva presencia, de inesquecibles perfís, só autorizados a travesó das afeituosas néboas da confidencia, do alado rumor, do canto vago do pobo que trasforma en mito o feito precisó e desformado. E concédelle nova existencia. Imaxüiamos a Vicetto percorrendo como soldado liberal as gándaras de Sobrado. Levábaas na alma deseñadas en augaforte de misterio e morte dende un terrible acaecimento, non ben esplicado, de amor e sangue, dos frecuentes no encono das guerras civís. En Sobrado nace o Tambre. É o río predileito de Murguía, como nórdico, vago, solitario. De acento celta. Un río pondalián inda que o bardo se cinga ao feitizo das correntes estritas de Bergantiños. En Vicetto o Tambre é sempre 286

5 fondo dun feito histórico ou significa como outros topónimos o carácter e destino dunha antiga entidade tribal. Vicetto semella escoitar voces de escuros coráis, de vagos ecos da campía con particular emoción das ruinas. O seu ouvido, o seu esprito, parecen feitos pra sentir o pasar do canto étnico grato aos grandes románticos alemáns. Os topónimos, pra el fonte, frol, campa, eco, vago calco case esvaecido de sulco, nome apenas aboiante no fento da fala, enchen de realidade fantástica, poética os primeiros capiduos da súa Historia de Galicia. A obra, en sete volumes foi editada no Ferrol do 1865 ao Abrángue, en corrente as veces cansa de fuxitivos reflexos máis que chea de luz de seu, dende os orixes tratados en vago mencer antre edénico e patriarcal frorecer de xenealoxías sobre dunha térra aínda plástica e mórbida deica os derradeiros anos de Fernando VII. Algunha destas últimas páxinas desprende o melancónico e vivaz recendo das lembranzas da nenez. O popularísimo escritor de 1868 ao 70, tipo en Galicia do inxenio errante, inadaitado, dá unha baril e sombriza impresión do Ferrol receioso e cruel do Ollóu de moi neno ao propio Zumalacárregui paseando antre dous frades de San Francisco co "petti" ou levita militar abrochada, o morrión enfundado no hule, as mans atrás coa fusta. Pero non houbo temperamento menos galdosiano que o de Vicetto. Non parez criado nunha craridade ordeada, case didascálica, dos paseos do Ferrol, a cidade do "despotismo ilustrado". Co seu prurito xeométrico, co seu estilo de barco en asteleiro. Un meio onde son inademisibles as tácitas invitacións das ruinas ou das frondas. O estilo de Vicetto poidera calificárese como de deslumamentos afastados ou xunguidos por longos e grises cansados. O párrafo é ás veces corto, solprendido, invocanza ou asolación antre acantilados abrutos. En plea narración abrolla un soliloquio, sainte penedo hirsuto no ermo. Non precuredes na imensa maioría dos momentos a posibilidade de comprobar un feito, de evacuar unha cita. O autor nin aínda se refire aos seus propios arquivos. Son "apuntes" de documentos indecisos ou nin aínda indicados. Candidamente apóiase en cronistas e historiadores conocidísimos sin se parar enxamáis nin a un comezo de análise das súas motivacións. Nesto o desquiciado romántico aseméllase ao ordeado, estriado e arquitrabado clásico Padre Mariana. Temos suscitado o tema e valor do oxivalismo na poesía, o gosto, a novela de Galicia no XIX. o de España. Pero con un indiscretible acento de soedade. Como si catedrales, castelos e poesía popular e cortesa sofriran "a nativitate" dun desamparo do oxival. Así Vicetto quere adaitar á vaga e verde estrutura indefinida, de contornos de néboa en brava costa a un sistema de costelas e ñervos oxiváis. De aquí un sofrimento, unha imperfeita e chagada cristalización. É unha actitude inespricable 287

6 de non acodir a unha lonxana e incumprida esixencia filosófica. O oxivalismo español poidera espricárese como o sustantivo dun esquema, dunha teleoloxía especulativa. O positivismo, si toen con meirande intensidade e altura, cumpríu función semellante en estéticas e teoréticas do arte. Na douta Xermania, Vicetto tería sido un bó historiador do episodio de Canossa ou da afirmación ñas lamas glaciáis do Báltico das estruturas como cruéis máscaras resonantes dos Cabaleiros teutónicos. As veces unha ferida sangra, un cramor popular conmove, ou un perfil caminante fíxase na memoria como unha sombra na néboa ou unha raiola de sol acesa no fluir do río, uns momentos impostos sobre a medida do tempo da corrente do río sin se resignar a morrer. No estilo de tratar as constantes e reaccións dos burgueses de Compostela frente á magnificencia non pouco despectiva de Xelmírez, obten Vicetto como historiador, as súas millores páxinas, e fracasa onde máis podería agardarse do seu sentido case desenfreado do individual. Queremos decir, o leitor algo informado das enerxías en xogo no pasado de Galicia tena sospeitado, o tempo das liortas dos grandes f idalgos do século XV. Aínda non atoparon o seu historiador. Despotismo, orgullo, tremendos humorismos, desiños quezáis e altas miras atobadas, de grandes e ceibes caracteres son apenas nos historiadores cansos, desconcertados reflexos dunha danza de vivas chamas en cha parede indiferente. De Vicetto dixo un xoven escritor morto en fror: "Máis feliz que Plácido que ao ir morrer choraba de levárese un mundo na frente, baixóu Vicetto ao sartego coa firme creencia de que deixaba ao seu país un mundo de ideas; convencido fondamente de que tina traguido ao chan galego un trascendental destino morréu satisfeito da súa realización". Inda que imperfeitamente artellada i encarnada, unha grande pasión sincera obten, axudando os tempos, o privilexio, incomparable recompensa, da popularidade. Tivo apaixoados leitores a obra histórica de Vicetto. Conocímolos moi afervoados nos primeiros anos do noso século. Equivalía pra moitos ao poema dunha patria castigada por un inxusto esquezo. Vicetto compuxo moitas das súas páxinas lonxe de Galicia. Acadóu en vida e moito despóis da súa morte, entusastas e teimudos leitores en galegos afastados de Galicia. O seu metal non era da forteza esixida pola electricidade do esprito capaz de sentar teses coma ésta: "A historia de Galicia é a historia do primeiro pobo de Europa, pois dende os seus derradeiros ventisqueiros xurdíu a raza máis domeante e nos seus derradeiros ventisqueiros consolidóuse a doutriña social máis humanamente divina." No século dos teimudos eruditos, o XVIII, Galicia foi esaltada aos altos pináculos do retábulo barroco da histeria pola súa profesión de fe católica, a primeira antre os estados xermano-latinos. Non se murcharán sobre desta escelencia as 288

7 louvanzas xustas e cinguidas do P. Mestre Flórez, a esencia das ondeantes declamacións do P. Pascasio de Seguín. Doutro filón salta a faísca inicial de Vicetto. Adoita ser tratada con topismo e cansacio a que un sabio bibliófilo e arqueólogo califica de "curiosa polémica" antre Vicetto e o Arcebispo de Santiago. Trátase de algo fondo. Do ser e a súa percepción en filosofía. Non era en Vicetto profesión o especulativo, e nada hai máis perigoso e proclive a confusión que a vaga, poética e case sensual vivencia da metafísica. A situación de Vicetto naquel intre é un dramatismo non percibido por quenes non sinten en cada momento a posibilidade do eterno. Non é xusto calificar de novela a Historia que nos ocupa. Que atrai gracias á pureza e inocencia do autor non celadas no xogo das obrigadas perspectivas. Será historia "ab initio" fracasada. Pero en calquera relación a novela esixe outro criterio. Emprincipiando pola tan sonada e popular "novela histórica". Nela Vicetto atinguíu a indubidable mestría, polo menos unha vez. Queda hoxe máis lonxe da nosa sensibilidade que as Galateas e as Dianas. Considérame no arte de Walter Scott, de Enrique Gil, un tempero e destino non lonxanos ao de Vicetto, a verdadeira dimensión novelística capaz de subsistir no "seu" tempo necesario, lonxe da falsa e artificiosa imposición a un riguroso tempo histórico. Parécense a leitura i estudo atentes dunha novela histórica, aos planos e traballos de liberación, de restitución á luz de preciosas arquitecturas sinceras, espresivas, opresas por aditamentos mestos, estraños, insinceros. De Walter Scott libertáronse finas siluetas, esquemas ademirables de caractereoloxía. A súa Escocia enmascarada corréu de presa ao grande salón da moda, ou máis ben a esixencia literaria, como no París de Luís Felipe aristócratas e "grisetas" corrían delirantes, enmascarados ao salón de baile de anovados torbuíños guindados pola batuta máxica de Strauss. O tempo esixía caracteres tremendos, sombras xa e non héroes ao fío dos glaciáis, do crime, a tolería, a santidade. Nalgúns respeitos a novela histórica sostívose en aparencias de trunfo por motivos semellantes aos determinantes do abandono do Idealismo e a adoición dunha doutriña positivista ou pragmatista: o cansacio da soedade... Goethe escribíu, moi novo, nun penedo alpino: "Sobre todos os cumes sopla o esprito" "Uber allel giefsen ist geife". Non estabelecéu cotas e curvas de nivel. Fíxose e faise moito montañismo literario en Gredos. Sóio Miguel de Unamuno soupo alentar, en home, sin delirio nin ficción, na súa soedade e altura. Somentes unha vez Vicetto tencionando historia e inda historia ao seu xeito escribíu, sin querer, unha novela histórica : Los Reyes Suevos de Galicia. Son tres pequeños volúmes editados na Coruña, dentro dunha serie denominada "Biblioteca popular de Galicia", no 1860, na imprénsa de Castor 289

8 Míguez. Aínda era chamada de Acebedo a rúa Real. Acebedo, un héroe romántico do A obra leva dúas adicatorias. Abondará lembrar algunhas liñas da primeira "Al Ángel de mi amor": "Voy... a levantar, en fin, de sus olvidadas tumbas a los reyes suevos de Galicia: y dándoles un soplo de vida como un Dios, los haré pasar ante tus ojos como los reyes de la vieja Escocia ante el tétrico Macbeth." Ninguén, nin o mesmo autor, puido nunca ilusionárese sobre da verdade das fontes indicadas antre néboas, como volvendo con medo a tripar misteriosas soleiras. Crónicas formadas por antigos relixiosos de Sobrado. Sempre a sombra do mosteiro no que confesa ter vivido dous anos da súa xoven edade, "tal vez por un decreto de la Providencia, para recoger trabajos histérico-arqueológicos, que a no ser por nosotros hubiera arrastrado el Tambre al Océano." Pasa un tráxico soplo ao travesó do libro erguendo como chamas de orgullo e pasión caracteres femeninos simples i espidos axina abatidos en lama e sangue, non esquecidos da morte cruel ou xusticieira de longo sulco. Son graníticos, dunha peza, como anacos en figura huma elemental suscitados por unha flauta máxica na esterqueira dunha canteira esquecida, os homes. Sóio consola algunha figura nimbada en santidade como Flodoana a cristiá heroica, algún xefe insine xa consagrado pola historia como Rechiario o rei do grandioso i efímero poder. A moderna escola histórica portuguesa, a xustamente chamada de Braga, sabe puntualizar con riguroso criterio os valores daquel período. E os xóvenes mestres Silva Pinto e F. J. Velozo, axúntanse ao romántico Vicetto no tributo á memoria do gran rei vencido beiras do órbigo, o craro río do "Paso Honroso". Nalgúns intres desta historia "fantástica" dominan as lúas veadas, os alucinantes augafortes de Hoffmann. Profetizan as "aureanas" o porvir. Así un vento de profecía abala como as follas do bosque as páxinas de Vicetto. Nunha noite, aquecida, fragante, ourensá, lembrada por Vicetto con amor, o símbolo dos suevos esculpido en pedra no pazo, trasfórmase no "dragón verde" da monarquía sueva católica. Nunha cruel evocanza, a testa do decapitado Rechiario I é embutida e cuberta no pavimento da praza maior da real Braga. Na serra "Faladora" aínda resoan os laios de Heldefreda, a raíña soterrada en vida. O rei Hermenerico pugnaba por afundir ñas augas do Miño ao seu filio treidor, pero o príncipe coa súa daga cortóu a man do pai que ficóu aboiando riba da corrente "como pidiendo venganza a los cielos". Eran magníficos os festíns dos "heliolatras" en cuia herexía infecionóuse o rei Theodomundo. En Ribas de Sil, Franquila era, de día, esforzado cabaleiro; de noite, monxe penitente. Polo feitizo do cantar da súa languidecida flauta un príncipe seducíu a unha fermosa cuñada seguíndose males sin contó. Nun intre decisivo a néboa, per- 290

9 sonificación da prístina Galicia, envolve e fai desaparecer aos seus nemigos. No ámbito da novela a parca información e corroboración histórica non é ociosa. No elemental das tramas os poucos datos axudan a imaxinar a curva dos pensamentos, proxeitos e abandonos do autor. Empresa louvable e xusticieira en quenes como Vicettó a obra fica moi embaixo do vóo do esprito. No 1844 publica en Madrid El caballero Verde, novela cabaleiresca do secuto XIV, redactada o ano 41 en Sobrado dos Monxés; é case eco fiei de El Caballero de Calatrava, novela histórica orixinal publicada por primeira vez no Di o autor ser fundada en "una tradición de nuestras montañas". O editor Manuel Alvarez, calle de la Espada, 6, Imprenta de la Biblioteca Universal, calle de Juanelo sinala o ésito grande daquela novela e a súa prioridade sobre das primeiras de Fernández y González, o que "fue uno de los suscriptores para costear la edición" da novela de Vicetto. En ambas novelas no fondo a mesma e ningunha si atendemos á existencia e pasión dunha verdadeira individualidade, dunha encarnación viva a acción de odios, celos e amores desenrólase perto de Lugo, en Guntín, sobre o río Ferseira, térra de Pallares. Ningún senso xeográfico se advirte na obrigada condición da paisaxe, porque os atributos de "la inmensa pradería donde vejetan infinidad de castaños y copudos álamos", senso insuficiente, poden seren apricados a moi diversas bisbarras galegas. Cada capítulo da narración vai precedido dun lema do Romanceiro, sendo en verdade moi diferentes os ritmos e fluencias. Na novela preside un senso elemental de odios e destinos. A muller encarna en orgullo familiar a desviación amorosa de cuia práctica leva á catástrofe. Algo da trama a un tempo absoluta e pueril dos libretos de ópera nótase nestas e outras novelas de Vicetto e doutros autores ñas que o factor human, sin caracterización vital, queda reducido a abstraitas liñas esqueléticas i espectráis. É moi belo algún fuxitivo episodio como o das tres volvoretas na ábritada soedade de Dona Branca de Pallares. O tema folklórico chama á ferrada porta da imaxinación de Vicetto e rara vez acada o intimismo do seu orgulloso e fadal castelo. Estesa e duradeira publicidade acadóu a millor novela de Vicetto, Los hidalgos de Monforte. A edición do 1851, de Sevilla, seguiron outras e aínda se reimprentóu i esgotóu rápidamente no noso século. "El Imparcial" co aplauso do público publicóuna en folletín pouco antes de se finar o autor. Nos primeiros tempos da súa fama comparábase con El final de Norma de Alarcón, con ventaxa pra a trama de tapiz medieval. Manuel Murguía en axustada páxina de autobiografía, pu millor, confesión, rexistra o efeito da primeira leitura, en momento no que lonxe de Galicia soñaba nos seus amores 291

10 galegos. Era en maio, nos xardíns do Retiro. Podía lembrar o sitio e a hora. "Lo que no sabré decir nunca con entera verdad escribe Murguía es el influjo que aquella novela ejerció sobre mi espíritu y de qué modo fue su autor para el neófito, un revelador y un profeta. Era completa la renovación del pasado, interesante el nudo de la fábula, los caracteres acentuados, la narración rápida y feliz... Si alguna vez un escritor rindió a otro el espontáneo homenaje de su admiración, ésta fue una...". Pensase, sin desestimar a vertixinosa pendente coroada polo xenio no efeito deslumador de O mundo como vontade e re-presentación, a case esquecida suma de pasión e orgullo de Schopenhauer, nun mozo apenas saído da adolescencia, Federico Nietzsche. Unha das figuras inesquecibles da novela, o célebre e infortunado Pero Pardo de Cela, inspiróu a Murguía, según o testemuño de Teodosio Vesteiro Torres, un dos seus poucos poemas. Copiámolo por non moi conocido e como proba dun fondo senso da realidade histórica de Galicia. "Ceñida de ciprés mi torpe lira exhala melancólicos sonidos, tristes como los últimos suspiros del guerreo infeliz que los inspira. A su recuerdo el corazón suspira y recuerda indeciso sus latidos y asoman a los ojos escondidos lágrimas de dolor hambrientos de ira. Vendiéronle y compráronle traidores y de la guerra en la infernal balumba como bueno acabó! Presten las flores perfume al viento en que su "Credo" zumba, himnos de honor los viejos trovadores, paz y descanso su olvidada tumba." A vaguedade das caracterizacións novelísticas de Vicetto, cede en Los Hidalgos de Monforte a unha decidida escultura mantida ao longo do proceloso relato co acusado perfil dunha torre feudal baixo o sol e a lúa, a longa despedida outonal das campías ou as siestas estiváis. Benito Vicetto proxeitóu a propia singularidade da súa adolescencia e mocedade nun mundo feudal. Creéu o seu ambente depurado polo orgullo e o deber, o máis propicio a un auténtico desplegárese de podentes e solitarias individualidades. Na íntima e fluinte realidade galega o castelo manca e atranca. Enxamáis, agás algún caso, como o de Monterrei, chegóu ao intimismo que fai posible o engado fondo e human da novela. Esta estraña falla de perspectiva non é esclusiva dun país nin dun autor. Tira autenticidade a poemas enteiros ou partes de poemas, fluíntes sin canle nin acento, de Zorrilla. A ermida, o "pazo" ou a casona, a aldea, a cidade, ofrecen ao novelista, como tamén o mosteiro, todas as posibilidades si contamos a vía do peleriño e o 292

11 comerciante. Perante o fouso e o ponte levadizo a vida detense temerosa, respetuosa ou astuta e só queda urina ferreña e rutineira condición guerreira, limitada, que poucas veces o idealismo pode salvar. Un idealismo en xeneral a posteriori. Non tencionamos historia literaria. Enxames de novelas de ámbito galego poderían ser evocados como síntomas ou de impetuoso anceio ou de tópica moda. A\lúa romántica espreguízase ñas vidreiras de interiores cansos. Nin o gozo da revelación huma no pequeño, nin o menor intento de descer máis embaixo do primeiro nivel ñas conciencias. Todo é como o cheiro a cinza de cigarro vello, como as conversas dos Casinos do século XIX galego ao caír da tarde. Cando o tedio vencía á ficción. Pululaba unha frora esterior, sin raizames. As raizames vitáis, por natureza escuras non sostiñan aquelas cansas enredadeiras de inxenio. Algúns espritos distintos preferiron porque no fondo sabíano reducírese a follateira seca de novela. Nin aínda citamos os tíduos das diversas espresións dunha esencial trama histórica concebida por Vicetto quezáis. Apuntamos un rumbo non hipercrítico, como evasión do seu conflito real, fondo, enxamáis resolto, o seu boitre cruel e compañeiro, apenas esbozado cun tremer de pulso antre audaz e tímido, en Víctor Basbén. Pero non poderíamos despedírmenos de quen viróu, febricente, como levado pola "Santa Compaña" arredor dunha Galicia medieval de castelos de néboa, sin voltar a Los Hidalgos de Monforte. Ten sido comparada con outra ilustre novela histórica El Señor de Bembibre de Enrique Gil Carrasco. O xoven berciano, moi imposto no vivir literario do Madrid dos "azules Cristina" e os insolentes elegantes da calle da Montera, si non entendéu o símbolo da medieval Roñen coas súas deliciosas casas de madeira, saudóu con respeto de catecúmeno os castelos do Rín e a enerxía aínda poética e case adolescente dunha Prusia confirmada nun ideal espartano. Cando nun pasaxe de lonxana emoción de antigás fames describe Valle-Inclán en Flor de Santidad a pelerinaxe dos enxamios de aldeáns sin pan "hacia las villas lejanas, las antiguas villas feudales que aún conservan las puertas de sus murallas" pensase nos xentís outeiros torreados de Ponferrada e Monforte. Lígaas o Sil, o máis "renano" dos ríos de Galicia. Non importa que o ramo monástico-feudal das arquiteituras de Monforte trema nos cristáis do Cabe, o río dos improrantes salgueiros. É un afluente do Sil e o val do Sil define a Terra de Lemos. O fondo histórico e psicolóxico de El Señor de Bembribe é galego en proporción case equivalente a cómo o é a paisaxe do Bierzo. Inda que Enrique Gil alenté con esacta convinción nunha individualidade de firme contorno das térras leonesas. O vago, o indeciso, de caracteres e acordes e discordan- 293

12 cias prometedor e canso en tantas novelas de Vicetto, délas pódense citar oito ou nove, corporízase, plásmase en Los Hidalgos. O tremer febricente rube a altas temperaturas de pasión. Cada un dos fidalgos do conde de Lemos, eos seus apelidos como blasóns de brillantes e amortecidos sinónimos, proxeita sombra: Remesar, Tor, Amandi, Canaval. No acostumado estrondo de trompas, asaltos de bastidas, insomnes campamentos, o dóo antre o Conde Lemos e o "Mariscal" Pero Pardo de Cela, sabe descobrir o íntimo tema tráxico de Galicia, a loita pola térra ceibe. Hai en Vicetto, e sóio acadada nesta novela, a vivencia do "Volkgeist", do esprito popular caro aos románticos. Non sabemos si a crítica ten discernido antre o superficial topismo da narración a calidade humana e simbólica das dúas figuras en pugna. Pra nos acouga nelo a forza e o ésito da novela. Pero Pardo de Cela vive na tradición popular i erudita, vence a súa sombra trasparente os vapores ofuscadores de todos os Leteos do esquezo e de todos os miopes e precavidos eruditos. Ninguén saúda indiferente de lonxe a Frouseira, ninguén esquece o revóo de ferida águia da derradeira palabra do Mariscal no suplicio, tres veces repetida, como é de liturxia eclesiástica i en Galicia popular: "Credo, credo, credo". Decoran e afondan non poucos belos sartegos a basílica de Mondoñedo, o máis percurado e lembrado non existe sinón no esprito da tradición que significa a máis real existencia: o de Pero Pardo. En troques aos Lemos, de todo carácter e figura envolve prolixamente a historia, a glosa de grandes clásicos españoles e sigúenos comentando as súas obras arquitectónicas. Non o soplo de anovadas primaveras da tradición. O hirsuto e xeneroso Mariscal de campa ignorada, de discutida empresa, cada mañán madruga no cantar ou no silencio respeitoso e tremente dos pastores. Os condes de sartego conocido, de existencias rexistradas case como xornáis, embalsamados pola coidadosa crítica, desfaríanse si nos seus marmóreos sartegos penetrara un soplo, e non máis, do ár que move as grandes carballeiras luguesas e leva de boca en boca as cancións. O "oriental" tentóu, como unha esperiencia necesaria, no XIX. Apenas tina sido na centuria anterior curiosidade e ciencia. Hai despóis unha percura de pracer ou de perfeción en cuios anceios poderíamos illar un cansacio de modelos occidentáis e un esquezo. Inda que semelle raro nun Goethe o rendimento, que supon sombra, a un esquezo. Sobre dos diversos e involucrados, non sucesivos, orientes, como mundo de esquezo e paradisos artificiáis deica os nosos días, o pensamento continuado non sería infrutoso pra un comezo de comprensión de occidente. Vicetto percuróuno, gracias á súa propia impetuosidade, pra millor adobío duns fondos históricos que quería impresioantes. 294

13 Máis dunha vez rubindo do sulco heroico do Arnoia á extática chaira aluvial da Limia temónos deixado prender no vago engado das torres dos seus castelos, abalantes profesións de destino na vaguedade, aínda non historia, da manan. Unha néboa levián e azul, como o derradeiro soñó das augas quedas, acaríñaas sóio un intre con imponderable malenconía. Así, como baladas, como "lieders" apenas sucitadas nacen con imenso día dediante, moitas novelas de Vicetto. Inda pra os nosos mociños en cheo sol implacable do trunfo de Dona Emilia Pardo Bazán foron aqueles menceres deliciosas promesas de heroicas vidas, de fondas existencias, máis fermosas a travesó da túnica da brétema, sempre en Vicetto primeiro e derradeiro acorde da Sonata "Melancónica". En ningún "ppus" conclusa. Despóis, o esforzó cruel do deseño histórico, a mesmá língua en cada boca e pasión. E foi Vicetto quen cruzando as paisaxes de carballeiras reflexadas en esnaquizados espellos imaxinóu ñas brétemas célticas reflexos de alquicéis, ñas torres soedades de sultanas de oasis. A primeira páxina de El lago de la Limia é apenas a breve hora matinal perdida no aquecido póo dun canso día de vrau, unha oriental sóio aproveitable pra o leitor por algún eco ou anaco de auténtica lénda. Concede algunha sombriza singularidade a encarnación irónica do mal, reiterada, vencedora, á trama de Rojín Rojal o El Paje de los cabellos de oro. Inda que non puideran fallar grises do Tambre, o fondo corresponde a Betanzos e as súas "marinas". Unha paisaxe das máis "oxivalizantes" de Galicia. En todo o prolixo relato algo se afonda, anunciase, non atingue o seu auténtico esquema. É a noite dominio do xenio do mal, vencellado a algunhas escollidas existencias. Quezáis o escritor no seu actualizar o pasado sentíuno apenas, como o frío tremer das áas do moricego fai sospeitar a veciñanza e aínda porte a invitación da caverna. Pasóu á beira de bastións e soleiras de castelos ao Walter Scott, irta cinza na luz do día, e non advertíu ser ficticias decoracións de campas e tesouros ateigados dos ouros negros do mal, dos colares e diademas de orgullo e arrepío de Atridas e as súas descendencias. Pra os descobrir e lévalos á cambra da súa alquimia compría o grande e frío talento de Valle-Inclán, guiado pola intuición da beleza i enfortecido a retagarda pola desformación esperpéntica... A Señora Pardo Bazán advertíu reversos indignos dun tratamento novelístico. Rosalía de Castro, a maravillosa intuitiva, soupo do poder e atracción do terrible tesouro, da face escura da lúa. Pero na súa imensa caridade preferíu chorar coas súas vítimas e consoalas. Sóio Valle-Inclán coa impávida febleza que lie fixo rubir no intermedio de dúas furiosas oleadas ao paso do cabo Vilán, pisóu os escalóns esbaradizos cara 295

14 o escuro Aqueronte das nobres descendencias quentadas ao fogar frío de Lucifer ñas súas longas noites de orgullo. A total sinceridade de Vicetto fai afeituosa e familiar aos seus leitores a sombra, de rápida e melancónica proxeción, algo como a vítima dos tácitos vóos de "La mariposa negra" de Pastor Díaz, de Víctor Basbén. Nesta inocente, case pueril invención, está todo Vicetto. Enmascarado en lonxanía romántica decrárase millor. Tina soñado tramas pra se percurar e fuxirse, finxir o filio pródigo e atoparse case só polo pracer de se voltar a perder. Imaxinóu as xentes percurando ñas soedades feudáis de Galicia, no museu das Fantasías do doente, na xa clásica cambra de adeuses do poeta que morre de amor... Como xogaban percurando un latexar verdadeiro de Goethe a travesó das cartas de "Werther", ou a sombra case traxica do naris do Hugo Foseólo ñas queimadas soedades de Xaeobe Ortiz. Dende a primeira evocanza do Tambre o leitor atopa a Vicetto. Pero non invoquemos un vento de moqueo pra esperpentizar a conta do dominó pendurado dun cravo que nin pra unha noite de Entroido serviría. Víctor Basbén saúda a Pastor Díaz. Moitos políticos galegos, a partir dos ensaios de instalación do novo Estado Liberal, escribiron por inspiración ou por alarde. Ningún por humor. As súas complicacións eran mínimas. Un soio, Pastor Díaz, acadóu un inesquecible perfil, non esdenoso, de ministro. De fugaz ministro ao Chateaubriand. Víctor Basbén ronda sempre unha Galicia erma, sombriza. Percuróuna Murguía. Non a souperon aquilatar os autores prendidos ao engado da beleza rotunda e inapelable como as cúpulas de nubes polos San Xoán sobre as colleitas loiras e o mar cortés das canónicas mares. Son máis ben tales fondos os campos magnéticos do feudalismo. Víctor Basbén preocúpase quezáis de arqueoloxía e lénda. En rigor en Vicetto hai algo como a crucifixión "feudal" de Galicia. Hai algo de terror e de apocalipse labrego e servo ñas torres feudáis a travesó de Vicetto. Como lanzas afincadas na peí e músculo do país pra sempre ferido. Do ermo aos salóns dourados. Dunha soedade a outra soedade. Todas as perfecións do cabaleiro romántico axúntanse, son como espontáneas no fidalgo galego. Pode como os "leóns" de Balzac cabalgar no Bois, como Shelley engaiolar ás xeadas misses ao pé dos olmos poboados de corvos dende a conquista normanda. Un rasgo de Víctor Basbén que o afasta de Chatternon: non conoce a miseria. O persoaxe máis interesante pra;cada novelista é el mesmo. E Vicetto, como noutros termos: Valle-Inclán, de vida máis ben errante, sin raizames de fortuna imaxínase tan esento de angurias de bolso e presuposto como un persoaxe do circo proustián dos Swann. Parez a confesión dun adolescente. Xurde o amor. Encarna na mu- Uer fermosa e compricada engado de todos os mozos román- 296

15 ticos. Nin inda déla se libróu Balzac. No puro adorador á rama rastea, mesmo áo seu pesar, o vieiro que leva a un paradiso perdido. Outra constante. O respeto da mundana na soleira da inocencia. É tema sempre actual. Non nos engañemos demáis encol da novedade das súpetas literaturas de vangarda. Brilla nunha das derradeiras novelas de Simone de Beauvoir Aimez-vous Brahms? Pero aquí a suntuosa e fría entretida prefire o ouro falso e positivo do bruto pero sedante rei dos camioneiros e refuga a aventura do amor e a mocedade. Todo acontez e pra qué máis páxinas? coa estricta léxica da fantástica cuias régoas son, as veces, máis duras que os siloxismos da racionalística. Non estraña a morte do namorado Víctor. E tampouco o amor postumo, deparado, salaiante, da bela mundana, un pouco Manon, e moito máis Madalena. Ate este proxeitárese final téndese o ensoñó cobizoso do grande amor de Vicetto. Como Bradomín tamén Víctor Basbén prefire ser o derradeiro dos amados das grandes e románticas pecadoras. Como prefire o outono e as maxestades caídas. Coa diferencia de que Bradomín sentencia a súa preferencia ao envellecer e o héroe de Vicetto proclámaa na súa xenerosa e doorida mocedade. Pensase como degrau necesario ao nivel da gran novela a inversión da sinceridade do autor. Si elo é certo, antre nos e sobre Galicia, hai unha longa espera. Vicente Risco ten acadado en análise seguro e moderno, esquemas moi finos de Vicetto. Houbo un tempo de ademiración súa á figura e intento de Víctor Basbén. O héroe de Vicetto deixa un escrito estraño, medio balada, medio mitoloxía dos orixens galegos, levada e ordeada cun rigor merecente de Hesiodo, lonxe das acostumadas brétemas. Tanto que a "brétema" aparez como héroe defensivo, como un Teseo da térra galega. Tidúase Hiar- Tréba, balada de los Obretrevas. Estes son os ártabros, a nación céltica, tendida antre os promontoiros do noroeste galaico, a xente tamén alporizada con emocionado respeto ancestral, por Murguía. Escribe Vicetto: "Hiar-Treba será siempre para nosotros el primer trabajo literario de Galicia, sino por su valor material, sí por sus iniciaciones mitológicas locales, pues nadie como Víctor Basbén penetró tan honda y poéticamente con el pensamiento en la noche oscura de los tiempos primitivos." Son palabras valiosas, inocentes, sinceras. En sí unha poética evocanza dos comezos da poboación de Galicia, en tono i énf ase evocador de balada nórdica, moi lqrfcxeda sequedade piedosa de retábulo das crónicas. Xogan, brillan, dramatizan historia seres fabulosos i héroes de zodiacos esactos. Sóio quedan os seus nomes. Son os topónimos. É o tecnicismo de Pondal. Refléxase no de Valle-Inclán. Cada nome de lugar é espada brillante, fror de mil recendos a cada sol, xema de eixos inmutables e coloracións variables como estados de ánimo

16 Esta obra que puerilmente semella soñar Vicetto pra a correita e a trascendente interpretación da súa patria é, pénsao e agarda que os demáis tamén o pensen, a súa propia Historia de Galicia. Veleiquí o sinxelo mito que envolve a figura de Vicetto, nacida e volta a el como rexo loureiro arredor dun dolme sempre envolveito en dubidosa e prometedora alborada. RAMÓN OTERO PEDRAYO Ourense 298

17 A VIDA NOS CAMPOS DE GALICIA NO SÉCULO XV. A PRODUCIÓN E A PAISAXE * A crise producida arredor do ano de 1348 supuxo pra Galicia, coma en xeral pra toda a economía rural do oucidente europeo, a paralización das actividades económicas fundamentáis. O forte descenso da poboación, o abandono de térras de cultivo, e como consecuencia, a invasión da vexetáción salvaxe, serán as caraiterísticas máis sobresaíntes de mediados do sáculo XIV. Estábanse a evidenciar as limitacións que a formación social feudal impuña ao desenvolvemento das forzas productivas. Os documentos dos mosteiros e cabildo catedralicio da Sé mindoniense xa nos falan, no derradeiro tercio do século XIV, de cómo sé vai desenrolando a reocupación de "terreos ermos e despovoados". É o esboce da recuperación demográfica que marcará o século vindeiro'. Compre sinalar que, parella a esta reocupación do chan, os señores propietarios das térras viran a promover o desenrolo de novos cultivos, sobre todo da vide. No enfoque clásico da teoría económica, o producto global ven dado por unha función dos tres factores da produción, a saber: o capital, a forza de traballo e mailos recursos naturáis P = f (K, L, N) vindo a seren decrecentes as productividades no marxe: si dous dos fautores mantéñense costantes, o aumento da produción provocado pelos incrementos sucesivos do terceiro fautor será de máis en máis cativo. No caso concreto da rexión mindoniense, a inversión neta parece ser ben escasa; dímola atopado apenas nos primeiros anos do século, e cun carácter compensatorio das "desinversións" denanteriores. Xurden as referencias as reparacións de "moynos", "ferreirías"... Mais, en xeral, téndese a cubrir, * Basóme pra a realización deste artigo nos datos que teño recollidos no meu traballo "La crisis bajomedieval en el Obispado de Mondoñedo", que foi presentado como tesis de licenciatura na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Santiago en outubro de Neste artigo prescindiré! das referencias documentáis, podéndose atopar éstas no traballo denantes citado. ' O estudo da poboación mindoniense no século XV pode verse na miña tesis de licenciatura. 299

18 FRECDEMCU RELATIVA 0.8-0, ,2- -I h MONDOÑEDO LORENZANA FRECUENCIA RELATIVA DE FOROS PERPETUOS 300

19 simprementes, o desgaste dos medios de produción (é decir, inversión bruta) e as necesidadese estritamente derivadas da posta en esplotación das novas térras, sin existir rasto na documentación dúri aumento cuantitativo sensíbel destes medios, nin da intródúción de innovacións tecnolóxicas. Coido entón que podemos considerar con fins metodolóxicos que o K é constante. Deste xeito, a renda dependerá das variacións na poboación activa e da cantidade de térra labrada. A poboación terá de medrar de cotío ao longo de toda a centuria; polo tanto, o análise da térra como factor da produción vóltase indispensábel pra o estudo da evolución da actividade económica e da crise que se vai producir cando, es T gotadas as posibilidades de estensión da térra de cultivo, a lei dos rendementos decrecentes actúe con intenside e o sistema se amostre incapaz de abranguer as necesidades básicas. 1. A TERRA Así pois, a térra, nun primeiro momento de "recuperación" (non somentes demográfica, senón de todo o conxunto da vida económica) preséntase ante os campesinos mindonienses como un ben de fácil acceso, si pensamos que a oferta de térra resulta aínda moi superior ás necesidades que a poboación, en recuperación, esperimenta. Neste senso os textos documentáis son ben eraros. As facilidades que ofrecen os distintos centros señoriáis pra o asentamento e posta en esplotación de grandes zonas desocupadas, é un fenómeno novo que non voltará a se producir. Será neste intre cando, levados polo afán de xunguiren ao traballador a térra, os centros señoriáis máis fortes da zona (Catedral de Mondoñedo e mosteiro de Vilanova de Lourenzá) outorgarán o maior número de foros vitalicios dos que se teñen conservados na documentación. TÁBOA I. FOBOS DA CATEDRAL DE MONDOÑEDO Foros Total de Foros per. perpetuos foros Total foros Hasta , , , , ,00 301

20 TÁBOA II. FOROS DO MOSTEIRO DE SAN SALVADOR DE LOURENZÁ Hasta Foros perpetuos Total de foros Foros per. Total foros 0,90 0,86 0,83 0,60 0,53 Incluso nalgúns casos concretos de foros non vitalicios (nestes casos concretos, de tres voces de duración) ofrecéranse ventaxas aos primeiros usufrutuarios, rebaixándolles a renda do foro. Noutros casos, os campesinos terán liberdade dabondo pra labrar as herdades "e povoarlas aa vosa voontade", como se recolle en distintos documentos do mosteiro de Lourenzá. Na mesma liña, de procuraren a fixación do traballador ao agro, pódese encadrar a política seguida polo bispo no que se refire aos tributos 2. Síntomas de recesión escomenzarán a se faceren visibles de xeito ben xeralizado cara ao 1460: os foros deixarán de seren perpetuos, e os outros fenómenos que nos falaban da abundancia de térra cultivábel e habitábel desaparecerán da documentación. Mesmamentes viran a menos as donacións dos fieles aos mosteiros e demáis xentes de relixión. Xa que logo, a recesión manifestase, non porque a demanda de térras vena de terse cuberta, canto porque a térra convirtírase nun factor limitativo da producción (a única espansión que esperimenta este factor atopámola ñas novas roturacións de monte). Asín, a crise hase de produciré cando o desnivel entre os incrementos da poboación e da produción se tornen dramáticos e o sistema de reprodución de bens amostre craramente as súas limitacións ao atoparse con dúas formidables barreiras: a imposibilidade de acrecentar os recursos naturáis e a inexistencia dunha acumulación de capital forte dabondo. AS TÉCNICAS A historia da nosa civilización rural medieval é a historia dos seus principáis protagonistas: o home e a natureza; das 2 En 1421 o bispo de Mondoñedo rebaixa a cobranza dalgúns tributos porque.debido á súa excesiva carga, os campesifiqs fuxían das térras do seu señorío. Recóllese textualmente no documento "...yeendo en como a térra desta dita nosa iglesia se despovava e ya morar áigus dos ditos labradores ao señorío do abade de vilanova e a outras feligresías cercanas desta dita nosa iglesia... e outrosí que algus dos ditos que.por lo grande cargo das ditas primen?as non querían labrar pan nen teer boys para non seren obrigados a pagar as ditas primereas..." 302

21 tensións que se van producir entre eles, e dos axustes entre o réxime da píopriedade e a esprotación da térra; asín como das transformacións na paisaxe. A vida no campo será entón o resultado do sometementó dó home aos ritmos da natureza, mais tamén o resultado do progresivo control désta polo home, mediante os seus coñecementos técnicos e dos instrumentos con que conta pra o traballo. Cada vegada en meirande medida, o ferro estará a penetrar no mundo rural ao tempo que a nova posta en esprotación do agro e a loita mantida contra as silveiras, e outras formas da vexetación salvaxe, impuña o uso dun instrumental máis eficaz; pero sin que esto siñifique, en ningún momento, rexeitaren a madeira na fabricación dos aparellos da labrada. O mundo medieval continuaba a ser esencialmente unha civilización da madeira, según a coñecida afirmación do Jacques Heers. Os documentos dos señoríos eclesiásticos, espallados polo Bispado de Mondoñedo, falan de "brosas", "machados", "aixadas" e "marras" como aparellos agrícolas máis empregados; tamén fan referencia aos campesinos que "labrar con dous boys" que "labrar con un boy" ou de "quen non tover buey e fazer seara". Como se pode apreciar axiña, estase a dar unha erara distinción entre campesinos que teñen bois pra o traballo, e os que somentes disponen da "marra" ou da "aixada" pra acometer en as labouras dos seus campos. Aparece, de cote, sinalada a importancia do gando como medio de traballo (si ben, a posesión do mesmo ven ser un indicador de diferenciación social). Cecáis corresponda a este tempo a introdución do xugo frontal pra os bois (práctica actual moi difundida na Galicia N. L.) o que, evidentemente, supuxo unha importante mülora técnica ao permitiren utilizar plenamente a forza dos animales. O muíño viña constituir un medio de produción moi apreciado polos señores e polos campesinos. O papel do pan na alimentación, e por conseguinte a gran difusión da cultura cerealística fai que as referencias aos muíños se multipliquen, e se nos espallen pola extensa xeografía do Bispado, sempre á beira dos ríos e regatos, como centros de esprotacións agrarias de variadas proprocións. Parece ter sido o muíño de auga de rodicio horizontal o máis frecuente: a documentación fai sempre referencia a "moynos", e somentes de cando en vez hai algunha mención á "ac.ea", instrumento que ao ter a roda vertical libera unha maior enerxía. O costoso da súa fabricación (compre denantes axeitar o canle do río pra construir a presa), e máis da súa maritenza (os materiáis de madeira. sufren un desgaste acelerado); motiva o que sexan sempre os,señores, e algún que outro lábrego acomodado, os propietarios deles. A posesión dun muíño, en foro, supuña pra os seus usufrutuarios o pagó dunha renda moi elevada; si a esto engadísmolle 303

22 a obliga de reparar e conservar neles, imposta ao f oreiro. Compre destacar que estas cargas serían repartidas sobor do labrego usuario dos servicios da moenda. Os cultivos de horta Un dos elementos que caracteriza millor á pequeña esprotación familiar é a existencia de pequeños hortos arredor da casa campesina, en canto venen a constituirán a fonte esencial dos recursos pra a alimentación huma. O intenso traballo a que estaban sometidas, mailo estercado frecoente co que contaban debido á prosimidade da habitación huma e das cortes e cortellos dos animáis domésticos esprican a elevada rendabilidade acadada nestes espacios; ao medrar de máis en máis as necesidades de produtos hortícolas pola meirande importancia das verduras e hortalizas na composición da dieta alimenticia, como xa temos dito, e máis pola demanda sostida destes produtos provocada polo continuo crecemento de vilas e cidades da época) levará a que os tales cultivos desborden os límites das casas dando en provocar, xa que logo, o xurdimento dunha auténtica paisaxe de horta que contóu certamentes co achego decidido de señores e mosteiros. Con motivo da nova reocupación do chan, o señor teimará ao diversificamento do espacio agrícola impulsando outros cultivos amáis dos cerealísticos, con afán de asegurárense unha rendadibilidade ben outá: tal acontece ca vide e máis eos cultivos de horta. Entre as arbres "de dar froyto", a maceira ven a ter unha difusión moi xeralizada. Atópase tanto nos cultivos de val coma nos de montaña, na beiramar coma no interior. A súa adaptabilidade ás térras do sequeiro húmedo mailas do regantío, aseguran decote a súa presencia na paisaxe do país, como ven amóstralo a abondancia dos topónimos ("pumar, "pumariño"...), que recolle, de seguido, a documentación. A repoboación de amplios espacios con "pumares, pereyras e outras árbores de dar froyto" é un feito notorio: moitas mencións fan referencia a esta política, levada adiante co concurso de señores e campesinos ao traverso dos contratos de foro ao tempo que dan en nos sinalar a importancia económica que van adequirindo istes productos froitícolas. Mención aparte teñen que nos merecer os castiñeiros. Sendo a nosa unha zona privilexiada pra a súa existencia, os soutos ocupaban grandes estensións e, a carón da carballeira constituía un elemento primordial na composición das grandes fragas. Mais eiquí compre que,falemos da castiñeira como qüen fala dun auténtico cultivo, que medra e se desenrola eos coidados atentos dos señores. Non se lies escapaba, nin a eles nin aos labregos, a súa importancia, por unha razón fundamental: o seu froito, a castaña, viña seré un ali- 304

23 mentó de primeiro orden pra as familias campesinas; durante varios meses ao ano, era cáseque o soio pan con que se contaba de cotío. En calquera dos casos, a calidades escelente da súa madeira abondaría prá lie asegurar a súa importancia. Por todo esto a reconversión de ermos con soutos de castañeiros, é unha práctica que ven ser testimoniada constantemente pola documentación, e á que se adicaban afanosos os campesinos co beneplácito dos seus señores. A producían dos cereáis A distribución dos cultivos no agro estaba lonxe de obedecer a criterios de racionalidade na esprotación: os costumes alimenticios e as tradicións agrarias, as posibilidades de comercialización e, nun segundo termo, as condiciona xeoclimáticas serán os diversos factores que determinen as adicacións das áreas cultivadas. A súa importancia na alimentación do home e dos animáis, xunguida as ventaxas dos cultivos estensivos pra paliar as deficiencias técnicas e as fluctuacións climáticas, outorgará aos cereáis un posto hexemónico. Especialmente apreciado era o trigo: apetecido polo señor, non somentes pra a fabricación do pan branco, senón tamén pola súa doada comercialización e elevado precio, foi imposto na zona mindoniense, pouco apta pra o seu cultivo, pois as escesivas choivas do invernó e o sequeiro do vrao, con escasa acumulación de reservas de auga, non favorecían un óptimo rendemento. Non oustante, será o preferido polo señor na perceución das rendas dos foros e demáis tributos; e o labrego terá que adicar grandes espacios ao seu cultivo, cando a calidade das térras lie permitiría atinguir rendementos máis outos con outros cereáis menos esixentes. Máis resistente ás irregularidades climáticas e millor afeito aos terreos silíceos resulta ser o centeo; o pan negro outido del, misturado ca fariña do millo miudo ou co orxo constituía a base da dieta campesina. A avea, consumida polo campesino en forma de papas era esixida polo señor pra a mantenza das súas cabalarizas. Estes cereáis de "segunda", eran, pola rixidez da súa demanda, os máis fácilmente afectados ñas épocas de crise. Precisamente, a existencia de dúas erases de cereáis, de outono (trigo e centeo) e primaveira (orxo e avea) permitía diversificar os riscos das malas colleitas, manter ocupada a poboación campesina :,e mais outeren uns meirandes rendimentos dos traballos agrícolas. As necesidades da alimentación human forzaron o gran desenrolo acadado por estes cereáis de primaveira. Amáis de pola alternancia das sementeiras dos cultivos de primaveira e outono, o ciclo de cultivos dependía na súa maior 305

24 parte da duración do barbeito. Pero cada canto tempo eran deixadas as térras "a folgar"?, cal era o ritmo ao que se suxetaba o traballo dos campos? A documentación está lonxe de. poder ofrecer unha reposta satisfactoria deste aspecto fundamental da economía agraria. Todo o contrario. A ausencia dunha preocupación estadística, e a propia imprecisión das fontes torna difícil determinar a porción de terreo que quedaba improductiva dentro do mesmo "terreo de heredad"; nin tan siquera sabemos si a partición en follas era unha practica estendida. Ou si, pola contra, as térras sometíanse a un cultivo intensivo, ano tras ano, hastra que a falla de abonado dabondo e mailo abuso das rozas, provocaban o afastasmento do chan. Os estudos de economía agraria insisten unha vez e máis outra en que a duración do barbeito depende direitamente da calidade da térra; dependencia que nunha época como a baixomedieval, caracterizada polo cativo nivel tecnolóxico acentuaríase máis aínda. Amáis désto, non tódalas térras eran igoal de boas pra os cultivos, o que obrigaba a adoptar uns tipos de rotacións distintas dun lugar a outro. O cultivo de nabos e chícharos está atestiguado, e, aínda cando non seipamos ren da porción de superficie cultivada que quedaba improductiva, sabemos que a utilización de nabos e mais leguminosas actúan en detrimento do barbeito. O cultivo de leguminosas supon, xa que logo, un sino evidente de progreso agrícola: son plantas de crecemento rápido, conteñen proteínas vexetáis que poden sustituir parcialmente as de orixen animal, mais por riba de todo, a razón esencial pola que se intercalan na rotación dos cultivos, é de que contribuen a fixar o nitróxeno do ar, amáis de que a súa resteveira supon un forte abonado natural. Pódese deducir que nalgunhas zonas máis favorecidas polo progreso agrícola, a sustitución do barbeito polas leguminosas elevóu o rendemento medio dos agros ao poder ser estes sometidos a un cultivo máis intensivo. A carón deles, grandes zonas someteríanse a? un ritmo descoñecido pra nos no que grandes períodos de descanso alternaríanse eos traballos. O rendemento da sementé é outro dos problemas fundamentáis que non teñen contestación nos textos documentáis. A preocupación por elevar o monto da colleita preside a vida toda do campesino; mais non sabemos en cal medida o seu esforzó víase coroado polo éxito. Ou si pola contra, a calidade da sementé, os traballos empregados, as técnicas de aproveitamento dos campos (ás que habería que sumar o insuficiente abonado), as fluctuacións climáticas, etc., impediríanlle outer colleita dabondo pra cubrir as súas necesidades (pago dos dezmos, foros, tributos... e alimentación). Hoxe, en Perreira "se calcula que cada labrador reserva para el cultivo del trigo, de 10 a 12 ferrados, pudiendo considerarse buen co- 306

25 sechero el que obtiene 160 ferrados" 3. Os rendementos que parece ter alcanzado a agricultura medieval (respeito do trigo) son, con moito, inferiores aos de hoxe no Val Douro. Dentro da Península, García de Cortázar siñala pra a Castela baixomedieval un índice de rendemento da sementé (dé trigo e orgo) entre 3,4 e 4,2 4 ; a conclusións parecidas chega A. H. de Oliveira Marques pra Portugal 5. Pra o conxunto da Europa Occidental, G. Duby e Slicher van Bath 6 dan uns índices moi semellantes. Pero as angueiras non se tiñan rematado ca colleita. Após da seitura viña a malla que moitas veces tina que se facer "na ayra" señorial, o que facilitaba unha vbrilancia maior por parte do señor sobor da cuantía efectiva e real da colleita. A meirande ou menor perfección atinguida na malla repercutía considerablemente na cantidade de grao: canto máis rudimentaria fose a técnica empregada, maior cantidade de grao quedaría ñas pinocas. Estas dificultades foron susanadas máis polo esforzó físico dos malladores que pola perfección do instrumento utilizado. A trilla é descoñecida 7, e o máis probable é que coexistirán distintas prácticas: dendes da máis rudimentaria de bater as espigas eos pés, hastra a de facer a malla cun pao ou cecáis empregando o mallo. Os terreos adicados a producción cerealífera toman distintos nomes na documentación. Os "terreos derdade" admiten varios cultivos (liño, nabos, incruso vide) malia que o adicamento a cereáis fose o principal deles. Algo semellante pasa cas "leyras", "agros", "pedaco derdade", etc. As "cortinas" que asegún o profesor Rodrigues Lapa tiñan no galego-portugués a siñificación de pequeños hortos pechados, arredor da casa, siñificación que moitos textos mindonienses ratifican, aparecen tamén, as veces, como terreos onde se producen cereáis. 3 M. a del Carmen ACEVEDO: "Estudio geográf ico-económico del Ayuntamiento de Ferrelra del Valle de Oro". Revista de Economía de Galicia, enero-abril, 1959, núms * J. A. García de CORTÁZAR: El dominio del monasterio de San Millán de lo Cogollo (siglos X a XIII). Introducción a la historia rural de Castilla altomedieval, Salamanca, Universidad, 1969, páx A. H. de QLIVEIRA MARQUES: Introducao a historia da agricultura em Portugal, Lisboa, Edi?óes Cosmos, 1968, páx c. DUBY: Economía rural y vida campesina en el Occidente medieval, Barcelona, ed. Península, 1968, páx SLICHER VAN BATH: "The agrarian History oí Western Europe, AJ) ", Londres, 1953, páxs ^ Tirso de Molina fal decir a un persoaxe de "Mari Hernández la gallega": los gallegos al limpiallo robustos juegan al mallo y menosprecian el trillo citado por c. LISON TOLOS ANA: Antropología cultural úe Galicia, Madrid, ed. Siglo XXI, páx

26 As videiras A grande época das vides correspóndese na historia da nosa agricultura co período baixomedieval; neste tempo o séu cultivo espállase e reafírmase, aínda baixo climas e térras hostiles, favorecido por unhas circunstancias ben especiáis. Era, en efecto, cáseque a única bebida de que se podía botar man, ademáis de que a forte demanda aseguraba unha fácil e moi rentable comercialización. Deste xeito o veremos ocupar grandes espacios ao longo da xeografía do Bispado, asentándose na beiramar, e nos vales e costeiras soleadas: impoñéndose ca nova reocupación do chan, ganando terreo a conta dos soutos e incruso dos "terreos derdade". Nembargantes, a súa desaparición, cáseque absoluta, na actualidade, é o indicio máis escrarecedor da súa pouca rendabilidade nunha economía máis racionalizada. A pouca adaptabilidade dos campos pra este cultivo non pasóu desapercibida a muitos dos contemporáneos: xa ñas Cortes de Valladolid de 1351 escóitase, textualmente, de boca do rei, o seguinte: "...alo que dizen que en los puertos de la mar e en las mis villas de Ribadeu e de Bivero e de otros lugares de Gallizia que an vino, et que es mucho costoso de labrar..." 8 ; as repetidas mencións a viñas que "se ermaron" inciden sobor do mesmo problema. A proiección deste sector da actividade agraria sobor da vida económica toda, é evidente; mais a pesares dos moitos brazos que viña a ocupar, non parece que a súa expansión supuxera unha millora da condición campesina, considerada globalmente. En realidade, non podía ser así, xa que os beneficiosos efectos do seu comercio, parecen ter servido únicamente pra engrosar as arcas señoriáis: poucos, moi poucos campesinos contarían cunha producción vitivinícola dabondo pra comercializar; os máis, unha vez deducida da colleita a partilla pra os dezmos, foros e demáis tributos, poderíanse dar por contentos si lies abastaba pra o ano. Criterios de rendabilidade individual impuxeron a especialización de amplias zonas, deixando esquencidos outros criterios de rendabilidade social. O modo de esprotación a que se sometían as viñas, estaba dado pola calidade e características dos terreos e tamén polas distintas clases de cepas, técnicas de preparación e acondicionamento das térras... Sabemos (pois de seguido ven recollido na documentación) que a técnica de implantación das vides obrigaba a unha certa especialización, con frecuencia estas angueiras tifian que se realizar "a vista de homes labradores que sepan o qué é labor de viña". Amáis as pouco favorables condicións agroclimáticas, esixían do campesino un coidado e atención maiores pra que non se "menoscabaran" ou "er- * Cortes de los antiguos reinos de Castilla y León, tomo II, páx

27 maran por mingoa de laboría" o que xa era causa pra o rompemento do contrato de foro por parte do señor. Os traballos a que tifian que se someter as videiras están oraramente especificados na documentación. Era preciso dárenlles "tres cavas cada ano por Janeiro e mayo e agosto", abónalas, pódalas e "manteerlas en boa labor". As especiáis esixencias en auga deste cultivo parece haberse susanado co regantío. As vides localízanse na documentación ás beiras dos ríos e regatos (incrusó chégase a señalar como lindeiro dunha viña unha fonte). O uso do regantío esplicaria tamén o por qué do agrupamento dos terreos de viña, e tamén destes eos de horta. O antedito ven referido ás cepeiras, íñais a documentación falanos tamén da existencia de numerosos parrales. En efecto, tódalas casas tiñan a súa "barra de vina", sendo esta, xuntamente eos hortos, un dos elementos que máis contribuien a caracterizar a grande e pequeña esprotación campesina. Un novo ciclo productivo abríase ao rematar a vendima. Despóis de recolleitar as uvas, levábanse ao lagar, xeralmente por conta dos campesinos (era unha das obrigas dos foros). O proceso seguido hastra a súa conversión en vino, requería diversos coidados que non escapaban á atención do señor. Así, vemos cómo en 1492 o abade do mosteiro de Lourenzá incluie como condición dun foro "avedes de fazer enno dito lugar desde oy en hun ano hun lagar moyeente et corrente,.. et que este limpo et que non ponades enno dito lagar coyros nen cubilote con casca nen pila para la pisar nene outra cousa co que se posa dapnar o byno". A fabricación dos boeóis pra a conservación e transporte do vino desenvolvéu unha importante industria artesán, a dos "toneireiros", localizada especialmente en Viveiro e Val de Lourenzá. 2. O GANDO As breves mencións que adican os documentos á facenda, abóndannos pra esbozar o papel económico que desempeñaba este importante sector agrario. As tensións entre agricultores e gandeiros que aqueixaron a outras sociedades, tal parece que non diron en prantexárense na zona que abrangue o Bispado de Mondoñedó. Eiquí o predominio da agricultura sobor da gandeiría resulta manifesta, e a difícil asociación entrambas as dúas, ven a resolvérese sempre en benfeito da primeira; a resultas délo, xurdirá, en parte, a paisaxe de campos pechados que caracteriza á área cultivada. Endemáis, non chegóu a se dar unha especialización gandeira en ningunha comarca desta zona, nin tan siquer no interior (onde se localizan as máis abondosas das mencións de pastos e gandos) qué impuñera unha preponderancia da gandeiría sobor da agricultura. 309

28 Textos posteriores coinciden en apuntar que a poboación medieval dispuña dunha abondosa riqueza pecuaria. En efecto, dendes das aves (as galiñas e capóns que acompañaban decote o pago dos foros), pasando polo gando porcino, ovino e caprino, hastra o bovino, mular e cabalar, todos teñen a súa representación na documentación. Parte servía pra a alimentación, e namentras permanecía na corte suministraba o estéreo pra as térras. Xa queda dito cómo o home servíase do gando pra a labrada; amáis, era o principal e mailo único medio de transporte (por térra) có que contar. A propiedade dun cabalo era sino de poder social, e á mantenza das súas cabalarizas destinaban os siñores a a vea millor. A relevancia estritamente económica dos bois non era menor. Na súa maior parte, esta riqueza pecuaria estaba en mans dos centros señoriáis. Un exemplo, en 1424 o cabildo da catedral de Mondoñedo afora o casal de Maariz "con las heredades bravas e mansas ena billa e enos montes e con seu gaado... duas bacas con dous anellos e hun terneiro e hun almallo e onse roxelos dovellas grandes e pequeñas e dous porcallos e duas cabras", outros casales tamén do cabildo en Martiñán, Viladonega, Labrada, etc., ofrecen descripcións ben semellantes. As especiáis características que reviste a estrutura da propiedade do gando entre os campesinos déixase entrever apenas na documentación. Pero ao travesó dos testamentos, se nos amostran os labregos coma propietarios dalgunha cabeza de gando; atopándose tamén moi estendida a parceiría dos animáis. 3. OS COMPLEMENTOS DA PRODUCIÓN AGRARIA: A INDUSTRIA RURAL Unha industria rural de variadas proporcións se desenvolvéu por toda a rexión mindoniense, pero sin chegar a ser en ningún momento un sector dotado de entidade propia. O mundo rural no que se enceta condicionará toda a súa actividade, e incruso ñas cidades e vilas a súa produción terá sonrientes un carácter complementario respeito da actividade principal: o traballo dos campos. Nin tan siquer a industria textil escapóu a estas limitacións: o fiado e tecido do liño non abandonóu o marco doméstico no que desenrolaba a súa actividade, e o mesmo ocurríu eos panos de lán, aínda que nalgún momento tívose recurrido ao traballo dos teceláns que xurden na documentación. A riqueza forestal (especialmente a madeira de carballos e castiñeiros) potencióu o desenrolo de asteleiros na beiramar como están documentados pra Santa Marta de Ortigueira e Santiago de Foz. Importantes vencellos xunguían a viticultura ca esprotación forestal: a forte espansión atinguida polas 310

29 vides, provocóu unha gran demanda de madeira pra a fabricación dos bocóis, pra as rodrigas e pra todo o conxunto de reparacións a que éstas tiñan de sometérense. Nos derradeiros anos do século XV esgotábanse, coma temos dito, as posibilidades de ampliación do terrazgo e faranse presentes as limitacións que as relacións sociáis impuñan ao crecemento económico. En efecto, os siñores (por seren propietarios das térras e tamén en virtude dunha chea de coaccións extraeconómicas) apropiaranse da meirande parte do traballo campesino; mais, nin a renda señorial, nin tan siquer unha pequeña parte déla, voltará á térra. Qué sucede entón cando a poboación medra nunha situación de recursos que están a se esgotar, e de técnica estable? Os síntomas de recesión xurdirán de contado: ao primeiro a crise presentarase dun xeito larvado; de seguido, a Guerra Irmandiña será a súa expresión social, violenta, espectacular. MARÍA XOSÉ RODRÍGUEZ GALDO Santiago de Compostela 311

30 LOS MUSEOS GALLEGOS * En la actualidad, la concepción de lo que ha de ser un museo en el mundo moderno presupone para estos establecimientos culturales un ir más allá de sus funciones tradicionales y siempre esenciales de la investigación, la conservación y la exposición científica de objetos, lo que indica asumir nuevas tareas y adquirir formulaciones diferentes; y ello porque el museo debe interpretar las necesidades de la comunidad en función de su cultura, su ambiente y su demografía, pero con una cierta objetividad independientemente de factores circunstanciales en orden al mejor conocimiento del hombre contemporáneo y en el respeto a la libertad de información. Es decir, el museo debe encontrarse comprometido con su circunstancia ambiental, como se señaló en la Asamblea General del I.C.O.M. de 1974', pero este hecho no debe hacernos olvidar la situación real de dependencia de los museos respecto al estado, o sus organismos autónomos, en cuanto proporcionan, en la mayoría de los casos, los medios de supervivencia del museo. Sin embargo, la formación integral de la personalidad de los individuos como ciudadanos debería ser independiente de las directrices que se propone el estado, lo que es difícil de lograr teniendo en cuenta el valor que supone para el estado la enseñanza, que es al fin y al cabo lá tarea que realiza el museo, cuya acción puede ser de gran ayuda en esos objetivos propuestos como puede verse en la formación de una determinada mentalidad nacionalista en Alemania, exarcebada en los años hitlerianos con evidente deformación o imbuyendo una idea imperialista, restauradora del pasado de la Urbe, como en el caso del Museo della Civiltá Romana desarrollodo en el período mussoliniano en Italia, aunque, por supuesto, no fueron los únicos elementos de formación popular. Existe pues una cierta oposición entre el ideal deseable de independencia de formulación de conocimientos a través de la exposición de objetos en los museos y la realidad del sostenimiento de * Esté trabajo no habría podido ser «laborado sin haber sido becario del Museo de 'Pontevedra durante cuatro años, el autor, ya que el acceso a las publicaciones citadas, contenidas entre los fondos que dicho Museo recibió como legado testamentario de Sánchez Cantón, no es factible en la región. 1 Cfr AssamVÍée Genérale de I'ICOM. Resolutión n» 1, en Icom News 27 <1974) Cfr. También, Le 7 Musée et le monde moderne, ibidem,

31 éstos por parte del Estado, que hace impensable el desaprovechamiento por parte de éste de unos recursos fonnativos como los que ofrece el museo. Este se nos presenta como una posible solución al problema de la educación permanente, quizá el instrumento más adecuado para desarrollarla, por lo que es lógico que se encuentre situado dentro del organigrama de la acción cultural que se proponga un gobierno; pero no únicamente como tal, sino también en cuanto lugar de salvaguardia del patrimonio cultural de un país, lo que el museo realiza de forma paralela a los archivos y a los conjuntos monumentales organizados. Sin embargo, esta claro que el fomento de los valores culturales no ocupa la plaza que se merece dentro de la programación general de los estados en orden a inversiones, aunque la situación mejore al advertir que su eficacia sirve de plataforma a la adquisición de una mejor situación de tecnología y ciencia aplicada y experimental, imprescindible para lograr un adecuado nivel de vida material para la mayoría de la población, objetivo éste qué aparece hoy como excesivamente prioritario en los planteamientos estatales. Pero la tendencia es alcanzar la educación cultural una vez alcanzada una base económica aceptable, cuando lo realmente provechoso sería el proceso inverso, ya qué un nivel tecnológico alcanzado tiende a estancarse sobre sí mismo si carece de esfuerzo de renovación, que en principio sólo se plantea desde una amplia base cultural, que suele ser asimismo critica. En este sentido, las valoraciones históricas del pasado humano suelen ser provechosas, siempre que se interroguen desde el presente en que vivimos 2. Dentro de este contexto, el museo, sea de historia, de bellas artes, etnográfico, de la ciencia y de la técnica o de ciencias naturales aspectos estos dos últimos que no se han desarrollado como merecen en nuestro país 3, sobre todo teniendo en cuenta las experiencias habidas en otros países 4, está integrado en un esquema educativo y de investigación, apareciendo como un instrumento político en cuanto participa en dos sectores que se planifican por el estado estando, por tanto, en gran medida a su servicio y en sus manos ya que sus fondos están controlados por él. Y es sabido que esos fondos son elementos de maniobra con los que orienta 1 El valor de la cultura antigua en el mundo ha sido cuestionado recientemente en la polémica mantenida a diversos niveles sobre la supresión de las lenguas clásicas en el Bachillerato Unificado Polivalente. Una formulación del sentido del estudio del mundo antiguo en la actualidad puede verse en R. BIANCHI BANDINELLI, Archeologia e cultura. Milano, 1962 e ÍDEM Storicitá delvarte clástica. Napoli, 1973, 3. a ed. > Un planteamiento general sobre los museos de la ciencia y de la técnica en España puede verse en Cristóbal s. MARTTN. Moda un Museo Español de la Ciencia y de la Técnica. Madrid, Informe policopiado. * Sobre los museos de la ciencia y de la técnica puede verse el número monográfico a ellos dedicado en MTTSETJM. XX, 3 (1967), f también sobre algunas de sus'características y utilidad s. K. GHOSE. Le sufet de l'année: Les musées et le public, en Icom News 21/3 <1968), 2-4; y Ahmed BAGHU. Le sujet de l'année: musée et developpement, en Icom Newá, 22/2 (1969),

32 su actuación, por lo que si los resultados son positivos no tendrá inconveniente en ponerlos a la disposición del museo con largueza, mientras que si el resultado es la crítica, surgen las restricciones y la estrangulación en sus funciones de la institución museal. En el conjunto de este planteamiento aparecen como muy deseables las recomendaciones del Secretariado -del ICOM hechas en , pero es difícil que el estado pueda renunciar al control de las subvenciones para la formación de la población, que pudiera orientarse a que en algún momento, ésta o una parte de ella, ejercitase una critica de su comportamiento. Por tanto, un museo con planteamientos totalmente objetivos, en el caso de que los hubiera, dotado de un "status" por el que fuese conciencia de una sociedad que se manifiesta en él en cuanto el museo es partícipe de las estructuras científicas del país, y dentro de la cual es medio de comunicación, auxiliar pedagógico, centro de experimentación, útil de trasmisión de conocimientos y de creación científica, que cristaliza la independencia, la unidad y la consciencia nacional, es una utopía o una irrealidad, por lo que no debemos, si queremos que el museo cumpla su misión con la mayor proyección posible, olvidar la situación real en que nos movemos. En la situación española la creación y ordenamiento de los museos aparecen planteadas en el contexto de unas decisiones políticas que, sin afectarlas directamente, recogen el deseo de salvaguardia de los bienes culturales nacionales, del patrimonio monumental y arqueológico, que corren peligro. En efecto, a partir de una situación límite como es la creada por la desamortización de las propiedades religiosas, de 1836, se dictan una serie de normas para la recogida y conservación de las obras de arte acumuladas en iglesias y conventos de órdenes religiosas. En muchos casos no llegan a ser efectivas las disposiciones dictadas, lo que provoca que, con posterioridad, pero para casos aislados y concretos se vuelva a legislar 6, Sin embargo, en la actualidad parece existir. un planteamiento más coherente, aunque la no efectividad de muchas reales órdenes del siglo pasado siga haciéndose notar con la reincidencia sobre algunos museos que cobran nueva forma y se realizan. Además, la preocupación por la salvaguardia de los bienes culturales nacionales sobrepasa las bellas artes y atiende a la conservación de una "memoria consciente" de la sociedad preindustrial, de ahí que se vayan creando sucesivamente diversos museos etnográficos y de las artes y costumbres populares. Junto a esta línea de valorización del mundo "folk" nacional en sus vertientes locales y regionales hay otra de valorización de yacimientos arqueológicos, con creación de museos monográficos de excavaciones. Un programa de la ' Musées et gouvernements, en Icom News, 25/1 (1972), 5-7. ' Sobre la situación histórica española en particular y referida a los museos y la legislación correspondiente puede consultarse J.A. GAYA ÑUÑO, Historia y Gula de los Museos de España. Madrid ss. (Hay una reedición de 1968), y Consuelo SANZ PASTOR, Museos, y colecciones de España. Madrid, ss. 314

33 situación de los museos españoles lo ha ofrecido recientemente Nieto 7. Pero el renacer de los museos españoles no afecta sólo a lá creación de éstos, sino a la reinstalación y modernización de otros muchos 8, un replanteamiento oficial de su función y del personal que los atiende', y todo ello traducido en una mayor atención bibliográfica al tema. Otro aspecto a tener en cuenta en esta visión general de los museos españoles es la creciente llamada por parte del estado a los organismos locales y regionales a intervenir en ello, sobre todo en los aspectos económicos del sostenimiento y funcionamiento de las instalaciones a través de la comisión de Patronatos gestores. Sin embargo, esta dirección no se completa con la autarquía de personal, que se reserva el estado. Es verdad que la formación del personal directivo de los museos plantea numerosos problemas y es objeto de 7 Gratiniano NIETO. Panorama de los museos españoles y cuestiones museológicas. Madrid Especialmente 22 ES. y apéndices finales. Sobre cada museo véanse además las obras ya citadas de J. A. GAYA ÑUÑO y c. SANZ PASTOR. ' (Para este aspecto concreto puede verse J. M. GONZÁLEZ NAVARRETE. Les nouveaux aménagements des musées espagnols. La Bevue Francalse. Supplement au n. 253, mal, También es interesante F. J. SÁNCHEZ CANTÓN, Renovation of Museums in Spain. Art and Archeological Museum. IX, 3 (1956), ' En este sentido son ilustrativas las lineas introductorias del Decreto 2006/1973 de 26 de julio sobre selección de Funcionarios del Cuerpo Facultativo de Conservadores de Museos, que dice- así: "Por ley 7/1973 de 17 de marzo (B. O. E., 21 marzo 1973) ha sido creado el Cuerpo Facultativo de Conservadores de Museos, cuyos miembros tienen a su cargo la vigilancia, cuidado y dirección del Patrimonio Histórico-Artístico mueble de la nación, para exponerlo, con la ordenación cientilica y tuaáctica conveniente, en los Museos del Estado, así como en los de las Corporaciones, Asociaciones o Entidades que lo soliciten. Todos estos museos son instrumentos capitales para la Educación, base indlspensabel de la investigación y verdaderos Centros culturales y formativos". Como se ve toda una preocupación por el planteamiento que debe orientar a los museos en su función. Pero también por los propios funcionarios en orden a su adecuada preparación. 10 Ademas de los ya citados de J. A. GAYA ÑUÑO, Cristóbal s. MARTÍN, Gratiniano NIETO y c. SANZ PASTOR debemos indicar entre la producción más reciente: M. BELTRAN LLORIS. Teoría del Museo. I., en Caesaraugusta ( ). 5-28; c. ESTEVA FABREGAT. La etnología española y sus problemas, en Actas del I Congreso Nacional de Artes y Costumbres Popularas. Zara goza, ; ÍDEM. El etnólogo como conservador de Museo, en Pyrenae 5 (1969), ; J. A. GAYA ÑUÑO, La España de los museos. Madrid, MIT. 1970; M. L. HERRERO. El museo en la educación Barcelona. 1971; G. NIETO. Significado y alcance del Decreto por el que se declaran los Museos, Monumentos Histórico-Artísticos y Nacionales, en Oretania, 10 (1964) ; ÍDEM, Museos locales de Artes y Costumbres Populares, en Actas I Congreso Nacional de Artes y Costumbres Populares. Zaragoza, 1968; 67-84; ÍDEM, Museo de Artes y Tradiciones Populares. Ponencia presentada al pleno del Patronato J. M. CUADRADO, del C. S. I. C. Madrid, febrero Son de interés también las guías de los diversos museos publicadas dentro de la serie GUIAS DE LOS MUSEOS DE ESPAÑA. Madrid. Dirección General de Bellas Artes. Asimismo, aunque más antiguos son de interés para cono cer el desarrollo de los museos españoles los siguientes trabajos: ;. -: :. ;- A, FERNANDEZ DE AVILES. Cuestiones museográficas, en RAM, 1954, ; c. FERNANTEZ CHICARRO, Museografia. Problemas que afectan a nuestros museos, en RABM, ; J. M. de NAVASCUES. La nueva instalación del Museo arqueológico &c Sevilla, en RABM, 1947, ; ÍDEM, Aportación a la museografia española. Madrid, 1959; ÍDEM, La función del Museo Arqueológico provincial y del Museo Local, en Crónica del II Con^re^i \i..... gico del Sudeste español. Albacete, 1946 (Cartagena, 1947),

34 Distribución de los museos gallegos 316

35 importantes discusiones y reuniones a escala internacional 11, por Jo que es prudente que competa al estado la dotación de esas plazas, aunque desgraciadamente esa dotación no se realiza y los museos funcionan en consecuencia lamentablemente. Sin embargo, sostenemos que no debería ser el único personal existente en los museos el que realiza las funciones de conservador, sino que, como se expone más adelante, debiera existir todo un equipo, que el conservador coordinase y que tuviera atenciones sobre Jos aspectos de la conservación de los artefactos expuestos, el estudio de los mismos investigación y la formulación expositiva de ellos para el público. Y aquí, las posibilidades de dotación de personal en régimen de becarios o contratados temporales podría realizarse con eficacia por parte de las entidades promotoras que constituyen el Patronato. Y dentro de esta visión sintética del conjunto hispano hemos de preguntarnos Cuál es la circunstancia de los museos gallegos? Es evidente que los dependientes de organismos oficiales se enmarcan en las directrices generales para este tipo de instituciones, mientras que los promovidos por entidades o particulares quedan al margen de esta planificación, aunque en un principio, dado que su existencia depende de autorización de la Dirección General del Patrimonio Artístico, cabría pensar en que aparecieran como subordinados a los oficiales dentro de un organigrama general. La situación real es muy otra, y si bien el análisis pormenorizado de cada institución nos llevaría demasiado lejos no está demás pretender unas reflexiones que afecten al conjunto de las instituciones museísticas regionales n. En la provincia de La Coruña existen más museos que en ninguna otra de Galicia, ya que hemos contabilizado, dos en La Coruña, los provinciales de Bellas Artes y Arqueológico; uno en Betanzps, de muy reciente creación, de ámbito regional y especializado en el traje regional; uno, de pintura, en Sada: Museo Carlos Maside; seis en Santiago de Compostela con colecciones de vario interés: el de la Catedral, de arte sacro y arqueológico, del que sólo están expuestas algunas colecciones; el de arte, arqueología y folklore regional del Instituto de Estudios Gallegos "Padre Sarmiento", del C.S.I.C.; el de folklore local en la "Casa de la Troya"; el Museo de las Peregrinaciones Jacobeas; el Museo Municipal y el de arte sacro 11 Cfr. las obras siguientes: E. MICHEL, Musées et conservateurs. Bruxelles, VII Conférénce Genérale de I'ICOM. Resolutión, en Iccun New:, 19/1 (1966) 19. BIBLIOGRAPHIE, Musées et conservateurs, en Icom News. 21/1 (1968), recogiendo toda la bibliografía sobre el tema. Problémes de personnel dan les Musées, en Icom News, 21/1 (1968), 18-21; La formatión du personnel des Musées. Travaux et documente museograpniques. London. 1969; Stage d'études relatif á la fonctüm des conservateurs et des téchniciens des musées. Alger. AJVTÜ, Rapport de Jean Ohatelain. Documente Unesco SHC/CS/56/7.; Stage international de formatión du personnel sciéntifique des musées. en' Icom News. 22/2 (1969), 9. u Por otra parte no es fácil realizar un estudio de este tipo, toda vez que muchas de las Instituciones museales regionales no publican datos ni Memoria alguna sobre sus actividades. El cuadro general que se presenta debe muchos de sus datos a los contenidos en los apéndices de la Obra de o. NIETO. Panorama de los museos españoles..., cit. Cfr. Apéndice H. 317

36 del Convento de San Payo de Antealtares. Finalmente, otro de arte sacro en Iría Flavia. En la provincia de Lugo existen siete museos' de los que tres se radican en la capital: el Tesoro de la Catedral, él Diocesano, instalado 'en el Seminario Conciliar, y el Provincial con colecciones de arte, arqueología y folklore, En El Cebrero se creó en 1969 un museo regional de artes y costumbres populares de la Montaña, más conocido como museo de Las Pallozas, y único de los tres creados en aquella ocasión que funciona". Existen, además, dos museos de arte sacro, uno en el Colegio del Cardenal, en Monforte de Lemos, y otro en Santa María de Villanueva de Lorenzana. A ellos hay que añadir, un museo monográfico y muy peculiar: el de la Real Fábrica de Sargadelos, que a través de sus manifestaciones públicas está en auténtica expansión 14. En Orense, la provincia gallega menos dotada de museos, existe un Museo Arqueológico Provincial, en la capital; uno diocesano Catedralicio, dos museos parroquiales en Celanova y Junquera de Ambia; una colección particular etnográfica en Osera y un creado, pero sin funcionar, museo de artes y costumbres populares del Valle, en Ribadavia. Finalmente en la provincia de Pontevedra hemos de reseñar: en la capital, el Museo Provincial y una colección de historia natural; un museo monográfico de excavaciones en Santa Tecla, La Guardia; el Diocesano de Tuy, que se encuentra en fase de montaje, y el Museo Municipal del Parque Quiñones de León, en Cástrelos, Vigo. A ellos hay que añadir, un magnífico museo privado: el Museo marinero Massó, de Bueu, y uno etnográfico de alcance regional, creado en 1969 y que no ha sido instalado, en Combarro, de artes de pesca ' tradiciones populares de la costa, que es el que se pretende anaizar en la parte final de este } trabajo. Como se ve, un repaso del inventario deja clara constancia de que existe una infraestructura museal en la región, lo que posibilita una planificación global; ya que no es preciso partir de cero, con la importante aportación que ello supondría, sino reorganizar, dar un sentido coherente y una jerarquización a los museos ya existentes y rellenar los huecos que se aprecian. Pero la existencia de una posible infraestructura no debe hacernos olvidar que algunos de los enumerados no son más que museos sobre el papel de un decreto de creación y que otros tienen deficiencias de funcionamiento en la mayor parte de los casos debido a falta de personal o al pluriempleo de éste y a las escasas o nulas posibilidades monetarias, pero en cualquier caso existen los edificios, buenas co- 13 Sobre los museos creados en 1969, cfr. M. CHAMOSO LAMAS, Museos de Artes y Tradiciones Populares. El Cebrero, Ribadavia y Combarro, en El Ideal Gallego, extraordinario dominical, 10, XI Tanto por... las exposiciones, cursos abiertos y conferencias que organiza como por sus publicaciones. Cuadernos del Instituto de Estudios Cerár micos ae Sargadelos. de los que van publicados mas de doce números. 318

37 lecciones, 'bibliotecas y estimables catalogaciones en bastantes de ellos. Al lado de esa base de trabajo de una planificación -regipnal, hemos de advertir que existen áreas geográficas pobladas desprovistas de instituciones como es el caso del área ferrolana. Esto puede ser indicativo de una falta de actuación educativa sobre una mayoría de la población regional, que debiera ser objetivo a cubrir por los museos gallegos: el poner la cultura al alcance de la mayoría de su población. En este sentido, se advierte la concentración de museos en los núcleos urbanos hasta cierto punto lógica la dualidad en la capital de provincia del museo provincial y del diocesano, cuándo la ciudad es metrópoli eclesial, pero se echa de menos la existencia de un museo diocesano en Mondoñedo, única sede donde no existe, ya que el de Tuy está siendo instalado. Pero fuera de esas ciudades, con la excepción de Santiago, caso aparte por ser la capitalidad regional y tener ambiciones de centralismo exageradas en algunas facetas culturales y una trayectoria histórica que explica algunos de sus museos, los demás núcleos urbanizados de la región no poseen sino cuando mucho una colección de arte sacro. Es en este punto donde una planificación regional se haría sentir más intensamente promoviendo no ya la creación de pequeñas colecciones municipales, sino las exposiciones temporales organizadas por el. museo provincial, ya que el "museo-ibus" parece una experiencia lejana de nuestras tierras 15, lo que además se traduciría en muchos casos en enriquecimiento de las colecciones de esos museos con las aportaciones populares de los halladores de objetos, que muchas veces se pierden por falta de formación de sus halladores. Otro aspecto a comentar dentro de esta visión regional es la disparidad ae pertenencia de los museos. En efecto, existen museos del estado, museos de la iglesia, museos municipales, museos de diputación provinciales y museos particulares. Esta es quizá la traba de más envergadura a la hora de pretender una planificación conjunta, ya que en muchos casos la propia existencia del museo obedece a un particularismo localista o a unos intereses creados que tratan de evitar todo sistema de planificación, ya que mermaría las atribuciones que se confieren quienes los regentan. Dentro de ese conjunto cobra particular interés el hecho de que no exista un centro regional de restauración, lo que quiere decir, no que cada museo posea un taller y laboratorio de restauración, sino más bien que cada institución posee un pequeño taller donde se efectúan las labores más imprescindibles, teniendo que recurrir al Instituto Central de Conservación o a técnicos particulares según u Cír. sobre el tema el número dedicado a los museos y las exposiciones itinerantes de la revista MTJSEUM. III. 4 (1950). Sobre la utilidad y sentido cultural puede verse s. K. GHOSE. Les expositions scientifiques itinerantes du Musée technologique et industriel Birla. Calcutta, en Museum, XXI. 4 (1988),

38 las posibilidades de estos centros o, en el peor de los casos, mantener los objetos tal como se pueda. Otro problema general para todos es el del aumento de las colecciones. En este punto las situaciones son casi tan variadas como las de^ pertenencia de los museos, aunque hay instituciones que se ven favorecidas por el continuo aporte de donaciones y depósitos que realizan grandes benefactores. Tampoco hay grandes posibilidades, y en este caso se debe en gran medida a lo exiguo de los presupuestos ordinarios y a la poca agilidad de los posibles presupuestos extraordinarios. En esto también hay una falta total de coherencia, pues determinadas colecciones o museos pueden darse Sor cerrados en función de la idea con que fueron concebidos o e las propias colecciones que exhibe, mientras que otros son los llamados a ser potenciados y seguir desarrollándose, sin por ello absorber a los demás, sino manteniéndolos e incluso desarrollando una actividad complementaria con exposiciones itinerantes del material de interés secundario dentro de las colecciones expuestas del museo o, mejor aún, con materiales no expuestos en el museo que cobran así todo su sentido. Entresacamos estos problemas que consideramos principales junto al que ahora describimos: la falta de colaboración, no ya entre museos, sino entre el museo y los ámbitos investigadores, centrados en la Universidad y sus actuales extensiones, los Colegios Universitarios. La teoría del Museo-Laboratorio, entendiendo este como centro de investigación en general es hoy una realidad en muchos centros; sin embargo en los museos gallegos existe un cierto recelo hacia el investigador que no es de casa, por expresarlo de forma familiar; y el investigador universitario siente un cierto desprecio por el museógrafo. Esta situación tan real aun hoy, requiere sin embargo matizaciones, y en la actualidad la joven generación universitaria se vuelve a los museos, no sólo como posible salida profesional, sino incluso como centros donde trabajar habitualmente ya que en ellos se encuentra el material de trabajo; y de hecho muchos de nosotros hemos trabajado asiduamente en ellos, incluso como becarios de los centros para la formación de personal orientado hacia museos. De este análisis general de los museos gallegos podemos sacar unas conclusiones optando por una posible, y necesaria, planificación museográfica regional. Esta como tal no parece posible realizarla, ya que no hay una sola institución que cubra todo este ámbito geográfico, y las que lo hacen presentan carácter monográfico: los museos de artes y costumbres populares, que además se han distribuido a cada uno en su provincia para que la posible y prevista inversión de las entidades locales se canalice directamente. Por tanto, la planificación regional deberá hacerse armonizando los diversos. intereses provinciales en un conjunto orgánico y estableciendo en-'-el interior de los ámbitos provinciales unas líneas de trabajo y jérarquización de instituciones. A nivel regional, convendría acometer la realización de un laboratorio de restauración y 320

39 tratamiento de objetos, ya que dicha carga será excesiva para un museo provincial y además así podrían abastacerla de trabajo entre todos. Dentro del ámbito provincial establecer una jerarquía, en la que parece lógico potenciar el desarrollo del museo provincial con preferencia y secundariamente el correspondiente museo etnográfico regional, para cuyo enriquecimiento son necesarias las colaboraciones de otras entidades. Bajo la supervisión del museo provincial deberían funcionar los otros, sin que ello signifique intervención de fondos y materiales. Se trata de una función supervisora y encaminada a lograr la mayor acción cultural posible. Por otra parte, insistimos sobre el carácter cerrado que presentan numerosas colecciones locales. Esa potenciación del museo de ámbito provincial, no debe significar en el plano museístico un nuevo centralismo en la capital de provincia, sino que la institución fiel al carácter provincial, manteniendo unas colecciones base radicadas en la capital, debe realizar su proyección, mediante exposiciones temporales, animando a los grupos locales o a través de un museo-ibus, sobre todo su ámbito territorial. Esa potenciación sólo es posible contando con el personal necesario. El museo ha venido siendo demasiado unipersonal, con excesivas funciones y trabajo centradas en una misma persona, de ahí que parezca razonable pensar en una dotación de puestos de trabajo bien definidos dentro de cada museo. Deberá también prestarse atención a la función investigadora, para lo cual es de gran interés tender puentes entre la universidad y el museo, pero también del museo hada los investigadores y eruditos locales. Para que tuviera el museo esa trascendencia además de con el personal necesario, parece que ha de contarse con una situación financiera positiva. Ya hemos indicado las peculiaridades que pretende obtener el museo en sus relaciones con el estado; por eso cuando aspira a recibir otras aportaciones económicas trata de mantener la misma postura. Sin embargo, las entidades que podían subvencionar los museos se retraen, porque no suelen ver la rentabilidad inmediata de su inversión. Y es que las inversiones culturales sólo son rentables a largo plazo. En este campo, las Diputaciones Provinciales, los Bancos, las Cajas de Ahorros, que constantemente nos 'bombardean publicitariamente diciendo que ayudan a la cultura tendrían mucho que aportar y algo menos de que hablar, y sí en cambio enrojecer por su mínima aportación en estos aspectos. En este aspecto, sería deseable que los museos elevasen su presupuesto ordinario, siquiera conforme a la tendencia alcista de la vida diaria, y tuviese una mayor agilidad de presupuestos extraordinarios a los que recurrir para obras o adquisiciones imperiosas. Para que ello fuese posible son imprescindibles dos cosas: abandonar el particularismo localista y atención al público. La segunda parece una realidad a tenor del eco suscitado por la discusión pública del proyecto de creación de un museo municipal en Orense. La duración y las diversas intervenciones habidas parecen indicar 321

40 una sensibilidad hacia el problema 16. El otro problema es de más difícil solución, ya que el localismo aparece además sustentado por múltiples intereses particulares. El hecho lo denunciaba J. C. Sierra recientemente al intervenir en la polémica sobre el museo municipal orensano, apuntando además soluciones a los problemas generales a los que hemos venido refiriéndonos ". Y como telón de fondo de esa reorganización que pretende borrar la tendencia caciquil y el particularismo local, una reflexión encuadrada en un marco regional. En efecto, el planteamiento seguiría siendo tan teórico como los anteriores si careciese de un estudio del contexto cultural en que se mueve el público para el que se piensa el museo. Hacerlo sin tener en cuenta al público, es programar para el autobombo y la situación que se crea es igual a la anterior en cuanto es irreal y sin contacto con las personas a las que va destinada. El pensar en un marco regional no presupone un planteamiento político aunque por fuerza lo es en cuanto afecta a un planteamiento de un hecho público y colectivo, de la región como entidad perfecta. No entraña ningún nacionalismo estético ni estéril, sino que pretende ser una adecuación a una realidad histórico-econóinico y cultural en que se define una asociación humana con una trayectoria histórica común. La región, por tanto, es la base de la renovación de las estructuras de los países actuales y el marco habitual en que se desarrollan las relaciones de los hombres M. Dentro de ese marco regional una particular atención debe prestarse a los museos etnográficos y de artes y tradiciones populares. Ya hemos señalado que la atención que se viene prestando a estos museos es creciente a tenor de la progresiva pérdida de la memoria colectiva de la vida y las formas de vida de la sociedad preindustrial. En efecto, dentro de un marco regional la creación de museos etnográficos y de artes y costumbres populares tiene una cierta trascendencia, ya que en principio en ellos va a, plasmarse mejor que en los museos provinciales en razón del marco administrativo histórico que la provincia supone en la mayoría de los casos la forma de expresión vital de una comunidad humana. Esta conservación de la "memoria y conciencia histórica" de la comunidad ha sido además uno de los argumentos esgrimidos a favor de un determinado tipo de museos populares, los museos al aire libre, sobre todo en sus formulaciones iniciales en Escandinavia w. u Discusión periodística en (La Reglón, periódico diarlo. Orense. En el periodo comprendido entre el 18 de febrero y el 27 de marzo de j. c. SIERRA. Teoría y función del museo, en Hoja del Lunes. Asociación de la prensa. Orense. 17 marzo y 8 abril de u Sobre el concepto de reglón y su valor actual cfr. p. GEORGE. Geografía acuca. Barcelona, 1966, especialmente la cuarta parte dedicada a geografía activa de la región, Con un sentido más profundo de metodología aplicada CRIBIER, DRAIN y DURAND-DASTES, initiatión auz exercices de geographie régionale. París, " Cfr. las palabras de Moltke Moe recogidas por B. AALL. Les musées en pletn air en Ñorvége, en Mouselon (1933) , esp

41 En el caso gallego contamos con cuatro museos etnográficos de ámbito regional, pero especializados, tres en formas de vida peculiares y el cuarto en el vestido. Los tres primeros fueron creados por Decreto en 1989, distribuidos en sendas provincias y planteando la coordinación de ayudas entre el estado y los organismos locales. De ellos sólo uno, el de la Montaña, en El Cebrero, Lugo, funciona en la actualidad, si ibien su vida es precaria y no se ha potenciado debidamente 20. Los otros dos no han tenido aún plasmación real. El cuarto, más reciente en su creación, data de 1974, parece contar con más apoyo de cristalizar ciertas ayudas que se preveían recientemente en la prensa diaria 21. No cabe duda que se ha procedido con cierta oportunidad para la recogida del material etnográfico en una síntesis todavía coherente, pero que está sometida a un proceso de degradación desde hace unos cuarenta años a esta parte. En efecto, ya por la década de los veinte, un entusiasta y activo grupo regional se preocupó por los temas de la sociedad folk" que estaba en cambio. Quizá el cambio no fue aún tan brusco cpmo el actual potenciado por los mejores medios de comunicación social, que no siempre de transporte, aunque no cabe duda de que la agüización de ambos ha transformado buena parte de las estructuras materiales de nuestra sociedad tradicional, aunque no totalmente la forma de ver el mundo. En cualquier caso el proceso degradante es hoy una realidad y si no se acomete una recogida del material y de su forma de utilización pronto será un recuerdo histórico similar a los conocimientos que tenemos de cómo eran las cosas en el siglo XVIII o en el siglo XII. Es decir, será también objeto de una investigación pormenorizada, pero sus resultados no serán tan completos como si se acometiesen con la debida rapidez, con un decidido apoyo económico y los medios de personal y personal preparado parece haberlo necesarios. Sin embargo, poco ha sido hecho. Ni tan siquiera se han potenciado ciertas Fórmulas que se preveían en los decretos de creación de los museos. No ya la colaboración entre organismos provinciales y estado, sino incluso en las líneas museográficas expuestas, que parecían orientarse hacia la formulación de museos al aire libre, ya que si en el caso del museo instalado si aparece, en los otros dos proyectos se piensa en instalaciones tradicionales sin el aliciente de una exposición comprensiva de la funcionalidad de los artefactos expuestos, uno en el marco de una joya arquitectónica románica en Ribadavia, y en otro caso en dos casas solariegas del dieciocho de Combarro. Los problemas de fondo quizá sean los mismos que hemos expuesto anteriormente, pero aquí se precisa nítidamente la no dotación de puestos de personal, ya que no se han cubierto las plazas de conservadores de esos museos, y si a nivel directivo, en comi- CU- nota 13. La Voz de Galicia. Diario. La Coruña. 22 de marzo de

42 sión de servicios, puede preocuparse de su instalación el respectivo director del museo provincial, es necesario la presencia constante de un funcionario para que la vida del museo sea activa y la institución no se anquilose. Hay por tanto problemas de dotación de personal, y en este sentido, como ya hemos apuntado, los organismos locales deberían interesarse en el problema. Él telón de fondo de estos museos etnográficos y de artes y costumbres populares es la forma de vida tradicional. Ya hemos visto que está sometida a un proceso de degradación, pero aún sus restos son importantes. Sin embargo, el fondo del problema no son los artefactos materiales, sino los problemas espirituales que los vinculan entre sí y les dan un sentido. En efecto, a través de la investigación podemos llegar al conocimiento de las formas de vida material del pasado, pero lo que realmente provoca mayores vacíos en nuestro conocimiento es la vinculación que existía entre los diferentes artefactos: la forma de vida que condicionaban, la mentalidad de su aplicación y la que los hizo posibles. A este fondo es al que se quiere llegar, ya que en él radica la consdenda histórica de las poblaciones, y el conocimiento que el hombre moderno tiene de sí mismo aparece condicionado por la comprensión que es capaz de realizar de su pasado así entrevisto, en formulaciones de conjunto y no sólo artefactos aislados. Por eso mismo la reflexión sobre uno de esos museos creados y sin vida aún, no tiene sentido si no la advertimos dentro de un planteamiento de conjunto de la actividad museal de esa misma región y a la luz de los modernos criterios de exposición museística y de valoración de los museos como centros culturales inscritos en una línea que nos lleve a la educación permanente. FRANCISCO FARIÑA Pontevedra 324

43 MEMORIAS DUN NENO GALEGO: ANÁLISIS E INTERPRETACIÓN "No corazón de Balbino latexa sempre Galicia", di a adicatoria persoal de Neira Vilas no exemplar das MEMORIAS DÜN NENO LA- BREGO que eu teño. E moi ben podíamos decir que "no corazón de Neira latexa sempre Galicia". Coido que é a mellor presentación de un home que non percisa ser presentado. Decir que nacéu en Gres en 1928, que en 1948 emigróu a Buenos Aires, que en 1957 fundóu alí "Follas novas, mostra permanente do livro galego", ou que en 1960 escribíu o seu primeiro libro "Dende lonxe" e no ano seguinte as Memorias dun neno lóbrego, ou que despóis publicóu outros non menos importantes está dabondo. Pero decir que Neira Vilas, despóis de moitos anos trasterrado, escribe unha prosa galega enxebre, coma se sempre vivise en Galicia, sí que é importante e di moito no seu favor. Irnos, pois, a meternos nese mundo galego de Neira a través das páxinas das Memorias dun neno labrego. E, pra mellor escomenzar, é xusto non esquecernos de canto sobre él se ten dito xa e ' doutros datos de interés. Según as noticias dadas por X. Alonso Montero confirmadas pola nosa investigación en canto nos foi posible o libro ten xa cinco edicións; a primeira en Buenos Aires (Edic. Follas Novas, 1961); as outras catro en Sada-Coruña (Edicións do Castro, 1968, 69, 71, T2). As Memorias íoron traducidas ao castelán polo propio autor; ao chino dende o castelán por Jan-Chen-Jao en 1966; ao ruso por Oleg Ostrovsky, en 1968 (Traballo de doutorado); ao checo por Miloslav Pluhar, en No campo dos estudios non tivo tanta fortuna. Alonso Montero dá noticia de unhas páxinas adicadas na tesina inédita de María do Camino Noya Campos: Nova narrativa galega, xunio, Tamén sinala a semblanza de V. Luis Molinari no seu libro "Latitud Finisterre", Buenos Aires, 1961; e o derradeiro traballo conocido é Relato y teoría social de una novela de Neira Vilas de Concha Castroviejo en "CHAN", Madrid, n. 8, Xunio, Tamén dá noticia Alonso Montero de catro traballos "saldos de grupos mozos" que eu non conozo i el non cita. Se lie engadimos o Drólogo do propio Alonso Montero á 2. a edición e as tres reseñas ás distintas edicións mailas oito de Buenos Aires eí se acaba todo, que non é moito desde logo dada a importancia e o valor do libro. ESTRUTURA DAS "MEMORIAS DUN NENO LABREGO": TÉCNICA NARRATIVA Durante os derradeiros tempos estase producindo na narrativa mundial unha verdadeira revolución formal que atinxe á estrutura das obras. Nótase na derradeira narrativa o predominio de técnicas hastra agora inexistentes ou pouco desenvoltas.. E todas elás mostran os cambios de posición do narrador frente ao 325

44 mundo que crea. Antre estas técnicas está a "narración en primeira persoa", "o monólogo interior" e as "narracións obxetivas"'. No século pasado a narrativa era analítica e andaba dominada polo autor, pola "superioridade" do autor. Esta "superioridade" é a que se creba ñas derradeiras décadas, porque se desfán os modos naturais da relación antre narrador-narración-leitor-mundo. Dase, entón, un claro proceso de obxetivación. que ten como máis extremado representante a escola de Alain Robbe-Grillet que dá toda a autonomía aos obxetos* suprimindo toda psicoloxía. A narrativa, pois, xa non "comenta" nin "explica", senon que "mostra", "presenta" e "costrúe". (A idea non é nova, porque Ortega ñas suas Ideas sobre la novela 1925 sinalóu xa este proceso de obxetivación). Neste xénero de cousas, Sartre pretendía chegar a crear unha novela na que o leitor non fose xamáis dirixido polo autor. As principáis técnicas de obxetivación, como xa deixamos dito, son "os relatos en primeira persoa", o "monólogo interior" e "as narracións obxetivas". Agora ben, é evidente que no fondo de todas estas técnicas e desta revolución formal e estrutural está o modelo joyceano do "Ulyses". Pois ben, nesta liña de novas formas de novo realismo temos que colocar a Neira Vilas. A visión do mundo das Memorias é a do propio autor, quen, ao afrontar o problema da obxetivación desa visión resólvese polo empleo da forma do "diario", das Memorias. Deste xeito, manexa a perspectiva do "narrador-protagonista-observador" descartando a do "narrador-sabeotodo", Se Neira quería mostrar unha realidade en distintas facetas, é lóxico que elixira un "EU" que conté a súa existencia, a súa experencia e o seu papel dentro desa realidade, pechada, neste caso, a aldeia. E, se quere obxetivar, a elección dun neno como narrador- protagonista-observador é un acertó de feito porque relatará os acontecementos e mosirará os acontecementos desde cerca, pero tamén desde a obxetivación propia do que nonos entende e polo tanto "mostra" sin "comentar". Con este "narrador-protagonista-observador" logra unha "estrutura persoal" e polo mismo relátanse os feitos sin máis. Ademáis ten outra ventaxa: o autor pode seleccionar cun sentido funcional os feitos da narración e praticar cortes temporais e espaciáis na secuencia. Non fai falta a liñalidade cronolóxica representativa da novelística decimonónica, senon que a técnica narrativa adoptada por Neira Vilas permítelle presentar cadros distintos e representativos da realidade rural galega. Un caso concreto o máis claro quizáis de distorsión temporal temólo no cuarto capítulo O loita. Comenza a secuencia referíndose á morte do tío do Balbino: "Meu tío Braulio morréu de disgracia...". Pero enseguida se di: "Pasaron xa tres anos e inda se fala del con moita aquela". Sigue o relato e na. páxina seguinte comenza Balbino a lembrarse do tío denantes de contar a súa morte esmagado por un carro. A narración sigue ca descripción do entroido. Pra o autor era esencial mostrarnos o costume do loito e das esaxeracións a que.leva moitas veces, sobor de todo ñas aldeias; pero ten que aludir á causa do loito do protagonista-narrador e, entón, aproveita as posibilidades da técnica "narrador-protagonista-observador" pra mostrar (sin comentar) a 1 de Ut obra literaria, Madrid, Pódese ollar entre outros: Wolfang Kayser, Interpretación y análisis 326

45 absurda actuación da xusticia, velando o cadavre e facéndolle a autopsia pra saber de qué morrera, anque ben se sabia que morrera esmagado polo carro: "Se hastra tina o cabezóte do eixo espetado na barriga!". Trátase de relacións breves pero intensas, co que podemos afirmar que o tratamento do tempo ñas Memorias é un aspecto máis da "actitud* narrativa" que vai moi ligada á da "anticipación". Falando en términos de linguaxe, a gráfica das Memorias podémola fixar antre os polos do "cambio" e da "estrutura" 2. O "cambio" enrola as categorías do "proceso" e da "fala", da "diacronía"; a "estrutura", as do "sistema" e a "lingua", da "sincronía". A intersección de todas as categorías é a "palabra", que liga a "diacronía" coa "sincronía", a "fala" coa "lingua" a través do "discurso" e o "proceso" co "sistema" a través do "evento" e o "evento" co "discurso" entre sí. É decir: Cambio, Proceso diacronía ' fala r t r evento palabra discurso i i i sistema sincronía lingua estrutura Nestes términos, a estrutura das Memorias é idéntica a todo o que as precede na existencia. Esas preexistencias estruturais son distintas: unha lingua anterior aos persoaxes e ao relato que revela a natureza inmóvile dunha sociedade arcaica, anacrónica c marxinada: o feudalismo galego. O "sistema" e a "lingua" informan sobre a persistencia dos estados do "sistema". No polo oposto, o do "cambio", a "fala" cobra un xeito revolucionario, opoñendo dramáticamente mundos e personaxes: o mundo do labrego, probé, e o do dono, rico; o Balbino e o Manolita. Deste moldo leva a un proceso dinámico: a acción do relato con técnica de friso donde se atopan labradas as estampas da realidade rural. A técnica de friso (eminentemente brechtiana e épica é un acertó narrativo dentro do marco social, e da realidade rural galega. As estampas sucédense con xeito dende o "Eu son..." hastra o "Destino" que remata o libro en progresivo adentramento na realidade rural desde a perspectiva do neno-narrador. Son 16 cadros que forman un todo. E non é soio o protagonista-narradorobservador o que lie dá unidade, senón a mesma realidade,social e vital. As 16 estampas hai que recórrelas ao xeito en qué se pasan as follas dun álbum de fotos ou se olían os paneis dun friso (histórico..'. ' ' ;- Esta técnica épico-brechtiana con vi r tese, entón.vén ritual do proceso no que a "diacronía" apenas si conta porqué a sociedade é pechada e sincrónica en xeral. Así o mundo das Memorias é un mundo ritual no máis profundo sentido que Levi-Strauss dá ao termo: o rito entre mundo estático e mundo, dinámico, antre do- > Ollar: Carlos Fuentes, Nueva novela hispanoamericana, Joaquín Moritz editor, México

46 nos das fincas e caseiros ou criados. Pero, si ao principio do relato se trata dun rito de iniciación coa "mostración'' de dous mundos, duas clases sociais, duas castes de xentes e duas línguas (o Manolito fala en castelán), ao final, convírtese: en rito de xusticia e rebelión, pola significativa "pedrada" que Balbino lie guindóu 'ao filio do amo. Pero o xogo da xusticia é un xogo inútil "os; probes de cote perdemos: A xusticia non está da nosa banda"- (páx., 119); e a rebelión convírtese en fuxida "...collín un cantazo e guindeillo con moita forza... Tan ben lie afitei que Manolito caeu rebaldado sin dar chío... Eu boteime a correr" (p. 121)., Nin xiquera alcontra continuidade nin axuda: á tía de Balbino; a quen el se acollé, soio se lie ocurre escramar amedrentada:: "Ai Nosa Señora nos valla!"; os da aldeia ollábano ao voltar éla "con mal caris"; e o pai dalle unha somanta diante do señor. Sin embargo, a rebelión leva a Balbino a cuspirlle na cara ao señor e ao seu pai- que se rebaixa como escravo castigándoo diante dpi señor- pra conténtalo. A Balbino xa non lie doía o corpo "doíáme que o señor levase a mitade do que collemos, e enriba, amáis dé pagarmos as curas de Manolito, ter que castigarme diante dos: seus fuciños pra andar ben coel" (p. 124). A rebelión de Balbino fracasóu por falta de complicidade e continuidade, pero el anque a fuxida significaba soio cambiar de servidume non había outra saída na sociedadé feudal 1 galega fuxe da casa, manifestando a súa disconformidade coa sociedadé feudal e sendo consecuente coa revolución escomenzada.. Vai a parar á casa do Landeiro: "O que son as cousas... Todo por haberlle afitado coa pedra a Manolito. Por haberme arreposto unha vez" (126). Pero Balbino, se ben cumplíu coa súa parte "Vin a parar á casa do Landeiro porque quixen. Certo é que algo empurróume Manolito e a pedra que lie guindéis e meus pais, pero na derradeira nacéu de mín a idea de fuxir, e trouxéronme as miñas pernas", reconoce e xustifica o fracaso:: "Noutra daríame vergoña andar a servir. Oxe, non. Se ben se pensa todos somos criados de todos, menos os amos. Hai xente de duas castes: a que manda e a que é mandada" (128). A xusticia nunca se pon de parte dos probes, dos mañanados e asoballados labregos galegos. É un feito histórico. E a revolución social dos labregos, namentras non sexa organizada e con miras á evolución, sempre deixa as cousas peor do que estaban, se ésto for posible: O señor non botóu aos pais do Balbino, pero subíulles a renda da casa e puxo como condición que Balbino non voltase á aldeia. COMPOSICIÓN TEMÁTICA E VISION DO MUNDO Oitp grandes temas e oito subtemas compon a estrutura temática das Memorias: I. CONCIENCIA DE CLASE. Doble realidade: a da aldeia e a da.. vila; o Balbino e o Manolito, filio do dono das fincas que traballan os pais do Balbino. "i. Mostra da conciencia de clases: A somanta que recibe Balbino por culpa do Manolito. II. A RELixtÓN ÑAS ALDEíAS LABREGAS: A procesión e o Xudío. ii. A retixión e os costumes: o loito e o entroido. 328

47 ID. o MUNDO DOS GRANDES. Unha limitación pra os nenos. iii. A emigración. Pra os grandes. IV. o HUNDO DOS'RÍENOS. O can. iv. As ilusiéns do neno. Romaría e rebusque. V. A ENSINANZÁ ÑAS ALDEIAS. v. A amistadle. O Lelo. VI. A MORTE E o VELORIO. Trascendencia e costume. vi. Tradición e folklore. O Fumazo. VIL A MADUREZ DO NENO LABREGO. O primeiro empleo. Sacristán. VIII. vii. O futuro. Xuramento de ser algo e alguén. A REBELIÓN SOCIAL DOS PROBES. A Pedrada, viii. O destino do que se rebela. Todolos temas relaciónanse antre sí por medio do factor "realidade social do pobo labrego en Galicia", e os subtemas relaciónanse eos temas dunha maneira directa, pero non necesariamente de dependencia, por culpa da discontinuidade temporal, un elemento esencial da técnica narrativa e da estrutura das Memorias. I. CONCIENCIA DE CLASE "Eu son... BALBINO. Un rapaz da aldeia, un ninguén. ademáis probé. Porque da aldeia tamén é Manolito, e non hai quen lie tusa...". Fríos, calores, traballos, erguerse cedo, probeza... "Qué saben desto os nenos da vila!". Balbino é un rapaz e tropeza con unhas barreiras sociáis que lie impiden percurar a súa felicidade de neno. Olla a realidade dende a fiestra da conciencia social. Sabe que existen castes de homes e que na sociedade rural galega son duas: a caste dos que mandan, dos "donos" e a caste da "xente mandada". Dende estes supostos, olla a realidade e o mundo pechado da aldeia como móstra do mundo alego en xeral. Dentro da mesma comunidade en que vive Balbino hai duas castes: a caste do Manolito e a caste do Balbino; a caste dos donos é a caste dos caseiros. Pero fora déla existe tamén a realidade clasista e feudal: os da aldeia e os da vila; os que teñen como sinal a probeza (Catecismo do Labrego, 10. a edic. páx. 6) e a dos que comen "pantrigo" e beben "leite con café"; a dos que se erguen antes ca o sol e a dos que despóis; a caste dos marxinados e oprimidos, é a caste dos "ananos", que diría Celso Emilio Ferreiro. Que Galicia foi e inda é unha sociedade feudal en que a caste da xente mandada era moita máis que a caste dos donos, non é unha novedade. Pero o que era unha auténtica novedade en 1961 ñas aldeias era o que existise conciencia de clase. Balbino tena, e olla a realidade dende o suposto de asoballado e oprimido, denunciando o asoballamento e opresión: "A aldeia é unha mestura de lama e fume, onde os cas oubean e a xente morre 'cando está de Deus' como di a madrina"... "Nascín e criéime na aldeia, pero agora síntoa pequeña, estreita. Coma se vivise nun cortizo". A realidade é ésa, pero o acertó de Neira Vilas é sábela ver con olios dun neno; un neno que é consciente' de que a sociedade lle'nega cousas que outros nenos teñen polo sinxelo feito de ser fulos do dono; un neno, ao cabo, que é consciente de que pertence á caste dos probes, dos labregos, dos caseiros; un neno que comprende que "os rapaces (da aldeia) somos tristes. Enre- 329

48 damos, corremos tras dos foguetes e hastra rimos, pero somos tristes. -Temos a probeza e os trafegos da térra aniñados nos olios". Sendo a sociedade galega eminentemente rural, este é o tipo do rapaz galego, do rapaz do agro galego. E ser labrego en Galicia é ser un "home acabadiño de traballos, caste de besta de carga na que tanguen a rabear os que mandan, ser a quen fan levar a cédula coma as persoas pra trátalo como aos cas, que leva faltriqueira por fantasía, boca na cara por bulra, que anda darrastro como as cobras, que fura na térra como as toupeiras, que traballa moito e come pouco, que á somellanza dos burros de arrieiro que levan o vino e beben a auga, percuran o trigo pra comer o millo, que anda langraneando por unha peseta sin poder nunca xuntala, e que ven a ser considerado polos seus somellantes coma un ninguén que a todo chamar chámanlle "Xan paisano"... "Unha caste de boi posto de pé, unha máquina de sacar cartiños á térra" (Catecismo do Labrego, p. 3). - O neno labrego ten que ser triste por necesidade, porque ten pechados todolos caminos como caste de probes e como nenos: "Vexo o mundo darredor de min e adoezo por entendelo"; un entendemento que non soio é de neno na edade dos porqués, senon de neno labrego, probé, marxinado que non pode entender a diferencia de castes. i. A experiencia desa diferencia de castes faise vivencia no corpo do Balbino moi cedo: Escápase da casa porque "na víspera dérame meu pai unha somanta por lie enfurruscar a cara con feluxe ao neno do señor. Un rapaz moi limpiño que come pantrigo, bebe. leite con café e non se ten que erguer cedo pra levar o gando a pacer. Meu pai non quixo saber o que o Manolito me fixera detoantes a min, "é o filio do señor e abonda". Non entendo como Concha Castro viejo, no - estudio denantes citado, pode soster que este pasaxe da tunda que o pai lie dá a Balbino por arreporse ao filio do señor, non xurde real e naturalmente da urdime de cousas amasadas - opinión que parece compartir tamén X. Alonso Montero, según o prólogo -. Coido que é un feito clave ñas Memorias. Abonda botar unha ollada á estrutura temática pra comprobar que concorda estruturalmente co penúltimo capítulo en que Balbino lie asenta unha pedrada ao Manolito, recibindo a correspondente somanta de parte de seu pai, e fuxe da casa. A obxeción de Concha Castroviejo é posible e previsible desde o momento en que califica a figura de Manolito de "realidade maniquea", calificación coa que tampouco poido estar dacordo. Todo ñas Memorias cai dentro da realidade rural, e todo o que vivise esta realidade ten que reconócelo así. Eu vivina e poido afirmar que a figura de Manolito está sacada desa realidade. As diferencias de clase son evidentes: hai nenos "señoritos" que presumen e síntense superiores aos nenos. labregos. E, por contra, sempre teñen razón, sempre teñen a xusticia? de súa parte. Cantas somantas recibimos os nenos labregos por culpa dos "señoritos"!. Pero, valtando ás Memorias, o episodio cai dentro da realidade e da léxica estrutural No segundo capítulo reponse a Manolito e recibe unha tunda de parte do seu pai, quen nin xiquera "quixo saber o que Manolito me fixera a min". "É o neno do señor e ahonda". Inda que non teña razón, non importa. Hai que 330

49 estar a ben co señor "que nos come o noso sudor. E a escravitude do probé labrego que ten. que traballar pra outros. Por eso Balbino fuxe da casa: "Meu pai soscábame sin ter por qué e eu queríalle demostrar que non teño medo. Por eso fuxía". xa entón teimaba "irse pra lonxe" dando unha razón de peso: "Non quería aturar a Manolito". Pero inda hai outra razón qué xustifica este episodio ao comenzó das Memorias: Balbino, escondido antre o mulo, e sabendo que o andaban buscando, fai unha promesa: "Fixen a promesa de fuxir pra sempre da casa, se meu pai me voltaba a soscar". E no penúltimo episodio, Balbino guíndalle unha pedrada a Manolito porque éste se metía coel; o pai dalle unha tunda "diante dos fuciños do señor pra andar a ben coel"; e Balbino fuxe da casa e da aldeia. Estruturalmente os dous feitos correspóndense con unha relación de dependencia, pois o primeiro explica o segundo. Non alcontramos, pois, xustificación algimhn para a ouxeción de Concha Castroviejo, toda vez que, tanto en canto a esitrutura como en canto a "validez" a tunda do segundo capítulo está dabondo xustificada e responde a unha realidade dentro da sociedade rural galega. É máis, o feito dalle validez ao soñó de Balbino ao vokar á casa: "Soñéi con Manolito (o filio do señor) e con meu pai. Os dous andaban a enredar un co outro e o señor adivertíase. Entramentras, eu choraba. Choraba e ninguén facía caso de min". Se o pai lie pegaba sin xiquera saber se tina razón polo sinxeló feito de ser Manolito o filio do señor, é lóxico que o subconscente de Balbino se rebele pensando que o pai quere máis ao filio do señor, e que esto se refrexe no soñó. El non podía comprender as razóns do pai, e moito menos imavinar a qué grado ten que chegar a humillación dos probes caseiros diante do señor. E esto era unha realidade na infancia de Neira Vilas, e en 1961, data en que aparecéu o libro, e oxe, se me apuran, anque en menor proporción, pois o labrego, anque probé, vai tomando conciencia da sua dignidade. Non cabe, pois, - dubidar da "validez" (é moi difícil falar de verdades en Literatura) do episodio. É unha mostra da conciencia de clases que ten Balbino, e ten validez estrutural, temática e real II. A RELTXIÓN ÑAS AT.I1KTA.S f?ai.gf!a T s Non fai falta ningún tratado teolóxico pra dar razón da relixión do pobo humilde e probé. Dentro da técnica épico-brechtiana de friso abonda con algúns datos, sin necesidade de buscarlle unha explicación. E Neira Vilas que nunca quere dar unha explicación, dá os datos dende os olios dun neno, pra que sexan máis obxetivos. Así, Balbino describe a procesión desde a súa obxetividade de neno: A crus, o pendón e o estandarte que abren todas as procesións-;;,despois os santos, o cura, as vellas-pasando as doas do rosario;-jos.rapaces que corren detrás da canabela dos foguetes; as campas';-a nai que lie decía "Reza e mira pros santos". Unha procesión, ao fin, como todas as das aldeias, mesturanza de devoción e de superstición, de piedade e de festa. Por eso Neira xurde a primeira crítica coma quen non quere a cousá desde a inocencia e a sinceridade de Balbino: "A Virxe do Carme ten un arco moi locido que lie regalóu Mosteiro dende 331

50 Cuba. O Xudío tifia dito que o indiano faría millor dando eses cartos aos probes da parroquia ou mercando libros para a escola". Todo o que perteza áo pobo sinxelo sabe destes feitos de piedade equivocada ou falseada, según de quen venan. Enuméralos non ten xeito e buscarlle as razóns leváríanos a un terreno moi perigroso. Abonda, pois, co dito, coido eu. Á segunda critica cfaega enseguida, cando Balbino se escapa da procesión e vai parar á casa do Xudío: "Viñas roubar pexegos?" pergúntalle éste. "Non, señor, que a mín tenme dito que roubar é pecado"... "E qué sentiches na procesión?". "Pensaba nos foguetes"... "Pois velai tés: a xente que vai rezando tampouco atende ao que fai". A relixión, ven a decir, é unha bulra a Deus tal como se practica, e rezar é como falar con Deus. "E se Deus é como din, xa debe estar arranxando un inferno pra todolos que lie fan bulra desa maneira". Por falar desas cousas é polo que lie chaman xudío; pero el inda vai máis lonxe: "Cadaquén deulle a súa alma a gardar ao cura, e o cura non fai máis que estragarlla. Ninguén pensa pola súa conta. Pensar é pecado. Pedir xusticia, verdadeira xusticia, é pecado. E tamén é pecado ter ideas (propias) ou andar pola propia conta á percura da verdade". Sin comentarios. Oxe aos que piden xusticia, aos que pensan ou teñen ideas chámanlle comunistas. Cambia o nome pero non a condena. A crítica á relixión que Neira fai non é unha crítica doutrimal, senón xerárquica e clerical. Non se mete co dogma nin coa doutrina, senón co aparato externo da Eirexa e os curas. Por eso reconoce as excepcións: "Non todos son así. O cura de Ribán esplícalle aos rapaces algo de catecismo. Algo, porque senón xa o arcebispo o tina mandado sementar fabas. Pero tamén lies fai adeprender xeografía, historia, costumes das xentes doutros tempos e doutros países. E ademáis dilles cómo plantar bacelos, cal é o mellor tempo pra enxertar, e outras cousas...". Ven ser o modelo do que debería ser o cura de aldeia. A cultura non está pelexada coa relixión, e primeiro é comer ca filosofar. A relixión é (pra homes, e un home é un complexo de moitas circunstancias e fautores. Teoría e prática. Ao fin, caridade. E a millor caridade pra eos probes labregos, pra os marxinados, é traballar pola xusticia e ensinarlles a traballar pra vivir millor, darlles o pan material e o pan da cultura pra que vexan máis aló da aldeia e poidan reclamar a súa dinidade. Facelos homes denantes que cristianos e non lies comer o que con tanto traballiño sacan da térra. Pero o dominio, o feudalismo dos cregos é tan grande ñas aldeias galegas, que se eles tachan a un de Xudío (ou comunista).queda sinalado coma se Uvera a peste ou a lepra... E todo porque, ao millor, dicen catro verdades máis grandes cas Eirexas dos pobos, e, ao pior, estráganlle o negocio, poñéndoos ao descuberto. Non é de extrañar, pois, a tunda que o pai lie dá a Balbino por ter estado co Xudío. ii. 'Unha manifestación máis do espirito seudo-relixioso das aldeias é o costume do loito. Está ben que as' persoas maores o leven se queren, pero facerllo levar tres anos a un neno... "Di meu pai que o loito non revive a ninguén, pero a madrina:...". "...Ela pensa que os botos negros da miña camisa fan máis levadeiro o purgatorio que seguramente atura o tío Braulio". O caso é que 332

51 "encambáronme o loito fai tres anos e coel sigo, sin poder ir as foliadas, nin vestirme de vello no entroido". -: O entroido e a coresma. Ese é outro tema: "Din que na coresma é tempo de ponerse tristes, porque nos fai lembrar a morte". 'Está ben. Pero Balbino non entende "por qué hai xente que ten un tempo pra cada cousa. Tempo de tolear no entroido e logo facerse os choros na coresma"...e xente "que troca de caris según o almanaque". Logo describe o entroido, o que compon un cadro de costuimes de gran valor. Pero a crítica vai mais lonxe: "Cando rematóu o entroido, unha manan foron todos á igrexa. Con caras de ferreiro...". A xente por dentro debe andar triste ou leda por outras cousas, pero non cando lio manda o almanaque. A troula da mascarada, igoál que a tristura da coresma, son pra vestir por Tora, pensó eu". m. O HONDO DOS GRANDES = OUTRA LIMITACIÓN PRA OS NENOS A visión que Balbino ten dos grandes é negativa e crítica. Os nenos, ven a decir, pelexan e arrabúñanse, pero de seguida voltan a ser amigos. Pero os grandes mátense ñas súas pelexas, "fan de xueces e soscan a quen cadra e como cadra, sin averiguacións. As nosas mans son pequeñas e non magóan... Se adeprendesen dos nenos non irían á guerra. Na guerra métanse uns aos outros sin saber as máis das veces polo qué... Semella un xogo. Pero un xogo con sangue e morte. E despóis falan de educar ós rapaces"... Deixando de lado o tema da guerra Neira pensa sin dúbida na guerra de 1936, ao criticar a postura dos maores Balbino pon ao descuberto o problema da educación dos nenos ñas aldeias. "Nos vimos ó mundo cunha alforxa de perguntas". Pero os maores fan calar aos nenos, non se queren comprometer coeles e arrédanos con estrucia. "Calamos. Porque é perigroso non calar a tempo. E calquera día, en calquer logar, facémoslle a pergunta a calquera. O que debían decirnos nosos país diñólo un alleo. Un alleo que tal vez nos guíe mal. E irá levedando a nosa vida con fermento de fora, emprestado...". "Os grandes esquecéronse de cando eles eran pequeños". É defecto xeral indica oxe a pouca preocupación dos país polos problemas dos nenos. Falta confianza, falta contacto ver- Idadeiro, falta... un montón de cousas. Pero no agro o problema e mor pola incultura e pola necesidade da axuda dos nenos nos traballos. Cando xa se pode ter de pe, o neno labrego vai pra o monte co gando, vai sachar os eidos,...convírtese nunha máquina máis de sacar cartiños da térra, ou pan. Faise home moi a presa, sin deixar de ser neno. EsíxeseÜe coma home e trátase coma neno. E como os'pais se fixeron maores así, tratan igoal aos fillos. Non hai agarjmb, non hai intimidade. "Nunca souberon^meus pais o que eu sofro nastra polas cousas máis cativas... Non saben que me doi que sexamos probes. Non por min que pensó, ganar moito cando medre, sénón por eles". O neno fíxase en todo, e sabe se os pais se levan ben, se "á mamai He senta mal a broa, pero non podemos mercar pantrigo"... "Eu calo, engrúñome, pero esas cousas chéganme ó corazón"... E, sobre todo, doille "ter que amostrar cara de risa ó señor, coma se non abondase con darlle a mitade do que collemos". A 333

52 probeza non é cousa boa, pero a escravitude, o asoballamento por culpa dun anaco de pan... Ter que faoerlle boa cara a quen os asoballa e a quen exerce sóbreles a máis forte represión, a quen os explota... Por eso Balbino, que é tamén un rapaz que se fai home apresa, cavila na forina de "maldizoar a pobreza" e reconoce que tal.vez o "que ácontecéu despóis (a pedrada e as suas consecuencias), cuase sin pensar, fose madurecendo paseniñainente dentro de min, logo daquelas cavilaciós" sobre a probeza, a diferencia de castes, a explotación de que eran obxeto, a represión feudal, a inxusticia... A preocupación de Balbino por ser grande ten como raíz todos estes fautores. Quere ser grande pra arranxar as cousas. Pero é neno e sinte a limitación,do tempo que ten que pasar; e sinte que os maores non fagan nada pola súa reivindicación. iil Pra os grandes é tamén a posibilidade da emigración. Os nenos non poden Ti>j» har pra as Amérkas a ganar cartos pra matar a probeza. É unna limitación máis desde o puntó de vista dos nenos. A EMIGRACIÓN!. A Balbino ofréceselle como unna solución. Quería que o seu irmán se fora e ir el cando fose grande. Maldita solución a da emigración!. Neira Vilas, emigrante el, expon as duas teorías máis comúns sobre o tema. O pai de Balbino defende a postura positiva e o padrino a negativa. Un en favor e o outro en contra. O pai pensa que emigrar, ir a América, é a solución do problema do agro galego. Pero dá razóns moi probes: "Pode un chegar a rico se ten cachola e sabe aforrar un peso". "Venen dala con diñeiro e botan por ela mercando casas e de canto hai". "Se a xente non marchase, aquí non se caberla". Por contra o padrino de Balbino que estivo en América e refrexa o verdadeiro pensamento de Neira Vilas ten unna visión negativa da emigración. Pensa que non é solución algunha. E dá razóns de peso: "Primeiro pérdense costumes, xeitos de vida do país de orixe. Pérdese a alegría. Rematando, as máis das veces, por perdelo todo". < eso de voltar ríeos é un contó, pois moitos máis son "os que non poden voltar, e pra morrer probé máis vale pechar os olios onde un nacéu" (non é cita textual?. Logo arremete contra os que voltan dando risa e noxo "co seu falar, a cadeíña de ouro darredor do bandullo, e un coche que queren meter polas corredoiras". oxe dá noxo e risa ver os nosos emigrantes, os que fan as américa sen Alemania, Francia, Suiza..., vir presumindo do seu falar francés ou alemán (dos que conocen soio unhas poucas palabras pra asombrar aos que quedaron na súa casa) e lucindo coches de fantesía ñas nosas estradas de desenrolo. Son os "ananos" de oxe. Outra razón do padrino de Balbino: "Traballan máis da conta... O que traballan de máis os emigrantes axuda a medrar os outros. E embrutéceos a eles, que coidan ter chegado ao mundo pra turrar día e noite dun xugo... Aquí escoltaban o bombo en calquera souto e deixaban todo pra irse á troula, e alí traballan arreo, sin saber moitas veces nin cando é domingo. Eu paseiao. Con igoal esforzó houberan estado millor na propia térra. E vivirían no seu sin botarse a perder". Neira fala da emigración a América, pero outro tanto acontece na emigración actual a Europa. Cantos emigrantes de oxe, se lies ofrecerán o mesmo. traba- 334

53 lio fregar platos todo o día e outros oficios baixos aquí e ganando o mesmo aceptarían ese traballo?. Pero o máis malo é que sexa a xente nova a que emigra. "Ogallá se tratase dunha tolemia de vellos, porque os vellos dan perda, pero vaise a xente que traballa e ó país está cheo de vellos e nenos". A man de obra de Galicia aprovéitana outros, porque a emigración'fana os novos. o máis malo é que despóis voltan de vellos, cando' xa non poden dar rendimento ao país, ao seu país. Dá pena ver oxe as aldeias galegas cheas soio de vellos e nenos. Cómo se vai a desenrolar o país se soio temos vellos e nenos que non poden traballar? Que se a xente non marchase non se caberia?. "A xente ben cabe... O país está sin explotar. Se da noite pra a manan non deixaran sair a ninguén, faríamos unha revolución que é o que compre, e todos viviríamos como sé merece, sin andar esmiñatando en térras alleas". É decir, a emigración é unha forma moi poderosa de represión. Mentras a xente pense en emigrar, non pensará en revolucións, nin can que lie ladre. É curioso que Neira sintetice aquí as duas etapas do pensamento de outro noso ilustre emigrante respeito á emigración. Refírome a Celso Emilio Ferreiro, quen en 1959, infinido polas "falaces versiós que en col da emigración se facían a cotío, coidaba que alen do mar ñas Américas, latexaba o corazón dunha Galicia viva, activa e ceibe, dona dunha baril concencia de pobo en marcha. Qué millor que incorporarse a esa Galicia do ésodo, na que un galego libre, sin estorbos nin coaciós, podería vencellarse as tarefas de recobrar a patria?" (Nota ao poema Corto a Fuco Buxán en Autoescoltia poética. Edic. Razáo ActuaL Porto, 1972, p. 139). Desa data é o poema "Carta a Fuco Buxán" que resume a súa teoría, e que termina: Mentras o tempo da patria non chega, mentras non pase o tempo que denigra, deixa ise escuro afán que te atafega, Fuco Buxán, emigra!. No ano 1966, levado pola súa propia teoría, convértese en emigrante. É precisamente entón cando, según propia confesión, reconoce o seu error: "a pretendida Galicia da diáspora non existía" (loe. cit. p. 140). Naturalmente desde entón non soio non comparte e refuga a súa trabucada teoría, senón que sostén a contraria: "os pobos, cando teñen concencia de sí mesmos, non emigran; enfréntanse barilmente coa adeversidá e vén cena colectivamente. Non foi un chiste o que Castelao quixo facer, cando dixo que "a protesta dos galegos é a emigración", senón un amargo e dorido reproche" (loe. cit. p. 140). Así no ano 1968, no poema "A xeito de S. O. S.", incluido no libro "Viaxe ao país do ananos", exclama: Pechai tódalas portas e que xa ninguén saia"... "Nunca vira de fora... remedio ou espranza". : Ahí está a verdade. De fora non vira nunca a solución dos problemas galegos. O sinxelo feito de que uns emigrantes venan 335

54 con uns miles de marcos ou francos pra mercar un piso na vila ou ñas cibdades, fuxindo do pobo e da aldea, ou ponan unha taberna, non é remedio. Venen cando xa deixaron fora o mellor da vida e do seu rendemento, e resultan inútiles pra o desenrolo social e económico de Galicia. Non ten xeito. E eso sin meternos coe política bancaria de explotación dos aforros dos emigrantes galegos sabe Deus onde. IV. O HUNDO DOS NENOS Despóis do tema da emigración, exposto breve pero intensamente, Neira coida que é necesario darlle un respiro ao leitor e métese no mundo dos nenos. A sensibilidade, as ilusións, o amor aos animáis, o sentimentalismo infantil. E de paso aproveita pra. tratar do tema da amistade dende a perspectiva do neno. Balbino fala de Pachín, o seu can, coma dun amigo, do único amigo hastra que en vi trabe amistade co Lelo. En todo caso estamos nunha etapa do libro que ven ser de remanso e descanso. iv. Na misma liña sigue a descripción da romaría coa obxetivación propia dun neno que, ademáis, vea dende a fiestra. O tema do "Rebusque" sería moi importante pra un análisis da psicoloxía infantil, sobor de todo, pola refundición que Neira fai do contó da leiteira, coa caixa misteriosa no canto da barreña do leite. Pero non nos irnos deter neso. V. A ENSINANZA ÑAS ALDEIAS LABREGAS O capítulo detense máis nese sentimiento que Balbino escomenza a sentir por Eladia, a mestra, sentimento normal na evolución psico-biolóxica do neno. É importante constatar a mestría de Neira en describir a través de todo o libro o mundo infantil, en xeral, e do neno labrego en particular. Pero realmente grave é a denuncia do estado lamentable do ensino ñas aldeias galegas. Neira Vilas enfoca o problema desde distintos ángulos de denuncia. O primeiro é o do ensino a paus. "A letra con sangue entra" era o lema do primeiro mestre de Balbino. "Explicaba pouco e soscaba arreo. Qué maneira de mallar e turrarnos das orellas!". Claró que este era un mal xeral do ensino en España e inda o sigue sendo en algúns sitios, pero agravado no campo pola idea preconcebida da mala ralea do labrego. Outro problema: "Van poucos rapaces. Ás veces non vai ninguén. 'Con que adeprendan a poner o seu nome, pra fozar na térra abóndalle' di a xente". Os nenos labregos iban pouco á escola, é certo; pero podían ir?. Si desde os cinco anos se lies esixe ir pra o monte co gando e facer outras labores do campo cómo pode extrañar que non fosen á escola?. Afortunadamente oxe a cousa vai cambiando, pero tan paseniñamente que sigue sendo problema; un problema agravado pola falta de escolas; e mala distribución délas e a mal feita concentración escolar- 4üe se quere levar a cabo. Pero hai outra razón máis importante: Non ían á escola "porque non entendían o falar dé don Alfonso: Dísque viñera de Andalucía... El tampouco 336

55 entendía a nosa fala"... Ese si que é problema: Un mestre que non entende aos alumnos e que fala outro dialecto desconocido para eles. Probé lingua galega!. E probes galegos que temos que aguantar esté conflicto psicolóxico represivo. Qué fan os mestres andaluces ou casteláns en Galicia? Por qué todolos cargos administrativos, educacionáis e... teñen que estar en mans de alíeos, de xente que nin xiquera nos entende nin fai por entendernos cando falamos?. Cando chegaremos a poder ensinar en galego? Os por-qués podíanse multiplicar ao infindo. Qué razón tina o Xudío das Memorias: "Se non.entende váiase pra o seu país. Nos non irnos trocar a lingua". E se en todas as aldeas e pobos galegos seguirán o exemplo que propon Neira, pronto as cousas se trocarían: "Firmaron xuntos un papel que non sei a onde mandaron, pedindo que levasen da aldeia a don Alfonso. E denantes de que pasara un mes xa se fora". Mandaron entón unha mestra nova que "falaba galego con-nosco". Pero non todps os mestres son asi nin todos falan galego eos rapaces. Por disgracia son máis os que, inda sendo galegos, falan o castelán e esíxenlle que o falen hastra no recreo!. E pra qué falar do outro problema que apunta Neira, é decir, o dos talentos que se perden por culpa da probeza: "Pra estudar na vila hai que ter cartos, e meus pais son probes". Por eso, Balbino, que era listo, quedóu sin estudar. Cantos Balbinos hai ñas nosas aldeias galegas, que teñen que quedar sin estudar por falta de recursos e de axuda! v. Na estrutura temática sinalabamos o capítulo do "Fumazo" (tradición e folklore), como subtema do tema do ensino; pero, pódese un perguntar, Qué relación gardan entre sí os dous temas?. En principio, pouca, pois trátase dunha descripción folklórica; pero si se profundiza, sí a ten en canto é unha forma de adeprender os nosos costumes, tradicións e lendas. O pai cóntalle a Balbino todas as tradicións do día de San Xoán, ao voltar pra a casa despóis do "Fumazo". É'o ensino do máis íntimo da nosa tradición e da nosa cultura popular. Coido que este é o pensamento de Neira ao colócalo despóis do tema do ensino. Aos nenos, ven a decir, hai que lies ensinar as tradicións, a nosa cultura popular pra que non se perda é pra que se empapen nela. Desde este punto de vista o capítulo é moi importante. VI. O TEMA DA MORTE. O VELORIO O tema da morte é un tema tan "vital" que non podía faltar nunha mostra da realidade da aldeia. As cavilacións de Balbino sobor da morte escomenzan polo feito da morte do seu padrino. Aparecen así tódolos "tópicos" sobor do tema. Balbino atópase ollando pra o río e lémbrase dos versos de Jorge Manrique: "Os ríos van dar ao mar, e da mesma maiíeira, con igoal presa, nos alancamos cara á morte". Logo olla prava tiente que traballa no campo e pensa que non lies afecta a morte ^do seu padrino, que a vida sigue. Un pensamento moi sartríáno, existencialista. Despóis das cavilacións sobor da morte métese coa descripción do velorio de día e do velorio de noite. É costume dos pobos galegos axudar aos do morto: "A morte é coma un vencello cordial. 337

56 Diante déla sentímonos coma hirmaos". Os vecinos fan e desfán: "Entran, saen, cocinan, acomodan o gando". Pero ao fin non lies afecta a morte do alleo: "De camino remexen, saben o que temos e o que non temos, e despóis laretan pola aldeia adiante". O día do velorio faise largo: Tódalas horas do día... eran igoales, horas de "Padrenuestros" chorosos, de xente amiga, que nos viña a dar o "pésame", coas maos entalecidas e o cansa TIZO da.labra no rosto. Eran futuros cadavres. 'Oxe por mín e manan por tí', como di o outro". O tópico que non por ser tópico deixa de ser certo da incertidume da morte: "A morte non avisa, nin escolle. Quen caía caeu, e abur". Neira mezcla eos costumes da aldeia nos casos de defunción os pensamentos trascendentes de Balbino que se ve parte do "eiquí" pra pensar no "aló". Por eso non falta a denuncia do velorio sin xeito e sin sentimento auténtico, sobor de todo, o velorio da noite. "Pouco a pouco foron vindo cuase todos prá cocina. Primeiro comeron e beberon a embute, e alí se quedaron, sentados darredor da artesa, eos cóbados sobre a tampa. Ha oía mozos e mozas que se beliscaban con desemulo. Algué'n sacóu unha baraxa e comenzaron a xogar de a tres e catro. parellas, a canta cousa hai. Cando se fartaron da xogueta déulles por contar contos. Ríanse a cachón. Eran os mesmos que bagoxaban e rezaban pola tarde. Eu non entendo as caras do mundo". E a realidade. Qué máis podemos decir?. Soio destacar a mestria de Neira pra combínala coas cavilacións do Balbino sobre a morte con todas as matizacións esenciáis ao tema. vi. A amistade. un subtema ñas Memorias non porque non sexa importante senón porque Neira enlaza coel a través dunha situación de perigro de morte. Balbino traba amistade co Lelo penosamente cando éste o salva de morrer afogado. A concepción da amistade está posta en boca do padrino de Balbino coa técnica da lembranza funcional. "Un amigo é o inillor que hai neste mundo, si é de certd". "Val máis ter amigos ca ter cartos". "O amigo dache todo e non quere nada; e morre por tí se compre morrer". Balbino lémbrase das verbas do padrino e dase conta de que el non ten amigos. Mellor, non os tina hastra que ocurríu o do rio. A técnica é funcional. Soio cando se propon tratar do tema da amistade pensa primeiro ñas verbas do padrino, denantes de contar cómo se fixo con un amigo de certo. Pero, unha vez comenzado o tema, vai moi lonxe e pensa ñas relacións eos país: "porque os da casa poden ou non ser amigos dun. Ser nai ou pai non ten que ver con ser amigo, pensó eu. Disque don Leopoldo é amigo dos seus fulos, e falan a eito de canto hai. Pero na aldeia non se usa. Son costumes da vila". Na aldeia os país "non ten tempo" pra cultivar a amistade eos fulos. Pero d esto xa falamos denantes e as causas están ben claras.. " VIL SACRISTÁN - ; O tema ten relación coa relixión e os costumes da Irexa, en tanto que Balbino desenrola un traballo dentro déla. É un empleado da Irexa. Pero o fundamento do capítulo quizáis non sexa 338

57 ese, anque tamén é importante, nin tampouco a nova alusión ao tema da diferencia de castes ao falar de Manolita e do Pepe das Chouzas, senón o tema da ilusión de Balbino que sinte que vai chegando a grande porque ten un empleo e gaña unhos cartifios, e ten un traxe novo. Non oustante sigue sendo tratado coma neno e na casa péganlle por gastar os dous pesos que lie deron os curas nun enterro... O oficio de sacristán dalle bon pe pra obxetivar sobre os costumes dos curas, sobor de todo, nos enterros: as comilones que fan... E tamén pode cavilar sobre os Santos con unha visión crítico-obxetiva e sincera. "Matinaba no San Roque que mellor estaría con un médico poñéndolle unturas ca lambéndolle a frida un cadelo; e dábame non sei qué ver dacabalo o Santiago Apóstol moi ben vestido, chouzando mouros. Eso non está ben nun santo, pensó eu. Cando menos podía baixar do faco e pelexar coeles de home a home". As biografías dos Santos e as lendas en torno a eles son tan... pouco fiables e están tan mal pensadas que en vez de exáltalos, as máis das veces rebáixanos. Hastra un neno se pode dar conta. A crítica á relixión' á forma externa da relixión ; é moi dura, anque nunca vai contra a doutrina ou contra o dogma, e déla non se salvan nin os curas Tiin os santos sobor de todo a representación externa, imaxinería, lendas, etc.. Así alcanza as representacións de tradicións e as biografías sacras moi mal arranxadas. O tema relaciónase, pois, co II e tamén co VI ao falar do enterro e ao rematar o capítulo eos cabosdano, onde se volta a lembrar a morte, lembranza que enlaza o VII co vii que ten como tema as cavilacións sobre a morte e a vida, a través da conversa de Balbino co enterrador. vii. O tema da morte, tratado xa no VI e no VII volta aquí, como cavilacións sobre os efectos déla, primeiro, e despóis como o pensamento horaciano do "non omnis moriar", motivo do xuramento de Balbino. En primeiro lugar, Balbino fala co enterrador a quen lie pergunta de súpeto "Qué é a morte?". Pero a pergunta é tal que o enterrador soio pode falar dos efectos da morte. Pero logo filosofa sobre a relación vida-morte, sobre p morrer.e non morrer de todo. Soio os qué na vida fan algo importante pra que os vivos se lembren deles non morren de todo. Mentras exista a fonte todos se lembrarán de quén a fixo e dalgunha maneira seguirá vivindo.. Balbino fai, entón, un xuramento: "Xurei pra min que cando chegue a grande faréi cousas de valemento, pra que non morra de todo cando morra"... "Cumpriréi o xur amento". E Balbino quixo cumplir xa enseguida o seu- xuramento, pero elexíu o camino máis difícil: o de traballar pola xusticia, que é a cousa de máis valemento que podía intentar, pero a máis chamada tamén a fracasar. A rebelión pola xusticia trai consigo as máis das veces o "ser perseguido pola xusticia". VIII. A REBELIÓN DOS PHOBES Desto xa falamos denantes, e pouco irnos engadir. Balbino arreponse ao filio de "señor" e guíndalle unha pedrada que o 339

58 deixa tumbado, anque sabe que "os probes de cote perdemos. A xusticia non está da nosa banda". E coma se non quixese a cousa: "O cura decíanos na doutrina, que se nos dan unha labazada na fazula esquerda debemos cometer coa dereita; mais paréceme que non está ben. Algún día hai que arrépóñerse". Ven ser o mesmo que di o Catecismo do Lóbrego, obra que de seguro ten en conta Neira: Ao falar da sexta petición do "Padre Nuestro" Non-os deixes cair na tentación, contesta á pergunta de " Qué pedides coeso?". "Que Deus nos teña da súa mau e que nos cate ben, porque tanto mallan en nos e tales cousas nos fan, e tan amoladiños andamos, que si nos deixamos levar polo xenio e caímos nunha mala tentación, o día que menos se pense non quedan nin os ratos na alcaldía". Balbino deixóuse levar polo xenio e caíu na mala tentación de pedir xusticia, de arreporse ao "filio do señor", a un xeito de cousas coas que non estaba dacordo ao voltar do traballo sentía "cansanzo, sede, anguria de ver que a vida non é igoal pra tódolos rapaces" e rebelóuse pola súa conta, soio, anque encirrádo polos da outra caste. Tivo que fuxir. Despóis de guindarlle a pedrada a Manolito, nin xiquera se sinte revolucionario ou rebelde, senón que se sinte coma un "criminoso". Pensa que matóu a Manolito. Soña coel, coida que ao lado del el dá noxo: "máis noxo aínda porque agora caminaba dentro de min un asasino"... "Tiven ganas de irme. Fuxir pra onde non me coñecese nadia. E tamén desexéi morrer"... "Erguía as maos e rezaba. Nunca me gostara rezar e facíao agora pedindo por Manolito. O que son as cousas!". Balbino, atolondrado pola idea de que matara a Manolito, non sabe calibrar o alcance do seu feito, da pedrada; síntese coma un "asasino" e non coma un rebelde ou revolucionario. Soio cando se decata de que polo seu feito van a botar aos seus pais dos bes e que terían "que ir polas portas do mundo", amáis de apandar co que custase curar a Manolito; soio cando recibe a tunda do pai diante dos "fuciños do señor", pra estar a ben coel e non os botara; soio entón comprende o sentido do seu feito e convírteo en rebelión cando, despóis de ter caído varias veces polos fungueirazos do pai dinte do señor, "aínda tiven folgos pra correr a onde estaba aquel lobo chamado 'señor' e cuspirlle na cara. Despóis fixen o propio co meu pai". Agora sí que é un rebelde, un revolucionario que lie cuspe ao "señor" por "lobo" e ao seu pai por escravo. Nese momento é cando Balbino comprende verdadeiramente a súa condición de escravo, porque ve no seu pai ese rebaixamento de escravitude, unha escravitude á que se ven sometendo desde sabe Deus cando o probé labrador galego. Rebelase e cúspelle na cara a un por lobo asoballador e ao outro por escravo de asoballador, por deixarse asoballar. Por eso, despóis de recobrado o conocemente a tunda que lie deu o seu pai diante do señor foi tan grande que o deixóu sin conocemento sinte que "xa ñon me doía o corpo senón a alma. Doíame que o señor levase a mitade do que collemos, e enriba, amáis de pagarmos as curas de Manolito, ter que castigarme diante dos seus fuciños pra andar ben coel". Pero a rebelión de Balbino sirve de pouco será esto o sino do probé labrador galego?. Termina por convertirse en fuxida 340

59 "argalléi a fuxida pra aquela mesma noite". E a fuxida en nova servidume: "Veno servir. Se hai quen me queira", dille Balbino á súa irmá, despóis da fuxida. viii. A servidume é o destino de Balbino, quen, por arreporse unha vez, tivo que fuxir, pra. cair noutra servidume. "Se ben se pensa todos somos criados. Todos menos os que son amos. Hai xeníe de duas castes: a que- manda e a que é mandada". Balbino pertenece por nacemento á segunda, por eso o seu destino é "ser mandado". Non lie quedará óutro camino ao probe labrador galego?. A vida de Balbino onde Landeiro, seu novo amo, é millor hastra lie trai libros, pero non deixa de ser un criado.. Cando será o probé labrego galego capaz de arreporse de xeito que rache a barreira que divide en castes e deixe de pertenecer á caste da xente que é mandada?. XOSÉ LAXE Madrid 341

60 Luis Seoane Mural do Museu Carlos Maside CEGOS,DESOLLADOS E OLLUDOS 342

61 ...como comunicación human. Toda pintura, todo cadro, é sempre por un lado un testo que compre leer. Por outro lado unha vivencia que compre con-vivir. D. García Sabell "A PINTURA COMO COMUNICACIÓN" No principio estivo unha imaxe. Estábamos Celestino Fernández de la Vega e mais eu ñas portas do Museu Carlos Maside no Castro de Osedo; un dos outeiros inteleituáis galegos da meirande importancia, unha obra de Isaac Díaz Pardo e Luis Seoane na memoria do pintor Carlos Maside e pra dar eco e presencia do arte galego. Nunha parede do adro hai un mural de Luis Seoane. Esta foi a imaxe, as verbas viñeron logo de contado, verbas dos dous espreitadores dediante das tres grandes figuras branco e gris pizarrento, pola memoria ñas salas do museu de mais outras figuras da mesma caste. Todas elas sen olios. O comento foi das causas e incitacións pra que en cada representación foran marxinados, escusados os olios. É elo un manierismo sen finalidade, ou é un tipo de lingoaxe? Digamos un lingoaxe simbólico que pide pra o seu entendemento o discurso dunha interpretación ao non ser ouxeto dunha comunicación inmediata, dunha transmisión rápida e doada. A repetición, a insistencia son obras derramadas no tempo desfai supostos de que se achen ai ao chou, xurden seguridades ao atoparnos con unha e outrá e mais outra dunha intencioalidade, e por elo coidamos que son uri símbolo. Deben de considerarse como manifestacións a máis de creadoras espresivas. Unha imaxe, cando se repite, xa como elemento representativo, xa como elemento presentativo convírtese nun símbolo, podendo chegar a ser parte dun sistema simbólico óu mítico. Facéndose sinos de siñificado non estético, que venen sendo formas dunha fala segreda, dunha emoción íntima e de unhos sucedos dos que se non dá unha espricación causal. O uso dun código supon sempre a repetición dun número de siños, levando a un formalismo que non é aséptico ou inerte, nen inocente nen indiferente. Sinos que usados ordéanse de seu, e orgaízanse pra ser revelados como comunicación, que de outro xeito non irían máis ala de ser un manierismo facilitador ou mecánico dunha labor material. E o problema medrou cando nos decatamos e contamos a presencia na amostra do museu de Castelao e mais de Díaz Pardo. Pois dánse tres figuracións: os cegos de Castelao os desollados de Seoane e mais os olludos de Díaz Pardo. 343

62 En nengún dos artistas pódese pensar nun artificio formal, nunha variante mais ou menos cursidosa, máis ou menos acalda do puro sino estético. Esa información segunda que hai no dibuxo, na imaxe repetida, configura unha realidade vivida, percebida mais ou menos conscentemente, artellada mais ou menos racionalmente, que amósase coma ouxeto interno, mesmo que fose un estado de ánimo. Imaxes que semellan nadas ex abrupto e impóñense coma evidencia como símbolo que dá conta dun estado moral. Neste sentido a imaxe ven sendo, só pode ser, un modelo, un exempro, unha ideia (ideia = imaxe = estrutura de siñificado dialéctico). Dialéctica na que por unha banda asoma o que corresponde á función formal da imaxe faciana sen olios, faciana con olios cegados, faciana con grandes olios abertos esto é a individuación da mesma, e pola outra banda a función do contido o siñificante da falta de olios ou do seu pasmo. O que dos cegos de Castelao ten escrito Luis Seoane ponnos xa no camino certo. Os cegos de Castelao son alíeos a toda manifestación folclorista galega. Eran, dinos Seoane, unha protesta púbrica, eran o "intento de facer unha pintura galega de forte senso popular", "Castelao vía, como quería Goethe, a idea eos olios, o cegó que foi o que mais He gustóu de representar co emigrante, co home da clase media, e de quenes tirou os elementos de loita, as preguntas e respostas do seu diálogo co pobo galego". Son xentes que naceron ou foron cegados. A cegueira non é; ela, un castigo?. Ñas "Partidas" é anulada a cegueira coma castigo de perxuros,. treidores, moedeiros falsos, adúlteros, sacrilegos e, notémolo, dos axitadores perigosos pra o rei. Decindo que "la cara del home fizo Dios a su semejanza" abondaba pra respétala, ben que deixando aínda o castigo pra que decrarase querer ver morto ao rei; xa non podería "ver" feito o seu deseio. Pro ao cegó privado da lús esterior dáselle outro ben pra compensar a perda da vista: a supervisión dos adivinos e máis dos profetas; a deusa Xuno castigou a Tiresias, cegándoo, sendo Zeus que lie regalou compensación o poder de adivinación, fíxoo "vidente". Os cegos de Seoane, fixémonos, non piden, están no mundo, no seu mundo e aparecen no noso sen sentírese chamados e sen chamarnos, semella que non nos necesitan. Propiamente non son cegos, son xente que non ten olios, en verdade ñon deixaron de ver. Son xentes que non virón, que non verán endexamáis, non son como peixes abisales a quenes non chega a lús. Xente que vive a súa vida, as súas paixós, cegamente, non se di que son cegos os istintos?, non é cegó o amor?, e pra un estudante santiagués de leises non é cega a xusticia?. 344

63 Compre xa que logo, engadir algo máis, os persoaxes de Seoane, algún deles, a máis de anof talmos non teñen f aciana. A súa anoftalmía pode ser o primeiro pra nos patente, pero tampouco teñen naris, nen teñen boca. Unha figuración definida non xa pola ausencia dos olios, senon da cara. A forma da cara, o seu espacio, está conservada pero perdeuse a función caracterizadora, xa non é máscara. Non poder amosar a cara, non querer amosala, é non ter nome, non dar o seu nome, non estar identificado, ser unha indeterminación. Que a imaxe da cara é a representación ou a referencia do individuo No tenim cara ni gest, no tenim utts ni páranla... predrem el nom di o poeta catalán. As facianas sen olios sen naris e sen boca que non deixan lugar pra a identificación o non ter cara é non ter características téñense de xulgar coma o negativo, a "sombra" da individualidade. Son presencias. E contando que abondan as figuras femeninas (e a maores figuras femeninas voltas de costas, outro xeito de furtar as caras), son as Nais. Estamos pois, nunha simboloxia do subconscente que é sempre femenina; a concencia é considerada polo psicoanalista de sino masculino. Pois ben, estas imaxes de Nai "enemiga da individuación, da concencia independente e autónoma" referencia ao inconscente e con elo ao sonó e mais á noite, teñen o seu par ñas moitedumes de Diaz Pardo, que virían sendo do mesmo siñificado asegún o fermoso estudo de Rof Carballo encol da Santa Compaña. A repetición, xa dixemos, é unha característica diferencial do símbolo; unha imaxe que se repite fáise un símbolo. Pois en definitiva o que fai Diaz Pardo non son retratos, os retratos o son de individuos e o símbolo oponse ao retrato; o símbolo é o coleitivo, o abstrato. Diaz Pardo pinta moitedumes emparentadas, algo mais que un pouco semellantes entre sí os persoaxes, semellanza xenérica onde se perde o individuo. Persoaxes que acollen semellanza co propio pintor se atendemos ao chamado autorretrato do Museu de Vigo. As cidades galegas son, cando chegan a elo, vilas grandes onde todos se coñecen, non dan lugar ao anonimato das grandes urbes. As caras, na vila, están individualizadas con nome e alcume, o home ten un marco ben coutado, e impórtanos destacar esto pois outra das figuracións de Díaz Pardo son homes botando unha perna fora dun marco. Suxerindo, pensó eu, a importancia de sair do marco que He ponen ás persoas mental, afeitivo, material ; que o home non nace libre, céibase. Un home ten de afastarse da masa, sair do marco. I esta moitedume de Díaz Pardo míranos, esiste porque 345

64 nos mira, os seus olios proban a sua esistencia e nos sinalan como participantes desa comunidade, dunha vasta entidade con todos os homes nun contauto formidabel, nunha igualdade niveladora. E asústannos pois que manif están unha segregación e un apelo pra que nos ponamos no lugar que é verdadeiramente o noso, con eles. Os olios espreitando, axexando, "ollando algunha cousa"... Olios que poden seré o do perseguido ou do esperanzado fánse un ante nos: o olio da concencia seguindo a Caín nos versos de Víctor Hugo e mais aínda, proba de que haber un olio mirando rente de nos, non xa dende o alto. Esta mirada que non é a de Deus suspendida sobre dos homes é moito mais inmediata e imperativa. Supon a chamada da Estadea pra entrar na procesión, se non somos capaces polas nosas obras de liberar aos xa encadeados. Estas ilustradora do Seoane mozo pra "(Poemas do si e non" adhégannos ao siñificado psicoanalista da visión como relación sexual. Non pode esquecerse que ao castigo da cegueka engadíase moitas veces o da capadura. Tal foi o caso de Tiresias según as hestorias pasou dé home a muller, e contase que Minerva regaloulle un 'bastón ou vara máxica un símbolo fálico; unha compensación, pois, da capadura que o guiaba con mais seguranzas do que houbérano podido facer uns bos olios. Eu traguía os dous meus olios no seu sitio... Ela era agüela profundamente meditativa á que todo lie nascta dos olios a que nada He nascía dos olios Alvaro Cunqueiro. "Poemas do si e non" 346

65 Luis Seoane Ilustración de "Poemas do si e non" 347

66 Pro Seoane é un poeta que Ale dá gran siñificado aos olios. As seguintes citas venen dtmha leitura apresurada dunha obra sua "Na brétema Santiago":... e ollábannos con ira dende a malina concavidade dos seus olios... e todos eles siguen axexándose en silenzo... e son as xerazós pasadas as que axexan... e ollaba aerea cara odiante prá estrela lonxana, porta da espranza que soto enxergában ela, os desterrados e os morios... dende moi lonxe vimos caminando pra atopar eos olios esta térra nosa Vimos dende moi lonxe dende as sombras. E ainda máis, a sua preocupación polas facianás, xestos da xente:... as testas da xente, a sua variedade, tiveron sempre pra min un interés especial "Oito testas e dez paisaxes"...todos aquellos rostros que una vez vimos quedándonos para siempre en la memoria... Aquellos rostros, la tierra que labraban, y el mar, eran para nosotros la libertad... Tenían el rostro lozano... percibíamos sus claros ojos rientes... tengo copiados estos rostros y estos gestos en las ferias de los jueves de Compostela, en alguna romería, o cuando hacían sus trabajos... "Retratos furtivos". 348

67 Luis Seoane Oleo 349

68 D'aqueles qu'o probé aldraxan primeiro qu'escravo, morto; malta os qu'o alleo baraxan e jan do dereito torio Os cegos de Castelao merguuados nunha sociedade que non os escoita, non os entende nen os atende, que contan ca sua desgracia coma bes pra a "outra vida". Que son as vítimas mais febles do orde social. Non renuncian á protesta, á resistencia e mais á denuncia da burguesía asoballante e grasa. No seu forzado e desesperado filamento son os que "ven". 350

69 "El ciego mendigo tocaba el violín y nos predecía en coplas el porvenir. Seguramente alguna vez no le hicimos caso, y le dimos nuestra moneda sin demasiada caridad, torciendo nuestro presente". Luis Seoane "Figurando recuerdos" Xa é Castelao un desterrado e, aínda mais, un home cáseque sen vista e perto do cabo da sua caminada. E deitando tenrura díbuxa "Os meus compañeiros", aos que andan pedindo de porta en porta, envoltos en (arrapos e miseria. Pedirán denantes por un pobo enteiro, agora semellan percurar rnáis que o diñeiro unha esmola de comprensión non de compasión, non padecer con eles senón axudalos. Son desamparados menesterosos que necesítannos e temen, sospeitan e saben, que pois non ven pasaremos engordiño por eles taceodo que non os vemos. 351

70 Esta xente de olios arregalados, de mirada insoportabel permanentemente dirixida a nos, que se arrempuxan, que se nos enfrentan como ameaza dun caos que quixera engulirnos, teñen como vivencia pra o espreitador a concencia do so&emento. o artista sinalando co seu dedo ao destino. Non están concebidos pra "ser" razón de sí mesmos, pra ser o "valioso" do seu arte. O arte de Diaz Pardo non é función, non ten seus alicorees nestes olludos, ben que eles señan espresión das suas convidóos e do seu pulo de acción da sua "razón" e da sua forza. Son unha "concepción do mundo" declaración da realidade, un idealismo; quero decir a representación dun mundo máis ensumido no real tal como o percebe e sinte o artista. Felicitación dé Nadal 352

71 O tempo, (as edades poden talarnos das peculiaridades estilísticas que separan o arte de Castelao, Seoane e Diaz Pardo. A veciñanza xeográfica, as tradicións culturáis compartidas, un mesmo presente político danlles condicións persoáis semellantes pro non igoales. Non se pode despreciar o feito de seren Castelao e máis Seoane desterrados pódese usar a verba "escapados" se lie damos o siñificado real que tivo no seu día, ficando na térra queimada polo Apocalipsis o neno Diaz Pardo, pra crarexar o nacemento e desenrolo dunhas figuracións artísticas distintas: cegos desollados e olludos. Nos caminos das historias personáis empatan as diferencias de edades, e mais as facultades e xenio individual pra xustificare un destino distinto e unha propia maneira artística. E chegamos ao cabo da divagación, da miña divagación pois que pode ter outras secuencias. As posibilidades interpretativas son cáseque inesgotábeles como o é o mesmo arte. Esta foi únha leitura, unha leitura "posible" según as verbas de Marino Dónega e como consecuencia unha interpretación. Hai outras. XOHAN LEDO Vigo 353

72 ESCOLMA ESCOLMA ARQUILOCO. ESCOLMA DE FRAGMENTOS A memoria do meu tío, FERMÍN BOTJZA BREY, bó poeta, mellor corazón: ü perdonaría Uta desfeita, iste aforcar as Musas. Escoltna de fragmentos, pero mellor compría decir escolino do que queda, todo frangollas cheas de dúbidas e lagoas pra críticos i editores, xa ningún poema completo: un Arquíloco esnaquizado, esfarelado, aínda que teña sido, con Píndaro e Safo, o mellor lírico grego arcaico. Conocémolo hoxe a travesó dálgúns papiros moi fañados ou de citas de críticos, gramáticos, metricistas, etc.: a traducción da cita mostra cómo as máis das veces o poeta xa non foi máis que adobío de argumentos do (Mador; cando o fragmento ven dado sen traducción da cita, quer decir que ista é algunha observación de gramática, lexicografía ou métrica que somente pode interesar nun traballo erudito. En todo caso o cómo i o por qué de ter chegado hastra nos istes fragmentos é ilustrativo dos criterios eos que a Antiguedade Serodia tivo que faguer a escolma dos bens culturáis merecentes de conservación e transmisión: que Arquíloco e moita máis literatura se perderá foi, digamos, falta de tempo e de papel máis que inconsciencia ética i estética de filólogos i outras xentes do oficio de conservar e transmitir. Arquíloco, nado na illa de Paro no século VII a. C, é pra nos o primeiro testemuño 'literario' dunhas formas líricas que xa Uñan tradición, pero non recebiran o pulo derradeiro pra se emparellar coas grandes creacións épicas no que porten a atopar audiencia i espallamento fora das pequeñas comunidades onde tinao' nado: a Elexía, tradición aristocrática, verso heroico, e mais o lambo, tradición popular, metros máis achegados ao ritmo natural da jala cotián. Tense comparado a Arquíloco con Villon e outros poetas dos que a individualidade e capacidade expresiva semélla irrepetibre: o noso poeta non chega ao desleigamento de toda convención social que atopamos en Hiponacte, home capaz de chamante calquer cousa aos mesmos deuses, pero é ben certa a sabida observación de Horacio: 'Archüocho propria rabies armavit iambo'.'' 354

73 Se o biografismo val pra o estudio das creacións literarias, en Arquíloco hai unha manchea de jeitos persoáis na base da súa obra, que, doutra banda, como Lírica que é, ten que ser persoal, vivencial: filio dun nobre e dunha escrava, anda setnpre a pendurar antre a aceptación i o rejugo dos ideáis que chamamos aristocráticos; o tema das armas e a guerra tamén é experiencia vivida polo poeta; a carraxe que o iambo arquiloqueo amosa é a decepción, a ira do home a quen o pai da noiva non quer comprir o prometido; pero o poeta patio non treboa os seus iambos somente sobre Licambes, o pai perxuro, senón tamén sobre a noiva, Neobule: a mesma inspiración que alumeóu versos amorosos inmorrentes é a que chama'vaca' e 'bandullo' á rapaza cuia man antes se quixera apreixar. Carraxe, inxuria, bulra, obscenidade non están na aristocrática Elexta, pero sí nos Iambos, xénero popular con empregos rituáis nos que os devanditos elementos chegan a ter unhá significación cáseque relixiosa, e nálgúns casos apotropaica: nomear o mal é xa domealo. Que poidan ter aceptación i espallamento, que señan xuzgados positivamente poemas como os de Arquíloco no cume da carraxe ou da obscenidade non é somente jroito da jorza poética do home, compre amáis diso unha sociedade que, aínda que primitiva dabondo en certos rasgos, seña xa moderna en canto descubridora da persoalidade individual, que escomence a esquecer a censura social como principal criterio ético. Isto é válido tamén pra outros aspectos, xa non inxuriosos ou obscenos da creación poética. En realidade é moderno xa o jeito mesmo do que o individuo e as suas vivencias poidan interesar jora dos marcos estreitos da pequena comunidade na que vive: ise choutar por, riba dos volados do espacio e do tempo o 'hic et nunc elévase a categoría, anque sen perder o seu valor concreto, anecdótico acódase pra os líricos no seo dunhas comunidades ñas que levedan e agroman jorzas vitáis que creban aillamentos, creban ataxentas antergas e jan xurdir outras novas e máis racionáis, o individuo gaña terreo jrente á comunidade, hai novas erases sodáis que queren o poder político e non creen xa no vello código social aristocrático, código que, doutra banda, ten evolucionado con xeitos ás veces orixináis, por exempro en Esparta. Colonización do Mediterráneo, guerras de conquista antre gregos ou contra bárbaros, contactos co Oriente, aparición da moeda, novas jontes de riqueza que deixan á agricultura sen o seu cuasimonopolio, a tiranía que prepara as democracias, etc., etc., e, como resultado, a Lírica, a Filosofía, as primeiras investigacións cientíjicas, a rápida evolución das artes plásticas, etc. Arquíloco é plenamente do seu tempo: participóu ñas loitas en Taso e na costa tracia, participóu na loita política; afirma a súa persoálidade poética, o seu arbitrio e lecer por riba da escala de valores tradicional ten orgullo do seu liñaxe, pero non sigue os vellos preceptos do honor e valor imperantes no dito liñaxe ; é fortemente critico na súa visión das arpias e da guerra: guerra sen gloria, sen xustificacións mitolóxicas, guerra de mercenarios e de xentes á percura de térras que remedien a proheza; rexeita o vello código no 355

74 que o aidós', é decir o medo á censura colectiva, era mandato ou prohibición fundamental rexéitao cando confesa ter guindado o escudo, pero advirte a Licambes que o perxurio fai díl o riso dos vecinos: xa dixemos que o poeta pendura unha e outra vez antre o vello i o novo. Vello é o ter por lexítimo dañar ao enemigo, a venganza persoal, o atribuir aos deuses unha actuación arbitraria, o ter a vida como unha alternativa imprevisible de éxito e desgracia, anque o home saiba ou crea saber normas prácticas pra conservar o primeiro i escudir a segunda; en troques é novo o seu concepto da divinidade como xusta e protectora da xusticia, é nova tamén a súa insistencia na acción, na resignación esforzada pra saír do fracaso. No dito e no que se vai leer no poeta atópanse elementos contradictorios: non é cousa que pona ademiración, se enxergamos rectamente os feitos; a Lírica non é xénero expositivo e frío, senón vivencial: un mesmo feito pode provocar reacdóns diferentes no mesmo home; engádese que Arquíloco vive un tempb de cámbeo, de convivencia de ideas vellos e novas. Doutra banda, non temos a súa obra, senón frangullas déla, e ás veces queda a dúbida de se o poeta fala de e por sí mesmo ou pon os seus versos en boca allea. Malta que istas e outras razóns señan certas, queremos pensar con Frá'nkel que as nosas concrusións poden ser incompletas e imperfectas, pero non falsas e inseguras. Unha délas tería que ser riparlle a 'Greda Arcaica' todo matiz peiorativo, ou provisional de preparación da suposta plenitude da 'Greda Clásica'. Unha boa proba do talante persoal de Arquíloco, do seu refugar a tradición pero apoiándose neta poderían ser os frags. 5 e 25: no 5 o poeta guindóu o escudo pra, salvar a vida, é dedr, esnaquizóu o mundo épico a anécdota de que o botaron de Esparta, ten pouco de 'vera', moito de 'ben trovatd : o irónico é que o escudo ven calificado cun epíteto épico, o fragmento enteiro ahonda en formas proprias da língoa que cantara as fazañas de Héctor e Aquiles certo que tamén as de Ulises, velía raposa xa moi alonxada do ideal do herói. No 25 é o poema de Ulises o que dá a cita de autoridade pra presentar como é debido a lexitimidade do arbitrio individual, pero os exempros que pon o noso home, os de Melesandro e máis Falanxio, son esperpénticos, son o espello que deforma a dignidade homérica; en Safo atopamos unha escala de valores na que o cume é 'o que cadaquén ama', anteposto a realidades que no código aristocrático serían de gran precio, pero non hai en ningures ise desenfado chocalleiro do poeta de Paro., Rematamos a presentadón cun fatiño de observadóns de orde formal: inxuria e obscenidade están ausentes da Elexía, xénero aristocrático e, polo mesmo, penetrado dos ideáis de 'medida', 'prudencia', etc. Nos lambos i Epodos hai fábulas na Elexía haberío mitos, unha consecuencia máis do orixe e ambiente popular do xénero. Non é, dcáis, froito do azar que o tema amoroso tratado cunha libertade que non houbo na Épica nin haberá máis odiante nos outros xéneros esté ausente da Elexía. 356

75 Porfíase arreo antre os eruditos por saber en qué fragmentos o poeta refírese a Neobule; eiquí indicamos que a referencia é clara en 196a, 206 a 209, 118; dubidosa en 30, 31, 119, 188, 189, 205. Algáns fragmentos pódense axuntar en grupos matares, ser tidos como membros dun mesmo poema; por ex.: 8-13; 21 e 22; 30 e 31; ?; 93a e 94; NOTA. O texto empregado pra a traducción foi o de M. L. West 'lambí et Elegí Graeci (I), Oxford Nálgúns casos seguíronse conxeturas doutras edicións, pero o carácter diste traballo excúsanos dunha presentación e discusión prolixas. Calquer sigla que teña dificultade resólvese eos índices do 'Greek-English Lexicón' de LiddeU Scott - Jones, ou en calquer obra semellante. A traducción non tendonóu reproducir ritmos, anque sí percuróu dar algún, se era posibre. As rimas son causa do achóu: naceron sotas e foron respetadas. 357

76 A) 1-17: FRAGMENTOS ELEXIACOS 1-7, As armas e a guerra 1. Ateneo 627c: Arquíloco, que era bo poeta, gabóuse primeiro de ter podido participar ñas loitas da súa cidade, e despóis refiríuse á súa capacidade poética, cando dixo: Eu son servidor de Enialio soberán e conocedor do amabre don das Musas' 2. Ateneo (epítome) 30f: Na lanza o meu pan, na lanza o vino de Ismaro, e bebo apoiado na lanza 2 3. Plutarco, 'Teseo' : Os abantes foron os primeiros en se cortar a cabeleira dise xeito..., homes habelenciosos na guerra, loitadores corpo con corpo, expertos coma ninguén en obligar aos enemigos a loitar de perto, segundo testemuña tamen Arquíloco nistes versos: Non se tensarán, non, moitos arcos, nin mestas serán as fondas, cando Ares na chaira conxunte '' o balbordo da loita; daquela haberá traballo de espadas, morea de laios, pois son nisa batalla habelenciosos os amos de Eubea, lanceiros de outa sona 3 4. Ateneo 483d (+ P. Oxy. 854): Corre coa cunea, ei, da lixeira nave pola bancada, tira a rolla das xerras bandullentas, colle hastra a borra o roxo vino, que nin nos nista guardia aforramos un groliño 5. Plutarco, 'Os costantes antigos dos espartáns' (= 'Moralia' lll. 3)34, 239 b (e noutros autores): Ao poeta Arquílogo, cando estivo en Esparta, botárono fora deseguida porque reconeceron nil a quen dixo ser mellor perder as armas que a vida: Algún saio anda a runfar co meu escudo, que, arma sen chata, deixéi contra a miña vontade ao pe dunha matogueira, pero salvéi a vidiñal, qué me importa o escudo aquil?, que o leve o demo, e logo mercaréi outro que He non desmereza! 4 6. Escolio a Sófocles, 'Electro' 96: Son 'obsequios' de Ares as feridas e as mortes; tamén Arquíloco: Agasallando aos enemigos con obsequios magoentos 358

77 8-13, Naufraxios 8. Escolio a Apolonio de Rodas I. 824: Doce regreso pedindo en súprica acesa, na outa mar de branca, beñ rizada onda 9. Plutarco, 'Cómo debe o xoven escoltar aos poetas' (= 'Moralia' 12) 6, 23b (+ P. Oxy. 2356a): Cando no pranto polo home da súa irmá, desaparecido na mar sen ter o enterramento adoitado, di que termaría a desgracia con maior mesura 'Si Hefesto...', entón invoca ao lume, non ao deus; (cfir. ifrag. 108):...Si Hefesto a cabeza de aquil e mais os membros cheos de engado tivera envolto en panos puros 11. Plutarco, ídem, 12, 33ab: De novo Arquíloco non ten por axeitado o pranto polo home da irmá afogado na mar, e tenciona loitar contra a mágoa co vino e ca esmorga; abofé que ten siso a razón que da: Pois que ren sandaréi con bágoas, nin poréi peor botándome ás festas e as troulas 12. Escolio a Esquüo, 'Prometeo' 616: 'doas' na desgracia. Tamén Arquíloco: agachamos (?) as abraiantes doas de Posidón soberán 13. Estobeo : Ninguén dos cidadáns nin a ddade, Pendes, con festas pora chata ao loito bagoento: tales homes afogóu a onda do mar que brúa arreo, unha endienta de dor temos no peito; pero, amigo, nos males sen meiciña a baril resignación é dos deuses o remedio. A todos abrangue o pranto, a cadaquén no seu tempo: agora veu cara a nos, choramos unha ferida de sangue, a outros ha chegar logo. Fortes, ei, axiña, sen chorar coma mulleres! 14. Orion, 'Etimolóxico' col ed. Sturz: Esímidas, ninguén que se desacougue polo que marmure a xente ha gozar moito dos placeres 15 17, Hexámetros que semellan ser de elexíacos 15. Aristóteles, 'Ética a Eudemo' H 2, 1236a 33: Disas amistades 359

78 a utilitaria é a dos máis dos homes, pois son amigos os úns dos outros pola utilidade, e mentiras dure, como no refrán: Glauco, un mercenario é amigo somente mentras loite (cf. nota final) 16. Estobeo : Sorte e Destino, Pericles, danlle todo ao home 17. Siriano, 'Comentarios a Hermógenes' ed. Rabe: I en Mileto (dixo) o deus 'Non hai pra o home traballo fácil, sen esforzó'; e tamén: Fadiga e práctica huma procúranlles todo aos mortáis B) 18-87: TRÍMETROS 19-22, Fragmentos relacionados con Taso 19. Plutarco, 'A tranquüidade de ánimo' (= 'Moralia' VIA) 10, 470bc: Velahí cómo, por carecer sempre do que está por riba díles, xamáis teñen contentamento ca súa posición: Non me importa Xixes acugulado de ouro, nin tiven xamáis cobiza, nin envexo obrar de deuses, nin degoro a ninfa da tiranía: ben lonxe está dos meus olios Heráclides Lembo (en FHG ): Choro as dos tasios, non as desgracias dos magnesios Plutarco, 'O desterro' (= 'Moralia V1I.8) 12, 604c:...Arquíloco esquecéu a froita i os viñedos de Taso por ser illa de terreo aspro e desigoal; non He fixo xusticia decindo: Ela érguese, coma sarrizo de burro, cuberta por fraga mesta 22. Ateneo 523d: O poeta Arquíloco admiróu dabondo a térra dos siritas pola súa ledida, pois cando fala de Taso como térra mala di: Non é, non, lugar fermoso, nin pon desexo, nin é amabre coma as ribeiras do Siris P. Oxy frag. I, col ed. Lobeh...respondínlle: Non tremes, muller, pola rexouba da xente, da noite xa teréi conta, ten ti o ánimo ledo; 360

79 coidas ti que a tanta desgracia chego? Cicáis un home vil che parecerá: non o son eu, tampouco o meu liñaxe. Seiche amar a quen me ama, odiar a quen me odia e aldraxalo (?). Mirmex, nistas verbas hai verdade; isa vila que ti agora (?) xa percorres xamáis fora por homes destruida, e ti agora apreixachela coa lanza, conquerindo outa gloria: nela impera, sé o seu amo: moitos, oi, ollarán pra ti celutos 25. P. Oxy frag. I, col I ed. Lobel: Non é único (?) o ser dos homes, senón que cadaquén conforta o corazón co que lie praz: un carallo seica é o mellor (?) pra Melesandro, e Falanxio, o pastor, prefire o escroto (?); eu, e ningún outro, o adivino que cho dixo 26. P. Oxy frag. I, col II: Ouh señor Apolo!, e abate tí aos culpabres e mátaos como ti matas 30-87, As filias de Licambes; fragmentos papiráceos menores 30. Pseudo-Ammonio, 'Diferencias entre voces afines' 431: Na man o ramo de mirto e da rosa a frol belida eran o seu lecer 31. Sinesio, 'Loubanza da calvicie' 11, 75b: Todos pensan e din que a cabeleira é un quitasol natural; e o máis fermoso dos poetas, Arquíloco, fai loubanza déla no corpo dunha puta, e di eisí: O cábelo sombrexáballe os hombreiros e mais o lombo Escolio a Arato 1009:...pois abanean as azas ou por placer, ao se pousaren no niño, ou pra sacudir a humedade do ar; en Arquíloco: De placer carrandeándose e runfleiro, o martín peixeiro (?) axitaba as azas nunha penedía deitada na mar Ateneo 447b: Zugaba coma zuga na cervexa cuntía cana un tracio ou frixio; i esforzábase arreo coa cabeza baixa 361

80 43. 'Etimolóxico Gudiano, I ed. de Stefani: O carallo rebordáballe coma o dun burro de Priene, garañón engulipacolleitas 45. Focio, 'Léxico' s.u. 'kfjpsaf: Ao se atarearen botaron pra fora toda a soberbia C) : TETRÁMETROS; , A milicia; Taso a cidade 88. 'Anónimo ambrosiano de cuestións métricas' (ed. Studemund en 'Anécdota Varia ): Erxias, onde de novo estáse axuntando 0 malfadado exército? 93a 'Inscriptiones Graecae' XII.5, n. 445 (+ pax. 212 do Supplementum) A, :...Os parios din que os tracios devolvenlles os diñeiros (?), e íl ( Arquíloco?) exprícao ben......partíu de novo (?), deixando sete homes (?) non amantes da frauta e mais da lira (?), 1 o filio de Pisístrato guióunos hastra Taso, ouro puro aos cans tracios regalando, e, cadaquén ao seu lucro, fixeron daño ao común porque, despóis de matar aos tracios, morreron iles, os úns a mans dos parios, os outros dos tracios, tras fuxir cara a Sapas Como no 93a; A, I : Despóis volve ser xefe Anfítimo; e nistes versos exprica (Arquíloco) de novo cómo venceron barilmente aos náxios, decindo eisí:...atenea, filia de Zeus, o que albrouxa co trebón, asistíndolíes benévola aguillóu seu corazón Plutarco, 'Galba 27. 9: Segundo di Arquíloco: Sete caíron mortos collímolos á carreira, mil somos os matadores eisí daquela moitos que non tíveran parte ñas mortes, enfouzaron en sangue as mans i os puñales, e amosábanos pedindo a recompensa Estrabón : Apolodoro di que sonriente os de Tesalia chamábanse helenos; 'Chamábanse mirmidones i helenos' (Diada, 2, 684); pero Hesíodo e Arquíloco xa sabían que helenos e panhelenos eran nomes pra todos, o primeiro cando afirma que os panhelenos foran pretendentes das filias dé Proito, i o segundo eisí: A caiñeira dos panhelenos foise axuntar en Taso 362

81 105. Heráclüo (s. I d.c), 'Alegorías homéricas' 5. 2: O xeito de falar decindo unhas cousas, pero significando outras, chámase 'alegoría'; por exempro, Arquíloco, mergullado nos perigos da foita eos tracios, fai comparanza da guerra coa ondaxe da mar, decindo algo eisí como: Olla, Glauco: axítase a mar desde o seu seo coas ondas, coroa o cunte dos Xiras unha nube que se ergue, agoiro da treboada, i o medo apréixanos de socato " 107. Plutarco, 'Os seis libros de cuestións convivales' (= 'Moralia' VIII. 1-6), III , 658b: (por qué as carnes podrecen máis á luz da lúa que á do sol): Pois a lúa co seu doce quentar humedece os corpos, namentras que o sol tiradles inellor a humedade co seu ardor; por so ten dito Arquíloco no senso real das verbas: É a miña esperanza: a moitos diles halos aburar Sirio co cutifón do seu fogaxe u 108. Plutarco, 'Cómo debe o xoven escoltar aos poetas' (= 'Moralia' I. 2) 6, 23a-, (oí. frag. 9) Os poetas empregan unhas veces os nomes dos deuses mesmos, e outras pra certas potencias das que os deuses son padróns e dispensadores, nomeándoas co mesmo nome que a iles; un exempro claro é Arquíloco, cando di na pregaría: Escoita, señor Hefesto, e sé aliado de meu axionllado ante ti, e benévolo aliado: dame o teu favor como ti sábelo dar 111. Clemente, 'Stromata' : E tamón o de que ñas mans dos deuses está pra os ihomes a victoria' {cf. 'Ilíada' 7, 102) é evidente que o parafraseóu niste iambo: E infúndelle valor á xente nova; da victoria está nos deuses o remate 114. Dión Crisóstomo (e noutros autores): Non me gorenta un xeneral outo, nin de runfeiro alancar, nin fachendoso coas crechas, nin 'ben afeitado; ten que ser o meu pequeño e carrancholas, eos pes ben chantados no andar, e cheo de corazón 115. Herodiano 'As figuras' (na ed. Walz de 'Rhetores Qraect VIII ): Dase p 'poliptoton' cando fagüemos a frase pasando os pronomesou nomes duns casos aos outros,...a figura atópase tamén nalgúns poetas,...en Arquíloco:. ;V Agora manda Leófilo, de Leófilo é o poder, todo é pra Leófilo, oise (chamar) Leófilo u 363

82 , temas varios 116. Ateneo 76b: Deixa Paro, e aquiles figos, e a vida mariñeira 118. Plutarco 'A letra E en Delfos (= 'Moralia' V.2) 5, 386d: Si eu poidera, ai, apreixar a man de Neobulel 119. Escolio a Eurípides, 'Medea' 679: E caír o criado sobre o fol, e por ventre sobre ventre, coxas sobre coxas M 120. Ateneo 628a: Filócoro afirma que os antigos non entonan o ditirambo senón cando fan as libacións, cantándolle a Dioniso bébedos i en xolda, a Apolo con acougo e a modo: velahí, di Arquiloco: Pois de Dioniso soberán entonar sei eu o ditirambo, -, canto fermoso, cando o vino alostrégame os miólos Estobeo P. Oxy frag. l(a): Non hai ren fora de conta, ren fora de xuramento, ren que pona admiración, dende que Zeus, pai dos deuses, fixo do día noite, acoubando a luz do sol brillante: un medo magoento visitóu aos homes. Dende entón todo é xa creíble i esperable, e ninguén de vos vexa con aglaio que os peixes trocan o mar coas bestas, e pra istas é máis grata que a térra a mar bruante, e aquiles prefiren o monte (fragoso... " 124. Ateneo (epítome) 7/: Pois de Pericles di Arquiloco, o poeta parió, que se deixaba caír nos banquetes sen ter sido invitado coma os de Micono Seica os de Micono, pola súa probeza e por vivir nunha illa cativa, teñen alcume de cangazos e aproveitados......ibebendo a encher, e vino puro, nin trouxeche a rúa parte... nin viñeche convidado como amigo, senón que o teu ventre fixo desvergonzados aos teus siso e xuicio 125. Ateneo 443e:...a rúa loita, coma a sede de beber, eisí a desexo. 364

83 126. Teófilo de Aniioquia, 'A Autólico' II. 37, 53a: Unha cousa sei, e importante: a quen me fai mal responderlle con temeros males 128. Estobeo : Corazón, corazón, acorado en mágoas sen remedio, érguete, defándete, failles frente aos enemigos, perto diles e seguro, se te axexan. Cando venzas, non te gabes na praza, nin, vencido, te acurrunohes na casa pra laiarte: mellor aledarse cas ledicias, enraibecharse eos males, sen excesos: conece o ritmo que ten aos bornes " Estobeo : Todo é fácil (?) pra os deuses: moitas veces levantan a quen xacía na negra térra das desgracias, moitas outras fan caír a quen máis seguro andaba, os males ohóvenlle a eito, anda errante na probeza e co siso derramado Estobeo Pseudo-Platón, 'Eryxias' 397e: O ánimo dos homes mortáis, Glauco, filio de Leptines, é segundo lies dispoña Zeus ó día, e opinan segundo os trabadlos en que anden 133. Estobeo : Ninguén, ao morrer, acada respeto nin moita sona antre os seus concidadáns: os vivos máis procuramos o favor do vivo, e pra o morto será sempre a peor parte 134. Escolio a Hornero, 'Odisea 22, 412: 'non é piadoso gabarse sobre homes mortos', por iso tamén Arquíloco di: Non é nobre bulrarse dos mortos con aldraxes D) : EPODOS 168. Hefestión, 'Manual de Métrica' : Carilao, filio de Erasmón, vouche decir unha cousa chooalleira, e ti, o amigo máis querido, gozarás escoitándoa Fábula da raposa e da aguia 365

84 172. Escolio a Hermóxenes (na ed. Walz de 'Bhetores Graecí VIL 820, 17): Pai Ldcambes, qué é iso que argallaches?, quén che arrincou o teu siso, ^ o que antes adoitabas?, vaites, que agora es o riso, e a cachón, dos teus vecinos! 173. Orixenes, 'Contra Celso' 2. 21: pois quén ignora que moitos que tíveron en común con outros o sal e máis a mesa argallaron contra iles?...o poeta iámbico de Paro, >botándolle en cara a Licambes o ter crebado o trato feito co sal e coa mesa, dille: Grebaóhes un grande xuramento, o sal e máis a mesa 174. Pseudo-Ammonio, 'Diferencias entre voces afines', 18: Teñen os bornes unha fábula, ista, segundo a cal fixeron amistade a raposa e máis a aguia 176. Ático, frag. 2 da ed. Baudry (citado por Ensebio de Cesárea 'Praeparatio Evangélica, ): Ves onde está aquil alto petouto, aspro e costento?: voume pousar nil pra mellor loitar contigo 177. Estobeo : Ouh Zeus, pai Zeus!, ti tes o imperio do ceo, ti ves as obras dos homes, as criminosas e as xustas, teu é tamén o ter conta da soberbia e da xusticia das testas Fábula da raposa e do mono 185. Pseudo-Ammonio, 'Diferencias entre voces afines', 18 (cf. n. 174): Vou contarvos umha fábula, ouh Cerícidas, escítala acorado 18 logo engade Un mono, afastándose dos outros animáis, foise il soio pra un recanto, atopóuse coa raposa raposeira, renarteira dabondo na tención 188. Hefestión, 'Manual de Métrica' ; P. Colon (b), ed. en Page, 'Supplementum Lyriás Graecis', Oxford 1974: Xa non froleces comeantes na dondura da peí, 366

85 pois múrchase xa en suloos e abrangue o lixo da vejlez,...o doce desexo caiuche esfarelado da faciana, que.antes; desexo era: e máis sí que moitos ventesíos soplaron contra ti Ateneo 299a:, Recebiches moitas angulas cegas 191. Estobeo : Tal foi o anceio de amor que enredóu no corazón, néboa mesta verquéu sobre os meus olios, roubándome do peito o doce sentir 193. Estobeo : Desgraciado, xazo no desexo, sen vida, temeros dores quéreno os deuses fúranme os osos 196. Hejestión, 'Manual de Métrica' 15. 9: Ai, amigo!, o desexo amaiador dos membros me asoiballa 196a = número que ha ter en futuras edicións de West o frag. S478 do 'Supplementum Lyricis Graecis; ed. Page, Oxford 1974 (=P. Colon (a): absténdose ( abastándose?) en todo; igoal ( en afouteza?) Se non tes acougo, se o ánimo te aguilla, temos na nosa casa unha belida, tenra rapaza que agora debécese arelante; ela ten, coido eu, unha beleza sen chata. "Ti a ela " Eisí falóu, e respostéüle: "Filia de Anfímedó, nobre, asisada muller que a térra largada ten agora no seu seo, moitos son pra os homes mozos os placeres que dá a deusa, amáis xa da deusa mesma (?); será abastanza algún díles, pero diso falaremos con acougo, se o deus quer, ti e máis eu pola noitiña, e faréi como ti mandes. Non refugues, amiga, chegar cedo 367

86 ao pe do muro e das portas, que eu xa estaréi na íierba; Mira agora o que che eu digo: Neobule pra outro home, ai, ai!, que xa está vedla (?)... perdéu xa a frol de cando nova e a gracia que entón había nela, pois ( non puido coa?) fartura,...mulíer desvairada, entolecida. Vaite á merdal, non permita o rei dos deuses (?) que, levando eu tal muller seña o riso dos vecinos; case che prefiro a tí, que non es desleal nin retranqueira!, mais ela é cebra dabondo, f ai amigos (?) a manohea. Teño medo de que ela, apresada do debezo, para coma unha cadela accións crimináis e cegas." Eisí faléi; collín á rapaza, deitéina antre froles frolidas, cubrina con lene mantelo, o seu coló nos meus brazos tendo; a rapaza, transida de medo, cervina que fuxe (?) Apreixéi con dozura os seus peitos, e alí agromóu co <agarimo a peí nova dos seus anos mozos; o seu corpo fermoso ía apalpando, o seu loiro cábelo aloumiñaba, rematéi ceibando a forza que me enchía E) : FRAGMENTOS DE XÉNERO INSEGURO , Trímetros aülados 205. Ateneo 688c: Non te con perfumes enfeitarías, vella como es Eustacio + Erenio Filón + Hesiquio: Tóbelos gordos, muller noxenta, bandullo, vaca, odiosa M 212. 'Etimolóxico Xenuino'; 'Etimolóxico Magno' 424, 18:.. Estaiba no gume da onda e do vento 213. Escolio a Aristófanes, 'Arras' 704: Tendo as vidas en brazos das ondas 368

87 215. Tzetzes, 'Alegorías homéricas' XXIV, 125 ss.: Fai o mesmo que logo aquil Arqufloco /: cando o home da inná afogóu na mar, / laiábase con fondo sentir, non quería escrebir ren, / respondendo aos que He obligaban a enfouzarse no trabadlo poético: E xa me non importan nin iambos nin placeres 216. Escolio a Platón, 'Laques' 187b: Seica os carios foron os primeiros en loitar como mercenarios, e por iso na batalla púnanos na primeira liña,...do refrán ('no cario o noso perigo") fai mención Arquílooo: E, sí, mercenario, como un cario, han chamarme a F) FRAGMENTOS DE ATRIBUCIÓN DUBIDOSA: Arístides, 'Discursos', 45, II, : Coido eu que non conecen do mesmo xeito o futuro os deuses i os homes que din oonecelo: aquiles saben o que van faguer e teñen todo, por eisí decilo, ante os olios; por iso Antre os deuses é Zeus o adivino méis verídico, e que iso é por ser deus, testemúñao ise mesmo poeta, pois o segundo verso di: E il soio ten o comprimento G) : FRAGMENTOS ESPÚREOS 324. Escolio a Píndaro, 'Olímpica' IX, 1 ss.: (Texto de Píndaro) "O canto de Arquíloco, o triple e bulideiro oanto de victoria, resoando en Olimpia, ao pe do outeiro do Crónida, bastóu pra guieiro da esmorga de Efarmosto i os seus amigos..." (Texto do escoh'o): Eratostenes di que non é canto de victoria, senón himno a Heracles, o canto de Arquíloco...: Ténela, vencedor fermoso, benia, señor Heracles, ti e mais Iolao, os dous lanceiros a 330. 'Ettmolóxico Xenuino': Compre aos vellos unha vida de nugalla, tanto máis se xa están algo panarras, se non fan outra cousa, como adoitan, que parvadas, ou falar por falar con baduadas 331. Ateneo 594cd: Figueira antre penas, mantenza pra moitas grallas, sinxela mesoneira de quen pase, Pasifile a 369

88 NOTAS Entallo é, ás veces, epíteto de Ares (= Marte, en Roma), pero tamén é divinldade lndependente; os efebos atenienses xuraban o comprünento das súas obrlgas militares pondo por testigos a Enió, Eniallo, Ares e Atenea. Enlalio aparez xa nos textos micénicos; a súa etlmoloxfa é desconeclda. Asociado a Ares ou Identificado co 11, é deus da guerra pilada como lorza oega, destructora: en Somero, exaltador da gloria dos guerreiros. Ares é chamado por Zeus 'o máis odioso dos deuses': o seu nome clcáis quer decir Destructor'. 1 Ismaro, monte e voa na costa de Tracia; na 'Odisea' son os Cicones os habitantes da Tila, atacada por mises. Marón, sacerdote de Apolo, déulle ao herói un pelello de Tifio tinto de Ismaro, que logo servíu pra por bébedo ao Cíclope e cegalo.» Os abantes son os habitantes da Eubea homérica. A 'dada' preséntaos como guerreiros afoutados, bos lanceiros, de cábelo longo. O combate con lanza, sen armasftia.n«ihiwu» j era a táctica aristocrática por excelencia: sabemos por Estrabón que, cando no século VIH a. C, as cidades eubeas de Calcls 1 Eretria loitaron pola posesión do val do Leíante, pautaron non empregar armas ^ i l A estancia de Arquíloco en Esparta seica é invención serodia, producto da aíelzón grega a arrexuntar e comparar (paralelismos e antitesis): a visión que o naso poeta ten da guerra e máis do honor militar é a negación do que íol a Esparta que artellóu a súa supervivencia sobor un militarismo xa tópico dende o século V a. C, pero clcáis aínda non na época de Arquíloco, anque seña tamén a do espartan Tirteo, o home que deu forma poética ao espíritu guerrelro e defensivo da minoría cldadán contra a inmensa maloria de poboaclón asoballada ou escrava. Que Airqufloco guindóu o escudo nunha matogueira é cousa real, non tópico formal <= a vida mellor que as armas e máis o honor); cicáis sena real tamén en Alceo (segundo Heródoto V. 95); en Anacreonte (36 PiMG) i en Horado <Odas, n, 7. 10) parez xa máis imitación e tópico que realldade vivida. Os satos son xente tracla, da que loitóu eos parios e tasios. Segundo o lexicógrafo Heslqulo son os que Hornero chama cicones (cf. nota 2). 5 Xixes, reí da Lidia no século vn, é figura histórica, pero mol trabaliada pola leenda: como Creso e Midas, foi arquetipo de poder e riqueza. A historia de cómo ohegóu a rei está en Heródoto I, 8: semella ser racionalización dun relato mítlco-relixioso. A súa fama chega hastra o profeta Ezequlel: é Oog, que logo pasará ao 'Apocalipsis' <o nome na transliteración grega é Oyges, pronunciado Oúgués). Niste fragmento documéntase por primeira vez a palabra 'tiranía', dende mol cedo xa con senso peiorativo, tanto polo carácter dos tiranos' orientáis, como pola crítica asanada da aristocracia contra os 'tiranos' gregos, que tiveron papel positivo no tránsito das oligarquías ás democracias. 'Retírese Arquíloco ás desgracias dos tasios ñas loitas contra os tractos. As dos magnesios chegaron a ser proverbiáis: tiveron guerras eos cimerios (tribu escita), eos lidies, e eos efesios. * O Siria, río da Magna Oréela, desemboca no golfo de Tarento. Na súa foz houbo unha cidade, Siria, fundada pola aninorasiática de Colofón, derrotada por Xlxes. 'I-, o filólogo Marzullo advtrte que o grego 'katéskíaze' non significa a sombra que o cábelo proxeita nos hombreiros e no loínbo, senón que o cábelo é urina mancha negra sobor dfles; engade o filólogo que o concepto de 'sombra proxeltada' aínda non se ten descuberto ñas artes plásticas do período clásico. 370

89 ' o martin pelxeiro é motivo doutro belido fragmento da Lírica Arcaica: o n. 28 CHMJG) de Alemán; o poeta, xa feble e vello, quixera ir beilar coas rapaciñas, levado por elas como a femia do martin leva ao macho, cando vello, á percura da comida 'na frol da onda'. (Priene frag. 43 é ddade sónica de Asia Menor, e patria de Bias, un dos Sete Sabios. u Sapas, vüa na Tracla. 11 Os montes Xiras, 'grandes penedos' segundo a 'Odisea', eran unbas illas cativas no Exeo. Cicáis lste fragmento forme unidade con outros moi fañados e, polo mesmo, non verquldos eiqui nos que Arqufloco fala por primelra vez da comunídade política como unha nao: logo 'a nao do Estado eerá un tópico, dende Alceo <frag. 6 e outros) en adiante. u Sirio, é decir 'ardente', é o sol; e tamén a estrela nomeada o Can: a súa TtiAvinn». altura no ceo ven coincidir, seica, eos maiores fogaxes do vrán a canícula! Aparez unha i outra vez nos poetas: Alceo, 347, é o paso de mais sona, paráfrasis de Hesiodo, Traballos' 582 e ss. 13 O fragmento ten unha grande carga irónica: parez que Leóíllo foi enemigo político do poeta e, cicáis, conqueriu a tiranía; Arqufloco (ai a critica xogando co nome Leó-filo = 'amigo do pobo'. 14 O segundo verso cáseque nos excusa de precisar que 'criado' e fol' teñen un senso obsceno ben claro: son, respectivamente, os órganos xenitáls masculino e femenino. A metáfora obscena atópase tamén no n. 43, onde 'garañón' seica é 'o da flecha* (grego telón', flecha', está na base do nome). Obscenidade sen tapuxadas temóla nos números 25, 42, 43, 189?, 196a, 331? 15 O ditirambo era canto coral do culto a Dionisio; conservamos algúns de Píndaro, Baquflides e outros. Da súa transición de forma popular a literaria, e mais do seu papel no orixe da Traxedia temos referencias aínda mol discutidas polos eruditos. M lste fragmento atópase parafraseado nalgúns versos da Oda 2 (Libro II) de Horacio, pro nü o motivo non é un eclipse, senón a treboada e a sarabia. O eclipse de que fala Arqufloco foi no 647 a. C. 17 É grega dabondo a concepción da vida como urüha alternativa, non previsible, de bens e de males: unha conducta asisada, dentro da 'medida', parez axeitada pra conservar o ben, reíugar o mal ou sair dfl. En Heródoto I, 207 o rei Creso advirte a Ciro que bal un 'ciclo' ou Toda' ñas cousas humas que non conslnte que o éxito seña sempre dos mesmos: é a IFortunae rota' ben conecida na lírica medieval ('Carmina Burana', etc.). " A 'escítala' era un caxato calquera, e máls concretamente un caxato no que os espartáns enrolaban unha fita na que escrebían un texto segredo e que somente poderla leerse volvendo enrolar a fita noutro caxato lgoal. Pasóu tamén a significar 'mensaxeiro'; non sabemos o senso real que ten nistes versos. " Fago a traducción aceptando algunhas conxeturas e dlscurrindo outras fora ou contra o texto do papiro. Anfimedó é nome femenino; en " vaite á merda!" o texto orixlnal di " vaite aos corvos!", que hoxe xa non ten forza significativa. Cicáis en "fai amigos ( ) a manchea" teñamos unha referencia á prostitución de Neobule. Nótese o cambio brusco ñas persoas as que o poeta refírese: a filia de Anfimedó, a rapaza coa que folga, Neobule, e de novo a rapaza. 20 A ringleira de aldraxes é pra Neobule, seica. Sigo ao Prof. B. Adrados na reconstrucción do frag. 88 da súa edición (= da de West) e xunto o 206 coa dita reconstrucción. 21 Os carios, pobo do SO. de Asia Menor, parez que eran xente de pouco desenrolo cultural i económico; (hai moi tos testemuños sobre mercenarios carios en guerra no Exipto, na Asia Menor, etc. Cicáis sobre a base certa da situación inferior dos carios actuóu á mala inteligencia dun pasaxe da 'Diada' no que nal homofonía antre TKár' = 'cario' e 'kár', voz de senso escuro, máis ou menos 'nada, pouca cousa': ter en nada' foi cuaslnómino de ter ou tratar como cario'. 22 Heracles é o Hércules román. Iolao era o seu sobrino, auriga e axudante nos famosos Traballos. Morréu na Illa de Cerdeña (Sardo) e despóis de morto, voltóu á térra pra axudar aos íillos de Heracles e matar a Euristeo. 371

90 " Pastilla = 'amiga de todos' foi alcume da hetera Plangón <= 'Boneca') de Efeso. Parez que Yiguelra' e 'grallas' teñen senso obsceno, coma fol' e 'criado' no frag (Nota final). Iste Glauco, que aparez en varios fragmentos, era amigo de Arqufloco, que, nun fragmento eiqui non traducido, fixo loubanza irónica do peiteado en forma de corno que Glauco tina. Os dous íoron companeiros ñas armas. Os arqueólogos franceses atoparon na illa de Taso o monumento funerario de Glauco. As loltas de qué íala Arqufloco son as da súa illa de natío, Paro, na de Taso e na costa tracia: eisí tifian térras novas pra a poboación xa excesiva e contaban coas minas de ouro do monte Panxeon; os tractos sairon triunfantes ante os tastos e parios e ante outros gregosí conservaron a independencia e mantiverón relaclóns comerciáis coas colonias fundadas ñas súas costas. JUAN JOSÉ MORALEJO ALVAREZ Universidade de Santiago 372

91 SEIS POEMAS A VISITA DA VELLA DAMA Chegaches á vila do desprecio co aglaio do teu roupón de néboa e cada lin pensóu nesa pavura do teu perfil de noiva. Chegaches cun sartego de falsos testemuños coludos pola gorxa no teu tren de ningures e o teu livor de nevé. Ohegaches cas túas cartas de amor enferruxadas e a lonxanía dos teus labres nun silencio axionllada. Foi un fuxir de porobas a túa pegada, unha ollada de perpetuo esguedlo, unha escopeta acochada en tudos os leitos. Eisí soupo aquel home duraría farsa de zapatos novos lustrados a costa da súa vida. Chegaches e fixeohes de cada quen un a'buxeiro, un soio olio atobado nun gran axexo de gatillo. E aquel que fora o teu amor agora que as campas fedían e iba xa pra Alcalde de aquel pobo, víu nun circo de rostos ao aceno do paño do teu peto o único rosto da súa propia morte. Tí partiohes ca túa estrana escolta de feras, eunucos e guitarras, e a tudos lies deixaches na súa man a túa luva de ferro, 373 A- F. Durrenmatt

92 detrás de cada porta, coma unha lembranza, aquela cinza livián dalgunha avelaiña morta. O LUGAR ALUMBREGADO Aquelo era un espellismo que non era unha aldea. As vegadas víanse aquelas leiras aquelas mesmas casas habitadas ñas campías de Inglaterra, no arrabaldo de Sao Paulo ou de Berlín, no oieio da plaia de calquer país. Alguén ombría un ventano e víanse pasar tranvías con xentes para o trabajlo. Aquelo era un lugar alumbregado. Búscalo antre penedos era caminar ás toas antre muros que se esvaen e que se atopan, e portas abalando sóedosas escoitando inda arrolos nun silenzo solemne onde nunca hai berces. Sonrientes desacougo, leiras estruídas. Alí acaroar as cousas e ter lembranzas sin amarradeiro. Naquel lugar os vecinos ollaban atal as térras coma nun asobío batelar os horizontes e axirxilar nos días e nos soles. Aquelo non era un lugar senón un espellismo. Seus vecinos fóronse indo nun xogo de birisca, no baixamar, bébedos de brétema. E amanesceron un día soltó perto de estranos e outos obradoiros. 374 A Xohana Torres

93 O RELOXEIRO Naquel ban arredado o reloxeiro dábajle corda aos relós. E as xentes no campo da feira comenzaban a bailar. Un día ao enxel reloxeiro levárono na súa caixa ao cimiterio. E nese mesmo instante o pobo estarecido quedóu nun estantío levado. Víase alí ao tío Xacinto surprendido ca súa eixada no ar, á vella Benita esvarecida e queda no lar, diante do lume. Foi aquela unha hora tola que non volvéu a soar. Quedóu tuda a xente entorta, tesa na súa costume, coma bonecos sin corda. ONDE ESTÁ O POBO? Onde está o pobo? perguntaba o patrón. Un silénzo de máquinas decidas en ringleira foi aquela resposta. Onde, onde está o pobo? Mais non baixa ou non rube das entrañas da térra? Pescudaba teimoso. E o pobo estaba alí naquel carbón coma unha noite pecha. Onde, onde está? aricaba. Está fora ou adú ten ido? Un asopro de velas que veu do mar infindo se detivo na órela 375 A F. Fernández del Riego

94 das plaias, silandeiro. Onde, onde se asconde? Non está na ciudade? Mais non tería resposta que o pobo estaba allur, en tudas partes, afincado tras da porta da súa libertada A TORTUGA A pedra que cambia de lugar sin ser notada e deixa onde estaba un ovo de lús en vez dunha sombra espallada ten que ver co ventano aberto do castelo que é un cadro roubado. Esa caroza ou esa cuncha de pedra é a eternidade dun lóstrego por un vieiro de espellos onde unha olfada fuxe, perseguida, pra non seré apreixada. Esa pedra viva, esa cuncha sortea eisí sin ser notada o misterio, viaxa antre as esmolas da memoria e intenta dar a yolta ao mundo. denantes que a transviren de espaduas e manoplias nun escudo. 0 porvir é o enigma acochado nun xesto, nunha enruga, na pegada da lús. Cando na outura xira a frecha sempre vertixinosa e sempre queda a travesó do curazón do vento e máis da vida, un medo se pousa na máis outa ponía e o borrallo da chimenea deixa ver un rosto de perfil que esculca dende unha afoerta porta. E si chaman, unha man é como unha fervenza que recollese a súa cortina de auga.. Dende a cámara en forma de ovo do segredo, a realidade ten cómaros de realidade, é unha adivinanza namentres unha pegada de cotío coma unha ibadelada, amosa. 1 eisí volve aquel tempo dun ventallo 376

95 abalando as meixelas dün cadro roubado ou ese oco no outo muradoiro, agora que coma un fosco legaxo milenario a tortuga, vagarosa, pasa. O MESMO LAIO SEN MEDIDA "Saben que en las arenas del desierto silvan las altas pasiones bajo el látigo del relámpago", SAINT-JOHN PERSE. Estóu nesta cárcere que non vedes aibourado con verbas que vos non escoitades, alucado por chinelos dende outas paredes intanxibles que no acaban, prisioneiro dun sonó que non ten espertare. Ese que ten a chave ben o sabe, que non teño coartada nin testigo dos delitos que non houben cometido. Eisí é o caso estrano desta estrana condena sin xueces nin xuício. TOMAS BARROS A Coruña 377

96 PENEIRA DOS DÍAS AS CANTIGAS DE PERO MEOGO Integra-se esta monografía, como Volume 2. na "Colero óskar Nobiling", dedicada a edicions críticas de testos médievais. Esta serie, que foi creada baixo o patrocinio da "Sociedade Brasileira de Crítica e Literatura" i-organizada por un núcleo de profesores universitarios, é dirixida polo autor deste estudo figura categorizada nos meios académicos do Brasil e de Portugal e nos círculos lusobrasileirófilos do Estranxeiro. A lírica primitiva galaico portuguesa, tardía revelazón do derradeiro cuartel do século pasado, adquiriu, dende a publicazón dos códices e apógrafos dos Cancioneiros, urna vixencia internacional. Os medioevalistas, tanto da Península Ibérica como do resto da Europa se debruzaron sobre estes tesouros poéticos que tan inesperadamente saían á luz resolvendo o enigma das palabras do Marqués de Santilhana na sua "Carta-proemio" ao Conaestáibel D. Pedro de Portugal. Este "treasureihouse" lírico ten sido deica hoxe estudado en todo-ios seus aspeitos e en relazón a todo-ios muitos problemas que a sua insólita presenza levantou, e aínda levanta, con respeito á historia das literaturas románicas, e mesmo das orientáis de Al-Andalus. As 'cantigas de amigo' foron ouxeto de particular atenzón, xá que, como dixo Auibrey F. Bell "Other literacures offered no parailel to these exquisite strange poems"..."whioh lovers of poetry can as ill afford to ignore as the poems of Chaucer or any other pricéless heritage of song". A Idade-Média románica, ese "Moyen Age immense et delicat", de que falou Verlaine, ofertaba nesas origináis cantigas, de tan meiga e inxel intensidade erótica, algumas das suas frores de mais raro e engaiolante perfume, nasddas no lonxincuo Poente do "Finis Terrae" atlántico. Porén, durante -bastante tempo esa poesía foi, en grande medida, apanaxio de especialistas das letras medioeváis, filólogos e historiadores, pra quen eses testos eran prind- * As Cantigas de Pero Meogo. <Estabelecimento critico dos testos, aná- Use literaria, glossário e reproducao íacsünllar dos manuscritos). Por Leodegario A. de Azevedo Hlho. írio de Janeiro, EdicSes Oernasa e Artes Gráficas ütda., 1964, 149 [2] págs., 21 cm. 378

97 pálmente "documentos", que oferecían, no seu opulento conxunto de materia lingüística e histórica, fontes preciosas pra as suas disciplinas. Eses escudos eran non só desexábeles mas tamén necesarios, como alicerces indispensábeles para o conhecimento sólido dése copioso manantial de espresión lírico-amatoria. Non embargantes, unha parte considerábel deses cantares non podían continuar a ser pasto esclusivo dos eruditos aquela especie a quen Brunetiére entregaba levianamente a propriedade privativa da Idade-Média, com o seu "dictum" lapidar "Le Moyen Age appartient aux érudits", hoxe totalmente cancelado. Ese florilexio poético pertence tamén, de direito, a todos os "lovers of poetry", sensíibeles e intelixentes aos que Bell aludía. Ora ben, moitos deles non se atreven a entrar nese xardín, porque densas carnadas de saber científico cobren é ocultan desanimadoramente as cores e os aromas silvestres desas frores. Con triste frecuencia o tratamento científico atomizador deses testos líricos fai que a sua esencia poética se evapore e volatilice. E que o milagre da rosa na roseira sé transforme no cadáver vexetal, inerte e inodoro, da fror desfolhada e disecada no laboratorio de botánica. Porén, repetimos, sería absurdo negar que o estabeledmento de testos dignos de confianza é inevitábel pedra-mestra do edificio da compreensión e gozo deste lirismo antigo polo leitor actual e natural destas trovas. Hai, non oustante que afirmar tamén que o proceso crítico non se pode deter ai, nen na benemérita acumulazón de esclarecimentos ausiliares linguístioo-históricos conducentes a facilitar a penetrazón do sentido i-a evitar a deturpazón do mesmo. Ten que ir alen; porque o estabelecimento crítico aun testo seguro, e o esclareeimento histórico do mesmo son só meios, dirixidos a un fin: que é o pleno usufruto estético desas cantigas como ouxetos literarios, non como "documentos" na libre leitura poética pola nosa sensibilidade atual. Leitura esa que, mesmo realizada sobre un testo "ideal", non deixara de apresentar as dificuldades de interpretazón inerentes a toda materia de espresión lírica que é, por natureza, urna declarazón ambigua, multidimensional e polívoca. A cuia penetrazón a distancia histórica acrescenta un oustáculo adicional. O caráter sibilino e oracular da declarazón poética abre paso, evidentemente, a interpretazóns estéticas moi variadas. E ai e que entra a atuar a crítica puramente literaria; cuia liberdade e limites son aqueles que o testo impon. Todos os significados que o poema admitir, sen violencia á letra, son lexítimos, porque nele están. A validade atual da nosa lírica primitiva ficou xá plenamente demonstrada, moi alen do seu valor puramente histórico. Fai tempo que saiu dos reductos, sempre abafadores para o lirismo, do seminario e da revista filolóxicos, para proietar-se con notábel impacto na creazón poética hodierna. Non son poucos os poetas galegos, portugueses e íbrasileiros dos nosos días que fono beber inspirazón na erara linfa do lirismo dos "Cancioneiros" medioeváis, seduzidos pola gracia iterativa dos refráns, pola sabia inxenuidade popular dos vemos ritmos, pola concentrazón espresiva e polo encanto repetitivo do 379

98 paralelismo. Afonso Lopes Vieira, Sebastiao da Gama, Vitorino Nemesio, David Mouráo Ferreira, Cecilia Meireles, Manuel Bandeira, Fermín Bouzá Brey e Alvaro Cunqueiro, entre outros, reeláboraroñ esta poesía arcaica, transmutando en modernidade as esencias da mais ancestral tradizón literaria da língoa mai. (Vid. William Myrón Davis. Neo Troubadourism in Galicia, Portugal e Brazil. Doctoral Dissertation, New York University, 1969). Os primearos estudos sobre a primitiva lírica galego-portuguesa foron, naturalmente, de conxunto. De inicio, a propria vastidade quantitativa de poemas e poetas fixo que a individualidade de cada un diles naufragase no "mare magnum" coletivo. Por oütro lado a mentalidade disciplinar e rígidamente científica de moitos dos estudiosos dises testos téndeu a igualar as personalidades de alta intensidade de creazón lírica, con os mediocres i-os inferiores. Afinál, como 'documento" todos eles eran igualmente valiosos. Contríbuiu a isto tamén en certa medida a paucidade de dados biográficos que acerca de urna grande parte dises xográis, segréis e trovadores esistía. Eran e ainda son entes cuase anónimos: Un nome e uns poemas, mais nada. Puras cifras onomásticas. Por vezes só urna alcunha, ou o diminutivo apouquentador dun nome de baptismó como no caso de "Mendinno", autor duma única trova, talvez a mais singular e "moderna" de toda esa seara lírica. Non tardou, porén, en comezar a tarefa de isolar dése "corpus" coletivo a obra individual i-a persoalidade específica dos poetas. Contamos xá agora con "cancioneiros" autonomizados, que desenlian e destacan o perfil lírico persoal dalguns dos mais caraterizados bardos da nosa poesía temperan. Nos melhores destes estudos encontramos, ademáis da análise lingüística e histórica da problemática do autor e da obra, elementos valiosos de crítica estético-literaria relativa aos estímulos líricos, fontes, temas preferidos e tratamento deles, e aos procesos estilísticos proprios que cada poeta usou pra transgredir e superar os rigorosos regulamentos retóricos que restrinxian a espresión individual na "arte de trovar" deste precoce surto lírico da Iberia. Iniciaron-se estes estudos con o "Liederbuch" do Rei D. Diniz preparado por Henry Lang, seguido mais tarde polos "cancioneiros" de Martín Codax e Xohan Zorro (Vindel, Aubrey F. Bell e Celso Cunha), 'Paio Gomes Charinho (Cotarelo), Lopo Lians (Pellegrini), os irmáns Eans Marinho (Cotarelo), García de Guilhade (Nobiling), Juyao Bolseiro (E. Reali), Martín Moya {Stegagno Picohio) e Pero Meogo (estudado primeiramente por Aubrey Bell e mais recentemente, em 1966, por Méndez Ferrm). E agora surxe esta nova monofrafia sobre iste derradeiro xogral, obra do Profesor Leodegário A. e Azévedo Filho, Catedrático Titular de Literatura Portuguesa da Universidade do Estado da Guanabara, do Río de Xaneiro que é o segundo estudo da serie "Óskar Nobiling", enteiramente dedicada a esté tipo de ensaios monográficos.. Alen do nome, nada de certo se sabe de Pero Meogo, xogral de quen nos "Cancioneiros" se conservan nove cantigas de punxente orixinalidade, que espelhan a intensidade cumulativa da saudosa 380

99 paixón de ausenza da 'dona virgo'; en variazóns que constituen ritornelos de crescente veemenza lírico-dramática do pensamiento orixinal, ohegando na éstase mental do transe amoroso, traduzida pelo símbolo do "cervo" vulnerado, carregado de conotazóns eróticas pagano-cristiáns á fusión desta imaxen zoomórfica con a do amigo*.. ' '. ' ' Este novo estudo das trovas de Meogo está na linba do mais esclarecido medioevalismo, que apetreohado con todo-ios recursos do moderno "scholarship" e infundido de viva concencia histórica nunca perde de vista, tratando-se de poesía, que o ouxeto da sua atenzón analítica é de natureza artística e como tal debe ser cercado polas delicadas vías da crítica estética, no tentame de render o seu mais íntimo e inafábel "quid divinum". A monografía do Profesor Azevedo Filho opera, no estabelecimento da sua leitura testual das trovas de Meogo, exercendo a sua escrupulosa critica sobre as leizóns dos especialistas que nesa tarefa o precederon. Fai unha análise pormenorizada de cada unha délas, do ponto de vista da versificazón, das variantes dos manuscritos, da pontuazón, ademáis de urna crítica xeral dos testos impresos deica a data presente. Ata eiquí o seu trabalho alinha, ñas suas normas e métodos, no formato convencional. Ora 'ben, onde ele se separa de maneixa sensíbel de todos os anteriores estudos das composizóns de Meogo é na sua interpretazón literaria. Pra comezarmos, ele visualiza esas nove cantigas non como poemas independentes, posuidores de certos elementos temáticos comuns, senón como un conxunto, como un só poema, en nove partes. Posizón esta que vai de franco encontró con a adotada por Méndez Ferrín, entre outros. O estudioso 'brasileiro defende con argumentos válidos esa sua nova perspetiva estructural do "cancioneiro" de Meogo. "De inicio diz observa-se que as personagens e os símbolos poéticos sao os mesmos, da primeira á última composicao. Enseguida os segmentos narrativos das cantigas anteriores sao retomados pelas cantigas posteriores, retomados e ecrescidos de nova carga informativa, establecendo-se assím urna seqüéncia de acoes. Nessa seqüéncia desde o cantar inicial, a fonte surge como o cenário condutor da narrativa, a ela se associando o símbolo do cervo". Concordamos nisto enteiramente con o noso colega brasileiro. Nefeito, ise foi o mesmo criterio que nos guiou no tratamento dos poemas de Oharinno, Zorro e Codax, nun trabalho relativo ao tema do mar, aparecido na HOMAXE A OTERO PEDRAYO. Porque como ele diz con toda a razón "A forma narrativa existe, porque apresenta os quatro elementos que Ihe sao próprios: personagens, aqao, tempo e espago, devidamente estructurados. Esta tese e analíticamente desenvolvida, non só nos comentarios ao "Sentido geral do texto" que seguen a cada un dos cantares, senón tamén ao longo da Parte III do estudo, intitulada " Da narrativa e da comunicagao simbólica". Esteinovador abordamento analítico-crítico do seu estudo leva ao Autor a afirmar reiteradamente mas suas "Conclucoes", non sen certa intrepidez, que "o inventario dos procedimentos narrativos, aquí feito, nos mostra 381

100 ser Pero Meogo un antecipador da narrativa moderna". E mais adiante: "Na verdad Pero Meogo nao é urna voz perdida no fundo do século XIII, mas um auténtico e longínquo precursor da própria fiecao moderna". Opinión esta a respeito da cal non podemos deixar de manifestar as nosas reservas. Outro aspeito interesante e orixinal da análise interpretativa do Professor Azevedo Filho é aquela que fai referenza ao conteúdo sociológico das cantigas. O seu exame de cómo operan, na relazón triangular das tres personaxens humas do esquema fictivo ("donzela", mai" e "amigo ), as normas do "código comunitario", con seus elementos "conjuntivo" e "disjuntivo", de mai e filha, en face dele; e de cómo esas formas de conduta social axen na estrutura do esquema narrativo e no fío "argumentar, é vivamente estimulante. Toda esta interpretazón do poemario de Meogo baseia-se no principio normativo de que a leitura da lingoaxen poética debe ser ieita en dous planos: o literal (sintagmático) i-o simbólico (paradigmático). (Porque se trata dun veículo espresivo no que o pensamento do símbolo predomina sobre o pensamiento do signo, "daí resultando a ambigüidade do texto, sempre rico em múltiplas sugestoes simbólicas. Hai, porén, un ponto desa interpretazón no que non podemos acompannar o noso colega brasileiro. Ponto este que ten relazón direta con a aplicazón dése principio de dupla leitura: literal e simbólica. Estamos a nos referir ao sentido que ele dá aos dous versos da terceira estrofe da Cantiga III: ", se el voy ferido, irá morrer al mar; si jará meu amigo, se eu del non pensar." Apoiando-se na opinión de Segismundo Spina, de que a frase "irá morrer al mar" autoriza a hipótese de que o xogral Meogo fose marinheiro, o Autor afirma que nela hai uruha evidente sugerenza de que a ausenza do 'amigo é debida a "urna viagem marítima". Conclusión que reitera mais tarde sen hesitar: "Sabe agora a rapariga que o namorado nao compareceu por causa de viagem marítima inesperada". E acrescenta: "Vai, naturalmente, ferido de amor". Ora iben, esta leitura literal, sintagmática carece de asento firme, dado que ise trecho do verso que fai alusión á morrer no mar, non se refere ao 'namorado' mas ao 'cervo'. E no verso seguinte a donzela afirma que esa morte oceánica, alias, inexplicável, do 'cervo' será tamén o destino fatal do seu 'amigo', se ela deixar de pensar amorosamente nele. Onde está eiquí a 'viaxe marítima'? Se a houber, tería que ser do 'cervo', cousa que evidentemente non ten cabimento. Nefeito, confrontamos nesta estrofe un tipo de expresión lírico-simbólica (paradigmática) que, de xeito irredutívelmente nebuloso, recusa a transferenza para a literalidade concreta da lingoaxen narrativa. Xá Méndez Ferrin que apurou ata ao másimo iste tema do 'cervo' abordando esa pasaxen dixo: "Hai unha atmosfera de misterio nesta poesía que ven agudizada na estrofe terceira, ao se decir nela que o amigo-ceroo' irá morrer ao mar. A qué misterioso hábito 382

101 do cervo ou a qué feito da realidade alude iste inquietante irá morrer al mar?" E, dempóis desta pergunta, o arguto analista pasou a cortar o no górdio, respondendo con rotundidade final: "Non nos interesa. Xá acrararemos, na medida que poidamos, o caso, ao falarmos das fontes de Meogo". Esa acrarazón, apesar de prometida, será inútil ir procurá-la ñas restantes páxinas do ibelo livro do zoven "soholax" galego. Comentando esta trova dixemos nos, no artigo mais ácima mencionado: "O mar é eiquí cifra poética do "morsramor", da infinitude da dor sen fronteiras, onde a persoalidade naufraga e se afunda na imensidade do sofrimento erótico". Ao cal acresceríamos hoxe, que o xogral, con subtilísima intuizón psicolóxica, creou, no monólogo interior da namorada, unha interferenza entre a corrente mental intelixíbel da experienza vivida, e o súbito fluir espontáneo e atóxico, carregado de forte emoüvidade temerosa, do inconcreto imaxinado. Fenómeno psíquico perfeitamente natural no tenso estado de espera angustiosa en que ela se encontra. Esta nosa interpretazón viu mais tarde a ser corroborada da parte de tan fino analizador da poesía da Meia-Idade como é o Proíessor Peter Dronke; que, tratando desta mesma cantiga de Meogo, dixo: "The sea here comes to carry the whole meaning of her love, the serenity and the tumult, the dangers, the thougnts of the lover's deatíi and of his safe return". (The Medieval Lyric, London, Hutohinson University Iibrary, 1969, páx. 102). Este belo estudo do Profesor Leodegário A. de Azevedo Filho ven novamente testemunhar a presenza do Brasil no campo dos escudos medioevalistas e a marcar mais unha vez a tendenza salutar nos círculos da cultura daquele grande País a reforzar os venoelhos da sua tradizón viva con as antergas raízes Peninsulares. Este iberismo é no. dizer de Eduardo Portella, con verbas que apetece repetir "a perspectiva que nos cabe a nos hispánicos, ou se se quer ibéricos, que ibéricos e hispánicos traduz a mesma realidade cultural". (Dimensoes. I. Río de Janeiro, J. Olympio, 1958, páx. 102). Porque, de facto, a esplorazón do territorio lírico deste Pero Meogo, alto Poeta do século XIII, supon un acendramento deses vínculos do patrimonio común que no plano da cultura língoa e esprito ligan indisociábelmente o Brasil con Portugal e con a Galiza, pois ese Medioevo lírico fai parte desta lexítima heranza compartilhadá polos tres Países irmaos. ERNESTO GUERRA DA CAL The City University of New York 383

102 EL DESCENSO A LOS INFIERNOS TEMA-IMAGEN DE DORA EMILIA PARDO BAZAN La novela de la Pardo Bazán contiene repetidas alusiones, de relieve literario, al tema arquetípico de la bajada a los infiernos. Al tropezar con una tercera referencia en La sirena negra (después de sendos encuentros en La tribuna y Los pozos de Ulloa), hubimos de reaccionar: una vez, casualidad; dos, coincidencia; pero ya, con la tercera repetición, se establece norma. Pues bien, el hallazgo de esta norma temática de la escritora gallega ha despertado suficiente curiosidad respecto a su uso literario concreto como para dar lugar al corto estudio que sigue. El tema del contacto humano con el oscuro y estéril reino de la muerte acompaña siempre al hombre civilizado. Basta señalar la dimensión mitológica del tema: Isthar (Sumer), Gilgamesh (Babilonia), Osiris y Re (Egipto), Perséfóne y Orfeo (Grecia) '. Se desprende de los mitos señalados su estrecha relación con la periodicidad astronómica que determina los ciclos agrícolas 2. Nada extraña, pues, que una afiliación simbólica tan directamente relacionada con la existencia humana, con la pervivencia física del hombre, conduzca a creencias y prácticas religiosas 3. Y el arquetipo se transmite de religión en religión, hasta nuestros días. Fue crucificado, muerto y sepultado. Descendió a los infiernos... 4 El hecho es que esta integración mítico-religiosa conduce siempre, a su vez, al uso literario, a la aparición simbólica del descenso a los infiernos en un contexto extra-religioso. Ello se da primero, como es lógico, en una literatura que retiene aún profundas raices mí tico-religiosas: la épica clásica, que llega, con el Dante, hasta la modernidad occidental. El tema arquetípico se da después, también en una literatura ya muy distanciada, en móviles y materias, de lo propiamente mítico-religioso. Ejemplos, sin salimos siquiera de lo español, serían Quevedo (Los sueños), Cervantes {La cueva de Montesinos), Galdós (Miau), Palacio Valdés (La aldea perdida) 1 No pretendemos ser exhaustivos. Quedan sin consideración alguna, íuera de categoría, las versiones orales de pueblos primitivos; y, ademas, todas las que brotan de las civilizaciones americanas (como, por ejemplo, la tolteca de Xólotl) > véase, por ejemplo, E. O. James, Seasonal Feasts and Festival* (London, 961).. Véase, por ejemplo, P. Colum, Orpheus, Myths of tíie Worla (New York, 1930)..,» Es curiosa esta inserción en el Credo Apostólico. No podemos aquí, conjeturar acerca de su procedencia. Es Judaica? Es quizás, reflejo helénico, dé los misterios de Eleusls? 384

103 y Machado ("Recuerdos de sueño, fiebre y duermivela") 5. En todo caso, lo'que parece sugerir este uso ininterrumpido del tema arquetipico, especialmente en su dimensión literaria, es que posee muy ricas posibilidades simbólicas para el hombre occidental. El profesor Gullón, al comentar un uso machadiano del tema que estudiamos, subraya una de las posibilidades simbólicas que gobiernan la aparición literaria del arquetipo:...y no debe sorprender el hecho de que el descenso 1 a los infiernos haya sido el arquetipo seguido con más empeño por los anhelantes de conocimientos*. Innegable es, a nivel consciente y explícito, la finalidad de los descensos de Ulises y Eneas, de Dante Alighieri: la bajada al reino de la muerte, del más allá, en busca de conocimientos para la vida misma. Mas con ser ello explícito, no obsta para que exista simultánea y subconscientemente otra finalidad simbólica. Se trata de la interpretación que dio Freud a un arquetipo tan repetido por la creatividad humana: el descenso como vuelta al centro materno, como búsqueda, necesariamente insatisfecha, de la segura paz del existir intra-uterino 7. Estas dos posibilidades simbólicas del tema arquetípico una consciente, que busca el saber con que proporcionarse una segura paz; y otra inconsciente, que busca directa e imposiblemente el mismo ideal son el anverso y el reverso de un mismo impulso humano 8. Resta aún, sin embargo, otra posibilidad simbólica de gran interés. En una Europa ya desarrollada e industrial, mundo de clases económicas irreconciliables y en lucha fratricida, aparece el tema arquetípico en su versión más secularizada. El uso, por ejemplo, de Zola en Germinal: el descenso al infierno que es, de hecho, la mina. Es la identificación de la imagen arquetípica ya desprovista de toda substancia mítico-religiosa con la explotación económica de la injusta organización del mundo moderno: "One might as well die at once as go down to the bottom of that hell, where it was not even possible to earn one's bread" 9. Curiosamente el tema arquetípico, cuyo origen más probable es de raíz económica (captando el ciclo estacional que gobierna la producción agrícola, la mera comida), acaba, tras una presencia céntrica en las proyecciones más espirituales del hombre, en una fijación máximamente materializada. Doña Emilia, que convive sensitivamente con esa Europa desarrollada e industrial, subraya esto último inmejorablemente: 5 Otra vez, no pretendemos ser exhaustivos. De los e.iemplos citados, está claro, los hay de muy diversa finalidad literaria. Desde la paródica de Quevedo 6 hasta la neo-mitológica de Palacio Valdés. 7 R. Gullón, Una poética para Antonio Machado (Madrid, 1970), pág Para la elaboración literaria de la simbología freudiana, véase, por, ejemplo, N. O. Brown, Love's BoSy (New York, 1966), pág. 37 y sig. -, : " Unimos estas dos vertientes interpretativas del tema arquetípico porqué su afinidad es patente. No pretendemos con ello, desde luego, ninguna novedad de tipo psicológico; sino sólo afirmar, en el terreno de lo literario, que las dos se ofrecen a menudo con simultaneidad. El acompañamiento del sueño (Machado, Cervantes, etc.), refuerza la relación freudiana. '. ' E. Zola, Germinal (New York, 1924), pág

104 1 verdadero infierno social a que puede bajar el novelista, Dante moderno que escribe cantos de la comedia humana, es la fábrica, y el más condenado de los condenados, ese ser convertido en rueda, en cilindro, en autómata 10. Con esta cita, de nuestra autora precisamente, ponemos fin al tratamiento general del tema arquetípico para volver al enfoque concreto de nuestro estudio. La cita en sí con no figurar entre los usos literarios del arquetipo que comentamos a continuación se presta extraordinariamente bien para señalar la fuente concreta del tema-imagen en la Pardo Bazán. La referencia al Dante es explícita, y ello será normativo en el uso de la escritora gallega: Si los pitillos eran el Paraíso y los cigarros comunes el Purgatorio, la analogía continuaba en los talleres bajos, que merecían el nombre de Infierno u. Se me figuró, al abrir, que estaba ahí dentro un perro muy grande sentado, y que se levantaba y se me echaba para morderme n. Anchas barras del más inflamado rubí simulaban inmenso incendio, cuyas llamaradas cortas surgían de un anfiteatro de, baluartes del metal oscuro, terrible, que amuralla la siniestra ciudad del Infierno dantesco u. Como revelan los varios usos citados, Lo divina comedia es la fuente inmediata, su vía de introducción a una simbología que es universal. Y ello nada sorprende en la novelista española, porque esa fuente era la más lógica para la católica escritora. Y, sobre todo, porque consta que doña Emilia hizo un estudio especial de ese poema y escribió importantes líneas acerca del divino toscano M. Una vez establecida la procedencia única e indiscutible del arquetipo en la Pardo Bazán, es interesante constatar las variaciones sobre ese modelo único que consigue la novelista. A pesar de una perspectiva exclusivamente dantesca, sus descensos infernales resultan sumamente diferentes, y las alusiones dantescas, que tan explícitamente patentizan su fuente primaria en nada empecen esa esencial diversidad. No deja de ser irónico, además, que, careciendo ya su mundo de esa intensidad espiritual, sea la fijación míticoreligiosa (que en Dante, precisamente, tiene su máxima expresión cristiana) la única versión que no tenga expresión concreta en su obra. «Hallaremos, al contrario, que las variaciones simbólicas del arquetipo que aparecen en su novelística corresponden a la simbología más secularizada: lo agrícola-estacional, lo psico-filosófico y lo socio-económico. Veamos ésto textualmente, por orden cronológico dentro de su obra. " Citada por R. Osborne, Emilia Pardo Bazán, sil vida y sus obras (México, 1964), pág E. Pardo Bazán, Obras completas (Madrid, 1945), II, «IbU., I, 284. Ibid., II, 1039.» véase Los poetas épicos cristianos. 386

105 En La tribuna, doña Emilia, a pesar de una envoltura explícitamente dantesca, ofrece páginas dignas del más indignado Zola u. Empezó a correr y a comentarse en la fábrica la leyenda del mozo transido de amor, que por estar cerca de su adorado tormento se metía en los infiernos del picado, en el lugar doliente a cuya puerta hay que dejar toda esperanza... Como se trabajaba a destajo, los picadores no se daban punto de reposo: corría el sudor de todos los poros de su miserable cuerpo, y la ligereza del traje y la violencia de las actitudes patentizaban la delgadez de su cuerpo, el hundimiento del jadeante esternón, la pobreza de las garrosas canillas, el terreo color de las consumidas carnes 16. El contexto "naturalista" de La tribuna, con su correspondiente enfoque sobre lo tétrico de la vida del proletariado, queda, como se ve, inmejorablemente reforzado por esta inserción del tema arquetípico del descenso a los infiernos. En Los pazos de Ulloa, como ya ha visto Feal Deibe 17, la Pardo Bazán nos ofrece un caso ejemplar, casi clínico, de la simbología psico-filosófica del arquetipo. Cuando más sufre y mayor inseguridad personal padece Nucha (el marido la ha desechado, volviendo a su antigua relación extra-marital; ella acaba de descubrir la procedencia de Perucho, con lo cual vislumbra un peligro especial para su hija), es precisamente cuando la autora la hace descender al parecer, bastante caprichosamente, pero con curiosidad que está muy en línea con la tradición simbólica del arquetipo 18 a los sótanos de su casa-prisión. Y doña Emilia no oculta su clara intención simbólica (véase la cita que corresponde a la nota 12), con la que acierta el erudito ya citado: El descenso al sótano equivale a un descenso al vientre dé la mujer-madre w. Diferimos radicalmente, por otra parte, de la interpretación motivacional que de ello ofrece Feal Deibe. La vuelta al vientre 15 Véase la cita correspondiente a la nota 10. Con la particularidad, sólo de interés pasajero, de que La tribuna es de 1882, y Germinal, del novelista francés, es de ' (Pardo Bazán, n, C Feal Deibe, " Naturalismo y anti-naturalismo en Los pazos de Ulloa", Bulletin of Híspanle Studies XLVITI (1971), Es el primero, que sepamos, qué haya identificado la bajada al sótano con el arquetipo que estudiamos. Como indica nuestra cita correspondiente a la nota 12, y ve este erudito, la conexión a través del Cancerbero es bastante clara. " Hablando de los pazos, inmediatamente antes de la expedición. Desde que ha venido el invierno... no sé qué tiene ni qué trazas saca..., que no me parece la misma... Hasta las murallas se han vuelto más gordas y la piedra más oscura...- Será una tontería, ya sé lo que será!, pero no me atrevo a salir de mi habitación, yo que antes revolvía todos los rincones y andaba por todas partes... Y no teiigo remedio sino dar una vuelta por ella... Necesito ver si hay abajo, en el sótano, arcones para la ropa vieja... Hágame el favor de venir, Julián, ahora que la niña duerme... Quiero quitarme de la cabeza estas aprensiones y estas tonterías. (Pardo Bazán, I, 283).» Peal Deibe, pág

106 materno no lleva adscrita connotación copulativa, como quiere el erudito citado a, sino la inconsciente añoranza que en medio de un dolor vital desesperado, siente la protagonista del seguro sosiego intra-uterino. Esto, por una parte; pues nos parece ver en ello, también, indicios claros de una desesperada búsqueda simbólica de conocimientos, de soluciones, por parte de la misma protagonista, para la mágica resolución de su problemática vital 21. Como anverso subconsciente y reverso consciente de un mismo impulso humano, quedan ejemplarmente unidos en este caso los dos niveles de la posibilidad simbólica psico-filosófica que vemos en la arquetípica bajada a los infiernos. Procede aclarar, sin embargo, lo problemático que ello pudiera encerrar: por qué el infierno en este caso? Si Feal Deibe el único que lo ha analizado cuidadosamente justifica la proyección infernal en términos de la interpretación sexual y pecaminosa que nos ofrece ("La bajada al sótano se equipararía así a una bajada al infierno, sin duda, a causa de la asociación con algo pecaminoso") n, nosotros habríamos de insistir en que dados los dos niveles prescritos, seguridad intra-uterina y conocimientos mágicos, y la tradicional fijación de ambos con el descenso infernal este tema arquetípico era el único válido y propio. Y, en efecto, la gran escritora gallega introduce ese arquetipo literario inmejorablemente en el contexto preciso de su obra maestra. En La sirena negra, la Pardo Bazán presenta una versión del descenso a los infiernos que tiene' bastantes reminiscencias del origen estacional, astronómico, del arquetipo. Esta posibilidad simbólica del arquetipo, que sigue teniendo cierta vigencia en nuestros días a través de fijaciones mitológicas como la de Orfeo o la de Perséfone, no está nunca muy lejos de ün escritor occidental al crear un ambiente rural 23. No resulta muy sorprendente pues, su aparición en La sirena negra. Veamos, primero, el texto en sí: Me evado del calabozo de mis meditaciones, la irresistible corriente de la animalidad me lleva envuelto en su curso benigno... Me veo a caza de bellotas y piñones en la selva rumorosa, bajo el enorme pino secular... Me veo sentado en el carro colmo de espigas de maíz, eligiendo entre ellas las reinas, las de fruto rojo como granos de granada M. Las cavilaciones del protagonista sobre la muerte propia han 20 Nos parece toda la sexualidad reprimida (tanto en Nucha como en Julián), que se supone halla expresión simbólica en el descenso, como algo probable, pero mucho mas conjetural especialmente en tratándose de Nucha, el eje activo del descenso, y a quien, por ende, mejor cuadrarla la identificación con la simbologia sexual que la interpretación que sugerimos. a No hemos querido en ningún momento sugerir que la dualidad psicofilosófica a la que parece prestarse el tema arquetípico sea siempre absolutamente equitativa en sus dos elementos. En el caso presente, lo psicológico nos parece más relevante e impresionante que el aspecto filosófico, que la búsqueda de conocimientos tradicionalmente adscrita al arquetipo. a Peal Deibe, pág Véase en este sentido, la mera onomástica de la versión rural del arquetipo en la Aldea perdida de Palacio Valdés; o la visión poética de Rimbaud en su Une saison en enfer. M Pardo Bazán, n,

107 quedado ya identificadas por la autora con imágenes infernales 25. Esta identificación, por la índole de los pensamientos precisamente, es justa y aceptable. Ningún misterio encierra, pues, el significado más amplio de "calabozo" en lo que queda citado. Acepción figurada en sí, está ahí por un "infierno" también figurado, En todo caso, lo que nos interesa subrayar es que la visitación infernal (figuradamente, las angustiosas cavilaciones sobre la muerte) queda superada por la imponente presencia vital de una pujante naturaleza 76. Es especialmente pertinente por lo que tiene de símbolo emblemático de vitalidad agrícola, la inserción del carro de mies 27. Resulta claro nos parece, que la Pardo Bazán acomoda el arquetipo magistralmente (con la periódica salida estacional, para la época fecunda de la naturaleza) al conflicto muerte-vida que es central a la trama de La sirena negra. La escritora gallega funciona, desde luego, muy a nivel simbólico, ya que ni se trata de un infierno de verdad, ni de una escapada concreta del mismo. No deja de ser, por eso, sumamente exitosa su utilización novelesca. Podemos concluir, tras las páginas transcritas, con una serie de conclusiones acerca del arte de la Pardo Bazán. La escritora gallega es, sin duda, de los artistas que más utilizan el arquetipo del descenso a los infiernos. Es seguro, además, que su introducción al mismo fue a través de La divina comedia. Como lo es, asimismo, que la procedencia dantesca en modo alguno impide una extraordinaria variación en la proyección del mismo. Sobre todo, nuestro estudio de esas variaciones revela una creadora sensitiva y capaz, perfectamente hábil en la alteración y en la adecuación estéticas del arquetipo literario. ALFREDO RODRÍGUEZ DEL ROSARIO C. DE KELLY University of New México 25 Véase la cita correspondiente a la nota 13; y es de notar, asimismo, la hondura acuática (de claro origen becqueriano) que la imaginación del protagonista a menudo identifica con la muerte. 24 Hemos circunscrito lo citado, en lo correspondiente a la nota 25, a lo pertinente para nuestra tesis. Pensamos que la vitalidad de la naturaleza es lo esencial, pero la autora incluye otros elementos, menos directamente relacionados con la naturaleza. 27 Véase, para el caso, J. Blanquat, "Symbollsme et esperpento dans Divinas Pataoras" in Melanges offerts a J. Sarrailh (París, 1966), pags

108 O TEATRO GALEGO DE RAFAEL DIESTE A FIESTRA VALDEIRA é unha comedia de Rafael Dieste pubricada na súa primeira edición no ano 1927 en Santiago. A segunda edición é de 1958 i está pubricada en Bós Aires. Cómo nacéu esta obra? Da seguinte maneira. Estaba Dieste en Vigo nunha pousada co pintor Medal, e éste contóulle que lie encarregaran un retrato, pro que estaba un pouco fastidiado porque lie querian un xardín de fondo e il non estaba pra eso... Dieste recolléu a idea i en toda a noite non pudo dormir hastra que tivo rematado o esquema do que sería a súa comedia. A obra centróuna en Rianxo, e algúns dos persoaxes, sobor de todo os nomes, foron tomados desta mesma vila. O autor define a súa obra como "Unha comedia de remate ledo e ambiente mariñeiro, en tres lances, o derradeiro cun respiro"'. A comedia que, como di Fernández del Riego, ten un carácter simbólico 2, preséntanos un persoaxe, don Miguel, e un cadro; a redor. desto, do home e do cadro que o representa, ocurren todos os sucesos da comedia. Ao encetarse o primeiro lance (temos que decir que lance é o mesmo que acto) aparecen na escena dous persoaxes, don 'Miguel e o señor Baldomero, sentados en cadeiras cómodas "non perguiceiras". Nunha banda temos unha fiestra por onde se ve a ribeira. Da outra, un retrato dun home (don Miguel) sentado xunto a unha fiestra. Centrada a acción, comenza o diálogo. Don Miguel está a palicar co señor Baldomero, e van lembrándose dos seus tempos mariñeiros. Logo fican pensativos. Entra dona Balbina e anuncia a Matapitos, o nenó dos recados. Éste é un dos persoaxes máis simpáticos e graciosos, co esa gracia un pouco picaresca, que aparecerá de cando en vez ao longo da comedia, poñéndolle sempre unha nota de humor e simpatía. Cando fai a súa presentación, xa é dun xeito que nos anticipa a súa maneira de ser. Cando dona Balbina, a muller de don Miguel, vai búscalo coidando que inda está abaixo, xa o ten cerca da porta. Cando vai dar o recado de Caramañola, un dos mariñeiros, faino de corrido, sen respirar, como quen ten unha leición aprendida de memoria. E cando é interrumpido, fala con monosílabos, sen dar moitas esplicacións. ;!; Seguidamente fai a súa entrada o pintor, Antonio, quen trae un amigo, Nogueira, estudante, ao parecer, de Filoloxía. É agora, no intre que o pintor lie pergunta ao señor Baldomero si lie gusta o cadro, cando se pode decir que o problema está en embrión. A resposta de Baldomero é esta: " O cadro? Cousa fina! Son eu! Digo... é il!". 1 DIESTE, Rafael, A Fiestra Valdeira. Bós Aires, Tiimiar. Utilizamos a segunda edición da obra. 2 FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco, Historia da Literatura Galega. Viso. Galaxia Paz

109 Neste "son eu" está a clave de toda a problemática que se vai desenrolar na obra que temos diante dos olios. O que está no cadro non representa somentes a un home, senón ao home (vése eiquí cómo o artigo determinado non é tan iñdividualizador como se pensóu) concreto que é o mariñeiro. Non está eí calquer home con calquer profesión, senón un home que é "o mariñeiro" e nada máis que o mariñeiro, e por eso Baldomero súrtese identificado co retrato, e por eso todos os mariñeiros sentiránse identificados nese anaco de lenzo por onde se pode ver a mar coas redes e os barquinos.. Váise Baldomero, e don Miguel acompáñao hastra a porta mentras fican sos un intre Antonio e Nogueira falando do retrato, do que representa, o ben que recolle a persoalidade dun mariñeiro, de don Miguel, a quen Nogueira sin saber que o fora, non dúbida en definilo como tal. É este outro dato siñificativo do valor que o cadro terá na obra. Antonio non lie contóu ao seu amigo que don Miguel tina sido mariñeiro, Cómo entón Nogueira lie dá ese nome? Voltamos ao dito máis enriba; o esprito do home está recollido de tal xeito que aquel é o mariñeiro, non somentes don Miguel. Estando os dous nesto, aparece Adelaida, a filia de don Miguel, coidando que Nogueira era Marinas. Antonio esplícalle ao seu amigo quén é Adelaida e cal relación manten con Marinas (ao parecer están perto do noivado). Hastra eiquí a presentación dos persoaxes que terán máis importancia na comedia. 'Inda non se presentóu o problema. Pro xa agora, logo de saber quén son os homes que van traballar na obra, é cando o conflicto se prantea. É a filia con frases pouco nidias, e logo a nai falando con toda craridade, quen lie din ao pai da necesidade de cambear a fiestra pola que se ve unha ribeira eos barcos, as redes, etc., que non conven pra o futuro pois xa se sabe o que ven decindo, por un fondo de xardín fidalgo, "máis señor". O lance remata cando don Miguel He presenta o mesmo problema ao pintor. O segundo lance ten o mesmo escenario. É o atardecer e o comenzó da noite. Temos o problema no seu desenrolo, ou sexa o "nudo" da comedia. A acción vai máis rápida. O que no primeiro lance se prantexóu ten agora unha serie de consecuencias lóxicas; a intriga chega á súa culminación. Qué vira agora? Terá solución? O pintor non quer facer a enmenda; don Miguel atópase entre dúas presións: as do seu desexo e aquelas ás que o someten a súa filia e a súa muller empuxándoo a que obrigue a Antonio a facela, xa que, como ela di, " Faiche o retrato de balde?". Pro os mariñeiros, xunto con Baldomero, o amigo da infancia do noso protagonista, síntense aldraxados, xa que pra eles o cadro non é só a don Miguel a quen representa, senón a todos, a Baldomero, a Caramañola, ao Garreante, a todos eles, todos os que van ao mar. E venen falar co ex-mariñeiro: queren que o cadro vaia como está, sen variacións. Don Miguel negase e os mariñeiros pensan levarse o cadro pagándolle ao pintor mil pesos. Aquél protesta, i entón o Garreante, cun hábil xiro, arrinca coa súa faca o anaco por onde se ve a ribeira. Eiqui remata o segundo lance. Comenza o terceiro lance. Tratará de solucionarse o problema. O escenario é o mesmo, pro sin o cadro. Ao parecer, pasaron algúns días. Nogueira trata de axudar a don Miguel falando eos mariñeiros. Ao comenzó da escena ven Nogueira decir os resultados das 391

110 súas pesquisas. Falan das cartas que don Miguel lies mandóu aos mariñeiros, nunha das cales ofrecíase a pagar unha cantidade como multa ou cousa semellante a cámbeo da fiestra. Este lance remata cunha pequeña conversa entre don Miguel e a súa filia, na que Adelaida fai as paces co seu pai. Ven a continuación o que Dieste chama "respiro". Eiqui vanse xuntar todos os persoaxes que teñen Íntervido na comedia. Antonio, o pintor, vai decir que o asunto da fiestra está solucionado. Nogueira remata de espricar cómo Antonio e máis il teñen posto termo ao dito asunto. Adelaida aparecerá falando animadamente co seu pai cando venen os mariñeiros que lie entregan a fiestra ripada e, no intre que don Miguel lies vai buscar o diñeiro que lies tina prometido, marchan calandiño. Á volta, só está Matapitos, que lie asegura que aqueles non queren o ouro. A obra remata felizmente con don Miguel e Matapitos ollando pola fiestra e vendo as galanuras dos barcos. O ouro será pra que o rapaz poda estudar. Según a tradición máis asentada entre nos, unha comedia é unha obra teatral que desenrola un argumento de desenlace feliz. Aténdonos a esta definición, A Fiestra Váldeira é certamente unha comedia, como o mesmo autor a denomina, aínda que o conflicto que nela se dá nada ten de cómico, polo menos pra os persoaxes. No cadro que Antonio lie está facendo a don Miguel rapreséntase o ser mesmo, poderíamos decir a alma, do ex-mariñeiro, o que il mesmo é no máis fondo do seu esprito, e o home fica valdeiro cando do cadro rachan a fiestra pola que se ve a ribeira, pois il era todo, o home xunto coa fiestra, isa fiestra que é reflexo do seu mundo interior. Dende o momento da ripada síntese como se lie houberan quitado un brazo, un olio, ou algo aínda peor: a vida enteira. Este don Miguel xa non é o que era, pois sen o pasado xa non pode ter presente, fáltalle unha parte da súa vida que era a súa vida toda. O cadro sen a fiestra perde a súa unidade, e a unidade do cadro representa a do ser de don Miguel. Como el mesmo di: "Ter sido mariñeiro é pra min algo máis, moito máis, que ter deixado de ser probé. Pero iso ti non o entendes, porque tampouco os teus mestres, probé de min, o entenderon nunca". É así como unha fiestra nun cadro, convírtese no centro, máis aínda, no símbolo da alma mariñeira. Amóstrase cómo un home non cambea co diñeiro nen coa posición; cada un é o que é, non podemos borrar o pasado cun brochazo dun pintor; a dinidade human é o que importa e o que temos de ter en conta en calquer circunstancia da vida. Están ben logrados os caracteres dos persoaxes. Don Miguel, home rudo, e ao mesmo tempo inxénuo, é convencido axiña polo pintor do disparate que fai pretendendo carabear a fiestra por un xardín. Foi a América e volvéu rico, pro el sigue sendo a mesma ; persoa sinxela e garimosa de sempre. Dona Balbina, muller de carácter, pro que se deixa levar polos anceios da súa filia. Adelaida, filia de don Miguel, un pouco mixiriqueira e consentida, pro cun bó fondo. Educada nun colexio de monxas, non comprende ao seu pai, pois a súa educación volvéuse toda a deprender 392

111 fiorituras, esquecendo o máis importante, a verdadeira formación con base nunha realidade. Cicáis nesta presentación do persoaxe, Dieste está presentándonos os seus puntos de vista sobor dunha cuestión moi debatida nos días en que se escribíu a obra: unha lei do tnsino, asi como unha crítica á educación dada en certas institucións. O señor Baldomero, un mariñeiro dos tempos de don Miguel, rudo como éste, algo supersticioso, e un verdadeiro amigo. Vese como un home de moita sensibilidade. Nogueira, o estudante que acompaña ao pintor á casa do protagonista pra lie botar unha ollada ao cadro e pra facer unhas perguntas sobor dunhas verbas. Inxel, algo despistado e moi bó rapaz. Antonio, pintor, e, ao parecer, dos bós. Persoa intelixente, como se ve no diálogo que manten con don Miguel pra convéncelo de que non se pode enmendar o cadro. Matapitos, o rapaz dos recados e o que limpa o balandro, é cecáis como temos siñalado enriba, o persoaxe máis simpático e gracioso da comedia, ademáis de moi human. Falamos xa de cómo fai a súa entrada na escea, pro fainos surrir tamén cando don Miguel, a cavilar consigo mesmo, di: "Moi boa persoa iste Nogueira", e a resposta do neno que se atopaba alí moi calado é: "Sí". O que nos move a surrir é velo sempre tan choqueiro, e agora, todo serio seguindo os pensamentos de don Miguel. Logo temos a todos os mariñeiros que son como 6 coro que representa a alma mariñeira, cun grande árruallo de sí mesmos e cun gran corazón. Somentes atopamos unha persoa que non resulta moi simpática, persoa que, por outra banda, non aparece nada máis que nomeada: Marinas, o que ia ser noivo de Adelaida e ao que non lie debéu gostar moito o asunto da fiestra. HASTRA qué punto son seres reáis os persoaxes (quero decir sacados da realidade)?. Os nomes de Dourado, Caramañola, Garreante, etc., son reáis, esistiron, pro nada máis que os nomes, aínda que o feito de que os mariñeiros de Rianxo, nun momento, fixeran a representación de A Fiestra Valdeira, pódenos indicar que non eran tan ficticios como se poidera pensar nin que só foran nomes. En canto a Matapitos, a cousa é diferente. Consciente ou inconscientemente, o autor reñexa con bastante realidade o modo de ser dun neno de Rianxo hastra tal punto que a nai foille pedir ao autor un exemprar da obra porque nela, lie dixeran, figuraba o seu filio. O persoaxe central, don Miguel, lembra a figura do pai de Castelao, co que ten algunhas semellanzas que se poden ver na obra de A. Duran 3 ou nun artigo de "La Noche" do vinte de xaneiro do 1950, poucos días despóis da morte de Castelao, no que Borobó se lembra do pai déste e máis da casa de Rianxo: "La sala había sido alcoba antes de morir el padre. Allí pasó, impedido, sus últimos días el padre del artista. Un anciano vigoroso, barba y trato de patricio, que empuña enérgicamente el timón del yate de D. Ángel. Así aparece en una ampliación fotográfica que da réplica a otro retrato suyo pintado por el hijo... Nos asomamos ayer a una de sus ventanas. Dan a la ría, por encima del caserío marinero. Desde una se ve 3 DURAN, *., Bl primer Castelao. Madrid. Siglo XXI

112 cuando la fiesta embarcar a la Virgen de Guadalupe en su procesión marítima. Desde la otra se la ve desembarcar...". "Fue a la última donde nos asomamos. No quisiera romper el encanto de la otra, la ventana vacía por antonomasia, por excelencia. La ventana por donde se asomaba para ver por última vez su mar. La ventana vacia del hijo que no pudo lanzar por ella su última mirada al mar natal". " Fiestra Valdeira.' La ventana vacia de la tragedia de Dieste suprema obra del teatro gallego, es esto misma ventana según todo Rianxo sabe, por donde no quisimos asomarnos mientras las campanas de Santa Columba doblaban a muerto". "Por el hijo" 4 (O suliñado é meu). Parécenos que estas verbas de Borobó son ben espresivas dunha realidade que confirmóu a representación da obra na vila de Rianxo. O Nogueira lembra aos mozos do Seminario de Estudios Galegos, eos que Dieste tina algunha relación e, máis aínda que el, Castelao, quen, seguindo as verbas de Borobó, podería ter sido o pintor. O argumento é sinxelo, e a trama non ofrece complicacións. O interés dramático reside no xeito cómo se resolverá o problema da fiestra. Nalgúns casos, os xiros de efecto reteñen a atención do espectador pola sorpresa que encerran. Os diálogos sirven pra que conozamos a psicoloxía dos persoaxes. Así, por exemplo, no primeiro lance, a conversa que manteñen don Miguel e o señor Baldomero, na que éste fala do que lie acontecéu cun pau, fainos comprender que é un home supersticioso, como son en xeral as xentes das aldeas. Ao mesmo tempo amósasenos nidiamente a maneira de ser, o esprito de dous homes de mar cunha sensibilidade que contrasta moitas veces coa súa rudeza, cunha sinxeleza casi infantil xunto a unha grande madurez e coñecimento do mundo. Tamén un pouco máis adiante, a parola déstes co pintor e con Nogueira ten o mesmo fin que suliñamos enriba, o de facernos coñecer aos persoaxes ao travesó das súas verbas. A historia que ao señor Baldomero lie ocurríu co aquel pau enmeigado que atopara nunha illa, polo xeito de contala, lémbranos algúns dos contos de R. Dieste en Dos Arquivos do Trasno. O narrador do contó é o propio persoaxe, que relata unha anécdota da súa vida, cáxeque como en reflesión consigo mesmo. Ao tempo hai outro que fai perguntas, que, como vulgarmente se di, que tira da lingua (neste caso don Miguel), que fai esclamacións meténdose polo medio das reflesións do narrador-protagonista. Inda que os persoaxes son reáis, e o tema, por medio dun simbolismo, espresa unha realidade, a linguaxe, en moitos casos, é unha linguaxe moi depurada e, nalgúns, un pouco elevada pra ser empregada por aqueles. Podemos por un exemplo: " O señor Baldomero:... O mar é pra nos redondo e ventureiro como unha ruleta" (páx. 19). Tamén se nota esto ao final da comedia, cando os mariñeiros vefien devolver a "ribeira". Ao falar do ceo, atópase o leitor coa simboloxía medieval das tres lanchas, a do ceo, a do purgatorio e a do inferno, na boca destes homes de mar. * BOROBÓ, Aüas en el Toral, en "La Noche", Diarlo de la tarde, 21 de enero de Santiago de Compostela. 394

113 Blanco Torres 5 fala, ao referirse a A Fiestra Valdeira, do primor da linguaxe e da finura da espresión. Dende logo, a espresión é do máis delicada; utiliza unhas imaxes e comparanzas de moi bo gusto, como por exempro cando Nogueira di: "No tocante aos meus olios, xa estóu en plea festa" (páx. 24) Co esto Nogueira espresá non só que lie gusta o cadro, senón que o ve rematado. E máis adiante. Deixa bulir os peixes fora do aparello" (páx. 25), dille Antonio a Nogueira, é decir, deixa saír os pensamentos sen orde, como se che vaian ocurrindo. Hastra eiquí temos o testo da obra de teatro; pro representóuse? Pois sí. Máis aínda: en Rianxo foi interpretada por xente do pobo, tendo como direitor ao propio Dieste. Tivo tanto ésito que permanecéu unha semán arreo, rexistrándose todos os días unha enorme afluencia de púbrico. Posteriormente levóuse ás táboas en Lalín e Asados (perto de Rianxo) 6. En Bós Aires foi presentada esta obra en teatro lido no Centro Lucense; encargóuse da direición Ramón Valenzuela. E tamén houbo un intento, por parte de Margarita Xirgu e Antonio Muñoz, de lévala ás táboas en Madrid; pro Muñoz foi sustituido por Enrique Borras quen, pola súa edade, non acostumaba deprender novos papéis. A crítica ten considerado A Fiestra Valdeira (con toda xusticia) unha das máis importantes do teatro galego. MARIA-XOSE SIERRA RODRÍGUEZ Pontevedra 5 BLANCO TORRES, Roberto, De esto y de lo otro. Biblioteca Murguia. La Corona Páx. 36 ss. 6 NETJMANDRO, Teatro Galego, en "La Noche", Diario de la tarde, 7 de enero Santiago de Compostela. Di:. "Hace catorce años (habíamos escrito una extensa crónica titulada Teatro Gallego en Tierras de Indo". En ella, con la natural alegría, se registraba el suceso de que ño sólo en Indo, sino también en Chantada, Rianxo y otras villas, grupos de entusistas aficionados pusieron en escena obras de teatro escritas en gallego, u obras de escritores extranjeros traducidas a esta lengua. Los autores y esto era lo sorprendente e interesante^-eran casi siempre marineros, o campesinos. Creemos recordar que, en Rianxo, el éxito de A Fiestra Valdeira había sido rotundo. Esta admirable obra ae Raíel Dieste, con Pimpinela de Castelao y algunas obras de Villar Ponte, forman casi exclusivamente nuestro teatro". 395

114 O PROF. HERNANI CIDADE Co pasamento en Évora, aos 87 anos, do Prof. Hernani Cidade, no pasado mes de xaneiro, desaparece uniha das figuras máis prestíxiosas e queridas da vida inteleitual portuguesa. Porque, autor de decenas de libros e de incontábeis artigos sabor da historia literaria do seu país, conferenciante ilustre, viaxeiro infatigá'bel deica o final da vida, conversador ameno e ativo dinamizador de empresas culturáis, non oustante o que sobresaía nel era o seu caloroso interés por todo: xenerosidade na axuda aos outros, e dispoñibilidade pra a aceitación das cousas novas que, provindo sen duibida da fe que tina na capacidade do home pra conducir a bon termo o fío da historia, eran a chave da súa perenne xuventude. Membro de 1931 a 1935 do "Directorio da Alianca Republicano- Socialista*', codiretor do "Diario Liberal" e colaborador de "Seara Nova", patriota sinceirísimo que defenderá Portugal coas armas na Guerra do 14 mereoendo ser condecorado, Hemani Cidade cultivóu un tipo de crítica literaria con raices na 'historia cultural pensemos, por exempro, en Ensato sobre a Crise Mental do Sécula XVIH, O Conceito da Poesía como Expressao de Cultura, Licoes de Cultura e Literatura Portuguesa, A literatura autonomista sob os FÜipes, ou nos seus trabadlos encol de Camoes e do P. Antonio Vieira particularmente eficaz pra os seus propósitos de captar o que realmente constituí a alma dunha nación. Pois como coidaiba el no "gradual definir dum grande ser colectivo" que é a Historia nacional, a arte e a literatura "sao duas poderosas forcas de unificacao e de consciencializacao, dois grandes excitantes do sentimento de dignidade nacional". Catedrático antes que da de Lisboa da hoxe cáseque mítica Facultade de Letras do Porto dos anos vinte, creada pola República no 1919 e suprimida polo Estado Novo dez anos despóis, e moi relacionado co grupo de "A Águia", o profesor alentexano mantivo contautos fratemáis con inteleituáis galegos da época, chegando a dar erases de literatura portuguesa na Universidade de Santiago. Dahí He quedaría pra sempre un gran respeito á nosa cultura e simpatía pola nosa térra. PILAR VÁZQUEZ CUESTA Madrid 396

115 LIBROS HISTORIA DA LITERATURA GALEGA CONTEMPORÁNEA, por Ricardo Carballo Calero 1 Ricardo Oarballo Calero deu ao prelo no 196J na Editorial Galaxia, a súa obra Historia da Literatura galega contemporánea. Agora ven de publicar na dita Editora a mesma obra. Porén, non se pode falar de reedición, porque si se trata do tema encetado no volume anterior, o de arestora alongase no tempo e no espacio. Dun a outro ten pasado unha ducia de anos. A perspectiva histórica deste período non representa, xa que logo, variacións fundamentáis no prantexamento da obra. O interés déla sigue a ser idéntico, pois a reelaboración do texto publicado, que abranguía deica os epígonos do dezanove, é apenas adxetiva. En troques, avalórase o novo volume eos estudos realizados polo autor dende esa época deica os que el chama tempos do "Seminario de Estudos Galegos". Poderíase decir en certo xeito que hai no libro unha intención apoloxética. Pero tal intención está sobrepasada polo fremente anecio de satisfacer unha curiosidade que leva ao autor a inquerir todas as manifestacións, as consecuencias e os pormenores do movimento literario galego que xurdíu a partir da Invasión francesa. Seguindo a marcha expositiva e crítica desta obra decátase ún de que Carballo Calero aspira a que nada do que a oleada restauradora arrasta lie resulte estrafio. Non sóio amosa a súa familiaridade eos diversos períodos históricos, sinon con todos e cada un dos autores neles inxeridos. Non é doado saber cómo o autor se arranxa, pero o feitó é que non Bai folla, revista ou folleto dos diferentes grupos de escritores ondequeira que se edite que non chegue ás súas mans. Todo o seu afán inquiridor, toda a súa minuciosa información, volcóunos con apaixoamento crítico e apoloxético nesta Historia da Literatura galega contemporánea. 'E na unidade da obra dá, certamente, satisfacción ao xeneral desexo de conocer o que se aparecía inda aos millor enterados esparexido e confuso. Non hai dúbida de que o libro, arrequecido coa erudición, coa chea conciencia de que o tema ten un sustrato histórico que co tempo reclamaba os seus dereitos, sitúase nun primeiro plano. De ahí que o seu contido convírteo nunha verdadeira Historia. Hai que leer de vagar estas <páxinas pra se decatar ben do seu alcance. De primeiras descóbrese nelas unha severa valoración crítica, que adequire as súas xustas e históricas proporcións estéticas. Esa valoración dexérgase nunha estructura e definición no xuicio, que decorre dende os días auguráis das primeiras manifestacións da literatura galega 'renacida, deica os iniciáis anos trinta do noso século. Trátase dun vasto temario de máis de cen anos de existencia na unicidade e diyersidade de etapas e figuras que abriron roteiros fundamentáis á espresión artística no galego moderno. Asistimos así a un tránsito da novedade á calidade: troque de estadio, entrada na maturidade, o que significa o reconocimento dunha alternancia antre a aventura e o orde na escala das xeneracións. Porque si ás primeiras as.jnove a inquietude polo autóctono, inda que ruralizado, ás de despóis preocúpaas a reconstrucción do peculiar cun senso unlversalizante, rebordando o pasado inmediato de cariz retórico e sin forza vital. Editorial Galaxia, 2." edición. Vlgo,

116 Con este delimitado punto de mira, Carballo Calero traza afirmativamente o panorama sobre do que asenta a esplicación do proceso literario dos derradeiros tempos. Comeza por definir a literatura galega inicial que vai dende a Invasión francesa ate a morte de Fernando VII. Estudia despóis, coa aparición auroral do romantismo, aos precursores rosaliáns. E detense, con morosidade, na introducción ao renacimento pleno, no análise de tres figuras clave: Rosalía, Pondal e Curros. Venen a seguido os diádocos e os epígonos. Ocúpase do arte como tradición e como oríxinalidade, cun acopio de. antecedentes que atopan o seu sólido fundamento en testemuños inequívocos de arte e literatura. E aquí érguense os movimentos e as persoalidades, e non írtenos as xeneracións. Carballo Calero, ao tratar posteriormente da literatura postrenacentista, da época das "Irmandades", do grupo "Nos", dos Novecentistas e dos tempos do "Seminario", acude, con escelente criterio, á función específica da critica. Ou seña, como o quena Thibaudet, detense no estudio da natüreza "encarnada nun intre particular e nunha creación individual". Así, o seu libro resulta un libro capital pra a valoración e o conocimento da literatura galega dende a súa renacencia. Combinando a historia e a crónica, a teoría e a anécdota, o panorámico e o monográfico, o autor da Historia da Literatura galega contemporánea ofrécenos unha visión axeitada do proceso restaurador das letras na nosa fala. Que se pode disentir do autor nun ou noutro enfoque, opinión ou xuicio ao longo das súas páxinas? Sí, evidentemente, esto é o natural e fecundo en todo libro de crítica. Pero estimamos que os argumentos empregados en cada caso e os materiáis acumulados, discernidos e analizados, son convincentes, e non poucás veces irrebatibles. Según as propias afirmacións do autor, a obra está concebida como a esposición das realizacións e do desenrolo da língua galega no orde literario. A nosa literatura encétase nos comezos do sáculo dezanove enteiramente desvencellada da tradición medieval. As primeiras manifestacións literarias do idioma na edade contemporánea son versos ou prosas de propaganda política ou patriótica, coetáneos da guerra da Independencia. Do neoclasicismo, xa tinxido dun prerromantismo, arrinca a renacencia das nosas letras. O romantismo fixo posible o frorecimento da poesía moderna. A tendencia realista que sucedéu ao romantismo trouxo canda sí o prosaísmo connatural da escola. Despóis, a evolución do realismo ao simbolismo producíuse con lentitude e nunca se consumóu de cheo. O grupo "Nos" fixo posible unha amplitude de horizontes meiante a rotura do localismo,estreito e as súas loitas por integrar á cultura galega na cultura de Europa. E, ao cabo, pra a xeneración do "Seminario", a pureza non é fidelidade ao popular, sinón fidelidade ao xenio do idioma. Con estes escritores, o idioma é comprendido íntimamente por vez primeira, i é sentido como poesía viva e non como residuo arqueolóxico o lirismo medieval. En definitiva, a Historia da Literatura galega contemporánea ven ser un libro de crítica, de comentos intelixentes sobre épocas, obras e autores, nos que se dexerga a miudo a punta do metro asomar do bolso. Dá a impresión o seu autor que anda antre os textos coma nun camino de irrepetida paisaxe, e a medida que avanta vainos contando canto olla. E faino con evidente moderación, sinxeleza e temperanza. O estilo que emprega empúrranos a compartillar o xogo de adiantar coa cabeza volta cara atrás, ate nos introducir, por exemplo, no obradoiro onde se forxan as letras primeiras; pra seguir despóis as peripecias do rasteo que se alonga deica a terceira década deste século. Ahondan no libro as reflesións que requiren e deteñen a atención do lector, facéndoo transitar o tema e rematando por metejo debaixo da peí dos principáis autores tratados. Carballo Calero, ao revés da abella, cada vez que afunde o aguillón é pra engadir algo á figura na que se deten. Porque o interesante nél r tan medido en formular os seus propios -silicios como cauteloso na revisión dos estraños é o seu afán por comprender, por se achegar aos atobados resortes do home, por interprétalo ná súa obra. De ahí que este discurrir a travesó do ensaio, sirva pra nos ofrecer, en suxeridora síntese, unha afondadora visión panorámica do esteso período que vai dende os comezos do século dezanove deica os primeiros sete lustros do noso. 398 SALVADOR LORENZANA

117 AS CANTIGAS DE PERO MEOGO A Colecño Oskar Nobiling, que patrocina a Sociedade Brasileira de Língua e Literatura, está a publicar, testos de trovadores galego-portugueses. N(> biling, nado en Hamburgo en 1865, e naturalizado brasileiro en 1894, foi o iniciador no Brasil deste tipo de edicións. A das cantigas de Don Joan García de Guilhade, tese doutoral do filólogo xermano-brasileiro, publicada en 1907, foi modelo de moitos traballos posteriores. O director da Colegao, Profesor Leodegário A. de Azevedo Filho, oferécenos agora As cantigas de Pero Meogo', que comprende estabelecimento crítico dos testos, a'nálise literaria, glosario e reproducción facsimtlar dos manuscritos. As nove cantigas sonnos presentadas no orde que néstes aparecen, recusándose o orde lóxico proposto por Filgueira e seguido por Álvarez Blázquez. Na I, debemos ler o verso 5 con sinalefa ou elisión no contacto de foníe e u. Efectivamente, o editor considera "decassílabos agudos" os versos pareados do corpo da cantiga, agás o 8, que é "eneassílabo agudo". Ou sexa, para emoregar a terminolxía hispano-ítaliana: os versos, fora do refrán, son endecasílabos provenzáis, acentuados na carta sílaba, con esceción dun, bipómetro, a non ser que leamos con o o co dos apógrafos, caso no que todos os versas resultan isosilábicos. Nunes introducirá un i para nivelar a métrica. Azeveáo refuga calquer calafatación, alegando que a versificación ñas cantigas paralelísticas presenta cuño acentual e fluctuante. Mais se esa dispensa métrica non se estende ao verso 5, éste ha ser lido ena fonf, u os cervos van bever, como no refrán da segunda cantiga: a la fonf, u os cervos van bever, ou comprirá aceptar sinalefa en troques de elisión, sempre que manteñamos que o verso é endecasílabo (decassílabo). A posibilidade de ler ena con aférese, na, forma que tamén ocorre en Meogo, o que permitiría medir coa hiato jome u e u os, semella solución gratuita 2. A cantiga III está transcrita como de versos alejandrinos. Nos versos 10 e 12 hai que admitir diérese en coitado para manter a medida. Na cantiga IV hai dúas cuestións interesantes. A namorada invoca aos cervos do monte, e logo pregunta: " qué faréi, belidas?" Por crer que os dous vocativos se refiren ao mesmo ouxeto, Braga leu cervas. Mais a realidade é que as belidas (velidas) son as amigas, as irmás, as compañeiras 3. Tampouco acepta o editor a unificación do refrán, " qué faréi, belidas?", pois na segunda estrofa lese craramente faría nos manuscritos, con referencia ao amigo. Na cantiga VI temos as estrañas formas delhos, delhas, que o editor sustitúi polas non palatalizadas délos, délas, apartándose dos manuscritos, contra o seu costume, sin calquer esplicación. As formas dos apógrafos son denominadas arcaísmos. En troques, na cantiga IX, o profesor brasileiro manten mentir, e non acepta, polo tanto, a corrección mentís, que se remonta a Varnhagen. Son éstas as ouservacións referentes á fixación do testo, incluiñdo o cómputo métrico, que xulgamos de maior interés para os nosos leitores. Mais o laber do Profesor Leodegário A. de Azevedo Filho abranxe, como fica dito, outros aspectos. 1 Sociedade Brasüeira, de Língoa e 'Literatura, Colecao Oskar Nobiling, Direc,áo de Leodegário AV de Azevedo Filho <'Professor Titular de (Literatura Portuguesa da TJ. E. G. (Rio de Janeiro Brasil) As Cantigas de Pero Meogo (Estabelecimento crítico dos textos, análise literaria, glossario e reproducao facsimilar dos manuscritos), por Leodegário A. de Azevedo Fflho, Edicdes Gernasa...e Artes Gráficas Ltda., Rio de Janeiro, Referíndose ao verso 5 da I cantiga, xa dixera Nunes: "No 2. estroíe faz-se a contraesáo entre o e de fonte e o u seguinte. "Seméllanos unba anomalía dá tradición manuscrita o mantimento e a elisión dése e, respeltivamento. nos versos paralelos da I e a II cantigas. 3 Martín Codax, na súa terceira cantiga, diríxese á irmá ñas dúas prlmeiras estrofas imia irmana frentosa), e á nal ñas dúas derradeiras (.mía madre). 399

118 Antre eles figura unha miuciosa crítica da obra dos seus predecesores, foran estes editores da totalidade ou ben dunha parte das cantigas de Meogo, e. o estudo do elemento narrativo ñas mesmas cantigas e a súa relación estructural co lírico e o dramático. Asimesmo son estudados os símbolos beneficiados polo poeta: a fonte, o cervo, o brial rasgado, o baile, as garcetas. Un glosario etimolóxico e a reproducción facsimilar dos manuscritos arrequentau o libro, que conclúi coa bibliografía. axeitada. R. C. CONTOS PRA NENOS, por Edelmira Cacheda Otero' É ben sabido que de libros galegos concebidos pra uso escolar andamos máis ben mal. Aínda non unha ducia de tíduos en total. E de editoriáis que gurren por facer presente ñas nosas escolas o idioma de nos, tampouco se pode decir, que baxa abundancia. O libro galego infantil ipra uso escolar ou non deica o de hoxe non foi quén de se autofinanciar. Pois co dito por dediante, e arrequecido si se quere eos degoiros confesados que rillan nún porque todos os nenos de Galicia dispoñan arreo de libros galegos, na escola e fora déla, un libriño coma o que nos ocupa el preséntasenos como instrumento docente e con él incorpórase ás publicacións infantís en galego unha editorial forana ten de por forcia que nos predisponer ao seu favor. Mais, polo que se ve, está dalguén que certas ledicias non han durar. Os plantexamentos pedagóxicos dun autor de libros escolares en galego decrarando no "antecomenzo" déste que "o porvir de un pobo depende do que os mestres semellen nos nenos", que "no terreo da lingua deles depende de que rexurda ou non", que "teremos un espranzado porvir no eido da nosa Literatura', propoñéndose como ouxetivo pra todo elo "un chisquiño que arraíce no corazón do lector neno, e non fai falla máis", estampado eiquí e agora parécennos plantexamentos polo pouco inxenuos e dende logo inoperantes. A inclusión da lingua galega na escola de Galicia, suponemos os máis, ten de se situar ben por enriba do meramente anecdótico e terá por obxetivo principal o desenvolvemento comprido dos nosos rapaces. O ocupar unha páxina do mesmo libro cunha nota esplicativa das opcións gramaticáis adoptadas na composición deste libro galego, escrita a mesma en castelán, resáltanos chocante. E despoixa de léremos alí que considerando a autora un deber o He axudar á Real Academia de la Lengua (?) Gallega sigue as normas désta no tocante á unificación morfolóxica e ortográfica, agás nos casos de ao e para que os refugu (por non ter escoitado o primeiro e por medo a que He consideren castelán o segundo) o atoparse ún con ao, aos, e para repetidas veces no texto semella cando menos unha certa inconsecuencia. Pero ao bater con se oía por oíase, che quixen por te quixen, apena por apértaa, con habedes beilado, xogar a noso xeito, con en un pesebre, de este xeito, e logo nestán, aparte de que os acentos gráficos semellan ser sementados a barullo e así salen eles bíquiños, todolos, vian, vaíme, él, é (conxunción), ó (artigo), o (contración), nos (pronome suxeto), son non máis que algúns exemplos pensamos que xa reborda toda a capacidade de tolerancia. Porque non se perda de olio que todo o dito acontece xustatnente nun libro pra uso escolar con destino, parece, aos primeiros nivéis de Educación Xeneral Básica; onde a confusión non é defendible precisamente como norma didáctica. E!.' xa resulta amolado ter que rexistrar que a. ledicia inicial trocase en mágoa final. Porque parece que nesta publicación.,a preocupación polos nenos galegos, destinatarios da mesma, se por algo campa é non máis que pola súa. ausencia. Que caendo na conta de que a súa edición sal á rúa xustiño cando t?e supon que estas publicacións van camino de ser rentables, non será 1 Editorial Everest páx. 400

119 preciso violentar moho o discurso pra que ún, aínda sin percuralo, asocie no maxín a parella autora-editora coa parella incompetencia-oportunismo. Ou é que se nos pode amostrar o contrarío?. Dende logo, nos coidamos que os nenos galegos merecen un algo de máis respeto. VALENTÍN ARIAS LA OTRA GENTE, por Alvaro Cunquelro ' Non hai dúbida que Cunqueiro escritor resístese a toda clasificación xeneracional e xenérica. O primeiro que reflexa a súa persoalidade é unha insólita enencía creadora e unha compacta vocación literaria. De toda a súa obra trascende un fino acento lírico. E tamén un humorismo moi de seu, que traspasa as páxinas da súa narrativa. Cunqueiro é, xa que logo, o esteta humorístico que pon e quita ao concebir a literatura por el creada, sin intención egoísta e sin rasgo algún de vaidade. Inventa sinxelamente, e busca pra inventar, busca oo mundo das cousas e das xentes. <E faino non nun mundo inexistente, sinón antre todo o que andamos a dexergar, inda que de xeito diferente ao seu, tan perspicaz e persoal. Cando leemos os libros de escritor mindoniense decatámonos de que éste andivo a se divertir escribíndoos, e por eso divírtenos a nos cando nos mergullamos na súa leitura. Pero, coidado, se non trata dunha poesía doada de decir coa que a alguén se lie enchen os olios de luz ou de volvoretas. Nin tampouco daquela onde a creación se val do emprego da imaxe ou a espresión propia da poesía pura. Trátase máis ben dun xeito de sentir líricamente o tema e de manexar, co mesmo senso, os sentimentos que o integran. No arte cunqueirán entra moito o contar como xogo, que é un dos ingredentes fundamentáis do bó contista. Por eso os seus relatos teñen que se repetir coas súas propias palabras, pois non abonda con dar a conocer o seu argumento. Teñen eses relatos unha música e máis unha arquitectura moi personáis. Neles aboia un mundo sobrenatural, onde a tradición anterga, onde o bretón, ou o artúrico, ou como chamemos a eso que queremos decir, semellan ter a súa parte. Todas as narracións de Cunqueiro, dígase Merlín, o Sochantre de Pontivy, os Menciñeiros, Simbad..., van encabezados polo nome do seu protagonista. Con elo resulta cómo si o escritor tencionase reafirmar a súa vontade de os destacar sobre o fondo que noutros relatos adoitaban roubar o papel aos persoaxes. O fondo no que se moven é galego e campesino. A anécdota prodúcese decote con brevedade. Venen ser persoaxes un algo mañanados da sociedade na que viven; semella como si necesitasen a ollada do escritor pra ser tirados do mundo no que están envolveitos.. Este libro La otra gente, traducción do publicado en galego co tíduo de Xente de aquí e de acola, recolle unha rióla de retratos imaginarios, pero tamén moi reáis, de homes galegos. Son estes homes, homes labregos e artesáns da bisbarra natal de Cunqueiro os máis deles. Inda que recreados coa orixinal fantasía do autor, amósanse sempre ben afincados na realidade. Carballo Calero di moi axeitadamente que hai neles moita verdade, e moito misterio, moita brillante ledicia e moita melancónica desesperanza. O propio escritor, na carta limiar que endereza ao Dr. García-Sabell, sostén terquemente que son estes retratos de xente da nosa tribu, e que non.poderían ser doutra calquera. I engade aínda que el mesmo é ún que anda antre estes e que conta. Veleiquí, por exemplo, esa historia de Somoza de Leiva, ou ó'trato do autor co Sr. Ramón dos Liñas, e co curandeiro Mel de Vincios. As leccions adéprendidas,ipor outra banda, do Penedo de Alduxe e do barqueiro Felipe dé:. Amancia que foron a súa escola, de bó contar. Van discurrindo asemade nestás páxinas os feitos do pleiteante e soñador de interditos Figueiras de Bouzal; a ' 1 Ediciones Destino. Barcelona,

120 aparición da muller de Soleiro en figura de corvo; a decisión de Carrexo de Fontes de afogar nun caldeiro cheo de auga os ruidos que tina na testa, pero quen afogóu foi el. E as historias de italiáns contadas por Leiras de Tardiz, as do arte de domesticador de saltóns de Pedro Corto, as do loro de Cercedeira do Marco. Óu a estraña conversa de Barcas de Moure co raposo, o relato da Coxeira de Bertoldo de Reades, e o contó do tesouro que se chamaba Paris 0 narrado por Louro de Salceda. Todos estes contos teñen por marco as térras, luguesas do sul. Son relatos xurdidos da lembranza persoal, do feito escoitadó "a quéries o viviron ou conoceron de perto, pero sempre reinventados pola ricaz imaxinacion de Cunqueiro. Trascende deles a ledicia que nace do xogo coa facundia fabuladora dos antigos. E nesa ledicia barállanse elementos da condición huma, sublimados, desfigurados ou caricaturizados. O escritor mindoniense é, xa que logo, un home que fala dos homes: a súa linguaxe é a dos sentimentos. Todo o que o arrodea é merecente dunha ollada do autor do libro, piedosa, comprensiva ou aprobatoria. As criaturas que viven e se moven neste volume La otra gente son como caras dun prisma, partes e todo a un tempo, do seu recreador. T están retratadas con evidente sinceridade. Porque Cunqueiro sabe moi ben que un tipo novelesco falso é tan desagradable como unha persoa afectada, insincera ou fuxidía. Polo demáis, o estilo cunqueirán é tan orixinal e tan de seu que non compre encomíalo outravolta. 0 estilo non se fai, tense. Consiste en trasponer a vida á creación literaria, pero sin literatura demáis. Espontaneidade e sinxeleza coidamos que se chama ésto. E non pode dubidarse que estas dotes están patentes no decir da obra enteira de Alvaro Cunqueiro. SALVADOR LORENZANA MARISCOS DE GALICIA, por Luís Vlllaveráe' Este volume de coidada presentación, ven precedido dun prólogo-estudio de Valentín Paz^Andrade. A travesó dunha prosa viva i espresiva, o prologuista alude aos antecedentes prehistóricos do marisco galego i evoca, sucintamente, o testetnuño que os "concheiros" evidencian. Un prístino testemuño di da tnacro-antigüedade daquel produto no réxime alimentario da humanidade do noso pobo. Pero é no comento á temática do libro é á persoalidade do autor onde Paz- Andrade pon a proba as súas dotes de escritor, imbuido tamén pola nota emotiva que a amistade que con aquél mantivo lie suxire. Luís Villaverde ao decir do.prologuista do libro vivíu mentras morría pra a salvación da súa obra. Unha obra que sóio agora, despóis da súa desaparición de antre nos, cobra presencia pública de postumo homerraxe. Quen elaboróu con vivo entusiasmo as páxinas deste libro tíñase entregado de cheo á súa térra e ao seu tempo, "a travesó de raíces nutricias do sentimento e da idea". E naceron así as coordenadas dunha obra que son a resulta dun demorado labor de moitos anos, onde se conxugan a esperiencia persoal do autor e os seus afáns de percura i estudio. Por elo, Mariscos de Galicia non se reduz a unha simple catalogación dos moluscos e crustáceos que teñen o seu "habitat" no noso festón oceánico, sinón que o seu empeño vai máis aló. No libro mestúranse con eficacia informativa aportacións de tipo diverso: Dunha banda a contribución científica; da outra, o saber popular; e, ao cabo, a derivada dun pragmatismo persoal. "Dende a lapa ao pulpo branco, antre os moluscos, e do percebe á centola, antre os crustáceos, son ouxeto de desfile individual. Cobren un número superior á cincuentena, e cada ún aparez coa súa historia e a súa estampa, dentro da clasificación taxonómica que He corresponde". Paz-Andrade destaca aínda outras características valorizadoras do volume. Edlclóns do Castro. A Ooruña,

121 Por exemplo, a referente ao inventario da oralidade vernácula relativa aos mariscos, e ao complemento de ditos populares,^de refráns, dalgunhas cantigas... que sintonizan co facer descritivo. E máis aínda: No libro esbózase o abigarrado friso social do marisqueo; ás veces con tributo de ademiración ao valor human, derrochado cutianamente na loita co mar. Pero a presentación das especies e dos individuos que figuran nestas páxinas incitantes se non limita á súa simple descrición, ao seu perfil biolóxicp e á súa captura, sinón que se complementa tamén co arte do seu aderezo culinario. Por eso, como moi ben apunta o prologuista, o libro val asemade como libro de cocina, xa que inxire unha ou varias recetas pra cada "fruto do mar^. O recetario é copioso e recolle fórmulas. consagradas, tiradas unhas da tradición galega, e tomadas outras do maxisterio dos espertos no arte coquinario. A evocadora presentación que de Mariscos de Galicia fai Paz-Andrade remata con esta alusión de notoria xusteza: Independentemente dos seus valores intrínsecos, a obra ten tanto de esceción como de lección. Rotura un campo case virxe fora das áreas didácticas ou cinetíficas. Despóis da disección que fai o presentador da obra, pode ún entrar axeitadamente no seu contido. E atopámonos xa metidos na nota introdutoria na que Luís Villaverde esplica as razóns que o animaron a escribir o seu libro. Trátase de razóns condicionadas á singular importancia acadada polo marisco en Galicia, e que xustifican a redación dunha obra,.primeira no seu xénero, adicada a unha función difusiva. O amor á Natureza, ao mar e singularmente ao mundo biolóxico das rías galegas, moveron a Luís Villaverde a deseñar do natural de xeito apasionante impulsado tamén pola súa vocación artística todos os peixes e mariscos que atopaba ñas ribeiras marinas do seu país natal. En consecuencia, o autor vai facendo desfiar polas pákinas do seu libro ilustrado con persoáis dibuxos cooreados - os diversas especies, con exemplares individualizados, ouxeto do seu estudio. Dos equínidos, o ourizo; dos patélidos, a lapa; dos haliótidos, á orella de mar; dos laterínidos, o bígaro; dos cárdidos, o berberecho e as súas diferentes erases; dos venéridos, a ameixa, a escupiña grabada, o maelo, a severiña, a chirla; dos mitílidos, o mexilón; dos escobriculáridos, a cadela; dos donácidos, a coquina; dos solénidos, a navalla; dos máctridos, as arólas; dos folálidos, a folada; dos pectínidos, a vieira, a volandeira, a zamburiña; dos ostreidos, a ostra, o morruncho, o ostión ou ostra portuguesa; dos anómidos, a ostra brava. Esto polo que se refire aos moluscos sedentarios, xa que dos cefalópodos describe o calamar, a lura e a pota antre os miópsidos; a sepia ou xibia, antre os se pí id os; e o pulpo e a pota ou pulpo branco, antre os octópodos. Verbo dos crustáceos destaca, dos pollicípedos o percebe; dos candidos, o camarón e a quisquilla; dos palinúridos, a langosta e o santiaguiño; dos astácidos, a cigala e o bogavante; dos ciclometópidos, o cangrexo e o boi; dos portúnidos, a nécola; dos oxirrincos, a centola. Pero non son sóio os oomes científicos os que figuran nesta espresiva guía marisqueira do país galego, sinón que á súa beira relaciónanse as denominacións indíxenas e tamén as esquivalentes doutros idiomas europeus. De tal xeito, o lector desta interesante obra obten unha información ilustrativa do nomenclátor popular das especies que proliferan nos litoráis de Galicia, xunto á súa identificación científica e ás súas equivalencias ñas principáis línguas modernas de Europa. O libro complétase cun apéndice onde se fai a da lamprea, das angulas e da angula, e con outro bibliográfico no que se reproduz o máis sustancioso dos traballos deica agora publicados encol do tema. Despóis de ún leer este libro sinte como o. autor soupo facer unha pintura real i entrañable dos produtos do seu mar natal, unha interesante captación descritiva das especies que poboan as augas aurosás. As páxinás de Mariscos de Galicia venen ser. así como un suntuoso bodegón marino no que a devoción do autor ten captado a realidade dunha fauna salobre que lie pennitíu tracexar un cadro multicoor, refinado e sensual dos mariscos galegos. 403 COSME BARREIROS

122 A XÉNESIS DA NOVELA OCCIDENTAL Pierre Galláis ensiña dende fai varios anos literatura medieval na Uní versidade de Poitiers. Unha obra súa. Perceval et íinitiation, ensaios sobre a derradeira novela de Crétien de Troves, as súas correspondencias "orientáis" e a súa significación antropolóxica, douno a coñecer de todos os medievalistis e todos aqués que se interesan dos orixes da nótela occidental. Agora aparece ñas librerías un traballo no que amosa a súa extraordinaria erudición, e no que verdaderamente se adentra na xéhesis da novela europea. Trátase duns ensaios sobre a novela Tristón e Isolda, e o seu modelo persa, que pra Galláis é, sin dúbida, o gran poema novelesco, ou novela versificada, Wis e Ramin, composto entre 1050 e 1055, por Fajr ad-din Asad Gurgani. Pouco se sabe de Gurgani, e o pouco que se sabe, son noticias dunha carreira que podemos chamar burocrática, na corte dun rei local, e despois ñas oficinas do gobernador do seljúcida Togrul Beg en Ispahan. Gurgani era filósofo e astrónomo, e din os «mecedores que ningunha das finuras da linguaxe persa He eran alleas. Foi o gobernador de Ispahan, Abul Fath, quen un día He suxeríu: Qué pensas ti da lénda de Wis e de Ramin? Debe ser mui jermosa, porque todos neste país gostan déla! E Gurgani dispúxose a escribir a historia, "a renovala e adórnala, coma quen adereza un xardín en abril". Ao seu talento, ao seu coñecimento do pehlvi, Gurgani engadía unha experiencia amorosa: "longo tempo fun namorado, pro o amor non dó, nin me den, a dita". Galláis danos un resume do argumento da novela de Tristón e Isolda, das novelas, seguindo a de Eilhart von Oberg, que a meirande parte dos eruditos concordan en considerar como o testigo máis fidel da "estoire", tal como ela era contada nos anos 1150 ou Ao mesmo tempo danos un resume de Wis e Ramin. Fai estes dous resumes co gallo de soliñar as semellanzas. Pra Galláis os "prototipos célticos" do Tristán non esisten; é decir, as historias de amor célticas non teñen ren que ver co 'Tristán", pesie ao que afirman os críticos celtómano?. Nin as historias de Diarmaid e Graine, de Noise e Derdriu, a Deirdre das Doores, que no noso tempo recordaron Yeats, lady Augusta Gregory. de Cano e Cred. de Baile e Aillinn. O que fai Galláis é analizar os elementos que estes relatos célticos terían podido emprestar ao problemático autor dun "Ur-Tristan": unha situación, unha acción, os persoaxes esenciáis. A situación: a muller moza, ou a prometida, dun vello reí, nono ama; quer fuxirlle e busca un heroi royen e fermoso. A acción: jupa, máis ou menos longa, da muller e do fiero!, retorno á corte, e final tráxico, con morte. Pro nos "aitheda", nos relatos de raptos e fugas, o herói non é párente do rei, nin seu herdeiro; non se non contan as infancias do heroi; éste non ama á heroína, ni na rapta máis que á forza, e terá que suceder algo pra que delambos se deiten xuntos; os amantes non fican na corte do rei, e por eso non hai encontros furtivos; non son denunciados ao marido, nin sorprendidos por él: non hai ren que corresponda á segunda mitade do "Tristán"; a heroína céltica non ama o suf cinte ao amante pra morrer de amor: Deirdre non se suicida máis que cando Conchobar a obriga a vivir co asesino de Noise. E finalmente, a mar non xoga ningún papel nos "aitheda", "esta mar, dirá Galláis, que fai tan romántico e tan céltico!". Nunha verba, todo o que fai que 'Tristán" seña 'Tristán", e non importa que calisquer outra historia de adulterio, falta. Dado que a transmisión da novela persa a Occidente non prantexa problemas, especialmente ao travesó dos árabes, o que pra Pierre Galláis importa é que o esprito de 'Tristán" non ten ren en común con ningunha das historiis occidentáis do 1150 e Tristán eos herois cabaleirescos do XII. Galláis insiste sobre o efecto de sorpresa que causón a aparición do 'Tristán". A "estoire" fixo muito ruido, e sorprendéu aos poetas, a xente que menos debera sorprenderse de nada. Pra Galláis, Tristán non é un heroi de novela inventable en Occidente entre 1000 e Adúltero, fora da lei, degradado 404

123 socialmenle e físicamente, e aínda psicolóxicamente, Tristán non é, no XII, un heroi recibible, polo público, craro, e por eso non é un heroi iñvéntable. Trátase dun heroi antisocial, e antiheroi. En "Tristán" ha unha historia de degradación, ben alka ás artúricás, v. g. Os herois arrúricos teñen unha "prehistoria", e sábase onde está, ou sábese que foron inventados nunha data dada os que non teñen esa "prehistoria". E precisamente, estes, herois novos, verdaderamente creados por un novelista famoso, dos meirandes, Chrétien de Tróyes, e pra defender ideas e tesis xustamente contra "Tristán"! Contra esta novela que non ten prehistoria, que aparez coma unha cometa nos anos 1140, e obten un ésito inimaxinable. Pierre Galláis agota os argumentos contra o celtismo e o occidentalismo de 'Tristán". Un segundo grupo de ensaios.busca amosar que Tristón" e Isolda e Wis e Ramin,,son a. mesma historia. A custión é apaixoante, e séguese coma quen segué o desenroló dunha novela policiaca. Galláis anuncia novos traballos sobre a xénesis da novela occidental: "O Lotus do Relato", investigacións sobre a estructura hexagonal e espiralada do relato medieval; unha edición do "Contó do Graal", de Chrétien de Troyes, e finalmente, unha segunda parte deste libro que comentamos, "Do contó de aventura á novela", que é un estudio de primeira continuación do "Contó do Graal". Coidamos que despois deste libro*, de Pierre Galláis,, queda ben en alto a tesis do modeló persa do Tristán, investigación comenzada en 1911 polo alemán Zenker, e proseguida por Schróder, e con ideas novas, como por exemplo a contaminación da novela persa, no estadio oral da súa transmisión, por relatos populares árabes. Coidamos que esta nota sobre o libro de Pierre Galláis e da aventura literaria do "Tristán", ten interés pra o lector galego, xa que no noso idioma boubo, e foi famosa, nunha tradución medieval da novela. ALVARO CUNQUEIRO A TERCEIRA FOLIADA Seguindo o costume de todos os anos, a Cátedra de Lingüística e Literatura Galega da Universidade de Santiago publicóu un opúsculo adicado á figura de Xoán Manuel Pintos Villar, persoaxe ao que se He consagróu este ano o Día das Letras Galegas'. O testo, de sesenta a nove páxinas, encétase cunha "Nota limiar", c consta de dúas partes. Na primeira, titulada "Xoán Manuel Pintos Villar", estúdase a vida e a obra de Pintos. Esta parte está tomada da Historia da Literatura Galega Contemporánea ( ), de Ricardo Carballo Calero, edición nova que ven de saír do prelo. A segunda parte é a reproducción da "Foliada 3. a " de A gaita gallega, "pedra de alicerce da nosa Renacencia", en verbas de Ramón Cabanillas. Esta obra está dividida en sete "foliadas", como é sabido; noustante, a terceira, que se inserta no opúsculo, é a que máis interés pode oferecer desde o punto de vista 'lingüístico. Ao travesó do diálogo antre o Gaiteiro e Pedro Luces, Pintos espón as súas ideas: sobre a latinidade do galego (...qué idea vas ti formando/ deste idioma gallego? /Señor, a mí me parece/ que es inmediato dialecto/ del latín..) 1. fai diversas notacións a propósito da ortografía, indicando que se debe atender á etimoloxía de cada verba. PIERRE GALLÁIS: "Genese du román occidental. Essais sur Tristán et Iseut" et son modele persan. Ed. Tete de Feuilles. Slrac. París, Cátedra de (Lingüística e Literatura Galega, Xoán Manuel Pintos, Día das Letras Galegas, Secretariado de Publicaciones de la Universidad de Santiago, J Ob. cit., p,

124 aparez unha proposta para que se reúnan tres composteláns, tres 1 acenses, tres ourensáns e tres pontevedreses, a fin de intentar unificar a lingua. Xa latexa en Pintos unha aspiración á unificación do galego. hai tamén unhas ouservacións de fonética comparada do galego co castelán (ue se convierte en o en gallego)'. E ináis adiante: y es que en e se convierte en castellano/ el ei frecuente del hablar gallego*. Pero esta foliada conten, amáis, un vocabulario de correspondencias latino-gallegas qus ten grande importancia, por ser o primeiro intento de vocabulario etimolóxíco do galego. En reálidade, o precursor da filoloxía románica en- Galicia é o Padre Sarmiento, que xa no século XVMI, no seir Onomástico etimológico de la lengua gallega inédito naquel tempo, pero publicado en Tui en 1920, trata de esplicar unha chea de nomes. Incurre en diversos erros, cousa lóxica, por outra banda, dado o estado da. lingüística na súa época. Pero cabe destacar a súa intuición especial para os étimos. Cando Pintos publica a súa Gaita gallega, ano 1853, xa estaba en marcha a filoloxía románica en 1836 Diez inicia a publicación da Grammatik des romanischen Sprachen ; pero a penetración da romanística en Galicia é moi serodia, e Pintos, como tantos outros escritores que no século XIX se ocuparon de problemas relativos ao galego, tivo que improvisar en moitos casos por carecer dunha formación filolóxica que He permitirá resolver os problemas que se He prantexaban. Por eso, algunhas das etimoloxías que aparecen neste vocabulario de Pintos, son erróneas, como sabemos hoxe. Mais interésanos suliñar aquí a importancia daquel vocabulario, por ser obra dun afeizoado que, apesares desta eiva, tivo moitos acertos. AURORA MARCO Ob. ctí., p. 43. Ob. ctí., p

125 O REGÓ DA CULTURA O R E X I O N A L I S M O DE R O S A L Í A Nunha publicación bonaerense o escritor Raúl Osear Abdala publicóu un interesante ensáio tiduado "Perduración de Rosalía". Ao se referir ao tema que encabeza esta nota, escribe: Hai unha circunstancia que' curiosamente contribúe a unlversalizar o nome de Rosalía: o seu rexionalismo. Proclamando con tranquío orgullo, como un privilexio, a súa condición de galega, en troque de quedar relegada a un modesto recanto da memoria do público, acodóu unha notoriedade universal que se manten viva a noventa anos do seu pasamento. E xunto coa perduración do seu nome logróu o do país do seu nacimento un dos máis belos da península, que a travesó dos anos e dos cambios quecos anos tran mantease estrañamente adicta ao. seu vello ser. En boa parte gracias a Rosalía, que tan ben o cantóu, defendéu i- esaltóu porque tan fondo o sentíü-, Galicia é mundialmente reconocida na súa intrasferibje persoatidade autóctona, na nobreza sin pavoneo das súas xentes, ñas gracias da súa paisaxe. Pode decírese así que esa Galicia que no albiscar de Rosalía "se levantaría hastra o lugar que lie corresponde si un poeta como Antón fose^ o destinado pra dar a conocer as súas bellezas e as súas eos turnes", ergueuse nefeito; e fíxoo mestnamente debido á palabra alada e suspirante, ás rimas enfeitizadoras e dooridas dun poeta. Un poeta que se chamóu Rosalía de Castro, que na autorizada estimativa de Azorín é nada menos que "uno de los más delicados, de los más intensos, de los más originales poetas que ha producido España". O A R Q U I V O H I S T Ó R I C O D E G A L I C I A 407 Neste ano cúmplese o bicentenario da fundación do "Archivo Histórico del Reino de Galicia". Por unha Real Cédula da 22 de octubre de 1775 ordeábase que todos os papéis que se atopaban gardados no convento de San Francisco e h os pitáis do Bon Suceso e San Andrés, así como noutros lugares, foran trasladados aos locáis habilitados ao feito. A recollida de documentos fíxose con lentitude, xa que a entrega dos mesmos batía con dificultades. Os escribáns de cámara vían perigar os seus ingresos suplementarios por espedición de copias ou testemuños da documentación que se lies pedía. Noustante, os atrancos desapareceron, poisque a Xunta do Reino de Galicia comprendía o enorme interés do labor que se estaba levando a cabo. O prinviro arquiveiro foi don Vicente Alvarez de Neira, cuio mandato duróu do 1775 ao O actual direitor do Arquivo, don Antonio Gil Merino ten decrarado que nestes intres hai oito kilómetros e medio de estanterías con legaxos. Estes agrúpanse nunhas trinta e sete mil'unidades documentáis. Outros trece mil son libros. Hai seis depósitos con estanterías de doble cara. En xeneral o estado de conservación é bó. Máis dun millón e medio de fichas sobre a documentación do Arquivo ocupa unha soia oficina. Unha gran parte da historia de Galicia do século XIX está contija no arquivo. Hoxe dispon éste dun equipo

126 lector de textos microfilmados e dunha xerocopiadora. Antre os directores raáis prestiviosos figuraron Manuel Murguía, Martínez Salazar e Oviedo e Arce. O Sr. Gil Merino leva vinteún anos no cargo. O Q U E C H U A L I N G O A O F I C I A L O quechua convirtíuse en lingua oficial do Perú xunto co castelán, ao aprobar o gobernó unha leí nese senso, según fontes oficiáis. No Perú o quechua é falado por máis da mitade da población que, dacordo con estimativas recentes, xa chega aos dezaséis millóns de habitantes. A lei, según as fontes, dispon que o quechua. seña ensinado nos plantéis educativos a partir do ano que ven, como materia obrigatoña en todos os nivéis. Comentando a medida adoitada polo gobernó, un voceiro oficial dixo que "nun proceso revolucionario como o que vive o Perú, compre chegar a todos os peruanos a travesó do seu propio idioma". A ocasión servíu asemade pra lembrar que hai case dous séculos, no 1780, o quechua foi proscrito, en represalia pola rebelión que encabezóu Tupac Amarú. "Esta medida fondamente. revolucionaria fai xusticia a millóns de peruanos, que teñen o dereito a seren educados na súa lingua natal, a que nos tribunáis se lies escoite e xuzgue no idioma que falan", e, ao cabo, a ieer i enterárese da marcha do seu país e o mundo na lingua que empregan todos os días, engadíu o voceiro. DECRETÓ ENCOL DAS LINGUAS NATIVAS NO ENSINO Como se saberá, no B.O.E. do día 1 de xulio derradeiro publícase o decretó regulador da incorporación das linguas nativas aos programas dos centros docentes de Educación Preescolar e Xeneral Básica. Un decreto por certo ansiosamente agardado. Que a xuzgar polo tempo que se tardóu en elabóralo el está previsto na Lei Xeral de Educación promulgada fai cinco anos debería saír compridamente tecido. E é posible que: así resulte pra alguén; que non sexan precisamente os escolares e os pobos con lingua propia diferente da oficial, esto é Cataluña, Galicia e País Vasco. Pra estes, pra nos, constitúe unha frustración máis. Pretendendo ser breves, reparemos en dous puntos somentes. Un é que o estudo da lingua nativa decrárase "materia voluntaria pra os alumnos". Decisión que non comprendemos no tanto que non sexan igualmente voluntarios' pra os mesmos, ponamos por caso, o estudo das ciencias naturáis ou das matemáticas. Razóns pedagógicas pra a tal decisión non sabemos que as haxa. O outro é que o ensino das linguas nativas hase encarreirar "a asegurar o fácil acéso ao castelán". Co que se pon fora de dúbida, se a houbera, o carácter de subordinación con que se trata a lingua nai dos escolares. Pois voltamos ao lerio, el haberá razóns pedágóxicas que avalen esta determinación?. Polo menos non as conocemos. E tiremos xa conclusións. Como parece imposible atoparlle xustificacións pedágóxicas á normativa decretada, imponse 'pensar que o decreto devandito fai pé en motivacións simplemente políticas. Pois, xa que logo, con este decreto non se está a reconocer o dereito a usar das linguas no ensino con finalidade decididamente política?. Sinceramente, é ésta máis ben a utilidade que ún He atopa pra Cataluña, País Vasco e Galicia ao tal decreto. Aínda que non sexa pra facer uso da lingua no ensino coa tal fin'ilidade política, simplemente pra que dende o de agora non se poda facer uso como censura desle argumento. No tocante ao ensino da lingua galega, cátala e euskera, é mágoa, non pequeña, que non podamos tirar conclusións sensiblemente : positivas da publicación deste tan agardado decretó. 408

127 E S T U D I O S D E C U L T U R A G A L E G A Carmelo Iisón Tolosana recouéu nun volume tiduado Perfiles simbólicomorales de. la cultura gallega varios ensaios publicados en diversas revistas, e outros inéditos. Os traballos teñen interés pra o estudioso da realidade galega, das formas populares da cultura, comezando polas estratexias matrimoniáis, e rematando pola etnomenciña. O autor indica que as variacións analíticas que componen o seu libro versan sobre motivos culturáis a primeira vista tan simples, coñecidos e diversos, como a casa, a aldea e a parroquia, a poesía popular e o fiadeiro, a dote e o matrimonio, os lobos e as ovéllas, a saúde e os remedios populares pra vencer as doenzas. Con sentido novedoso, o antropólogo di: "En troques dun habitat máis ou menos esparexido, olíamos unha xeografía moral; tras da poesía do paisano, aparez o código de convivio lugareño; a aldea e a dote actúan como medios eficaces que, ben manipulados, confiren afirmación persoal, producen identidade,. individualidade; a mesma. doenza é con frecuencia un signum, ou está en lugar dé confutes e crises priméiramente socio-culturáis. Noutras palabras, o habitat, a poesía, a dote, etc., son uaguaxes metafóricas, que nos botan mensaxes, símbolos nun sistema moral, xestos que tencionan integrar antagonismo e convivio, partes e todo, estrutura i espontaneidade. A meta final cara a que van os esforzos tradicionáis Inconscentes, á que apuntan as oriacións mitopoéticas que copio, é a consecución dun orde cósmico, metafísico. Partindo de ordinarias esperiencias existenciáis, chegamos a un universal human". Lisón Tolosana esplca que éste é o rationale que subxaz nos ensaios que publica, e nos que pretende. captar "fraccións do ethos galego". Certos estamos de que estes ensaios craréxannos moito do home galego, individual ou colectivamente..' UNHA ESCOLMA, E UN POEMA DE ROJDESTVENSKY UN G A L E G O DE BÓ H U M O R O profesor John S. Howard, duaha universidade californiana, está estudiando a Vida de Estebanillo González, hombre de buen humor, compuesta por él mismo. Parece ser que o profesor Howard atopóu dúas probas da aventura de Estebanillo González, o picaro e bufón de don Octavio Picolomini de Aragún, duque de Amalfi, que como 409 Mais la poésie... é un libro publicado polas Editions de Lage d'homme, eo Lausaaa, que conten unha escolma de poemas de autores rusos contemporáneos: Voznesensky, Suleimenov e Rojdestvensky. Roberto Rojdestvensky nacéu no 1932, nun pobo do Altai. Horfo dende a súa nenez, educado auoha Casa de Nenos, atleta destacado e arestora cronista deportivo, alíñase antre os primeiros escritores da súa xeneración. O libro inxire este poema seu: "Invernó do ano 38. / Decembro. Tremendos fríos... / Do seu traballo / meu pai / chega / moito máis tarde / que de costume. / Decontado vai tirar /un plato de comida. / Vai decir: /Qué bó. / Pero, de súpeto, / o pai atariña. / Pernas floxas, / como de algodón: / no leito / pesadamente / guíndase / herrando: / " Culpables! / Non / nin un soio deles / é culpable!'' Mamái? / Qué Ue pasa? / É o pai e chora! / Por qué, digo? / tan rexo. / É tan enorme. / Quén podería ser / máis barudo / que el? / E mamái láiase: / "Cálate..." / Repite: / Meu Deus... / Poderían ouvir... / Pero, poderían ouvir qué cousa? / Naquel tempo / eu tina sete anos. / Non conservéi / outras lembranzas. / O pasado tense borrado / paseniñameate... / Ese berro paterno / sóio o comprendín / moito máis tarde. / Vinte anos despóis." el mesmo di no capiduo primeiró do seu libro, nacéu en Salvatérra ; do-" Miño onde cando veii a Coftipostela en pelerinaxe, aínda atopará un tío por parte de pai. A existencia de Estebanillo estaba aceptada, pero agora o profesor Howard atopa proba documental de dous feitos polo menos, que conta no seu libro o

128 picaro. Howard tamén coincide con Millé y Giménez editor da autobiografía de Estebanillo en que é seguro que éste é aquel home que está con Amalfi no festín da paz eos suecos celebrado en Nuremberg o 25 de setembre do Sabido é que Estebanillo, de térra galega, aproveita pra se burlar da súa patria, queixándose de que súa nai o paríu no "aguanoso margen del Miño". Que Roma era cabeza no mundo, mentras que Galicia é "rabo de Castilla, servidumbre de Asturias y albañar de Portugal". E cóidase Estebanillo "centauro a lo picaro, medio rocín: la parte de hombre por lo que tengo de Roma, y la parte de rocín por lo que me toca de Galicia". Ñas composicións poéticas que van co prólogo, tres fan referencia á nación galega de Estebanillo: unha del mesmo, un soneto que comeza: "Diéronme ser los montes de Galicia"... Outra, co acróstico dun alférez, don Martin Francisco Chillón y Allende a Estebanillo. No acróstico léese: "Parto de Galicia y de Roma crianza y del orbe chanza". Finalmente, outra composición con acróstico do capitán Gerónimo de Bran, "General de. los Víveres en los Estados de Flandes", figura o de "Esteban González honor de Galicia". No capíduo carto canta Estebanillo a súa pelerinaxe a Santiago, pasando dende Benavente a Ourense, onde conoce as Burgas e lávase: "Unas fuentes, cuyas aguas salen por todo extremo cálidas que sirven de baño a los moradores". Ne&te capíduo é no único no que semella non tomar a chacota a súa condición de galego, pois falando de Compostela dirá que "porque no me tengan por parte apasionada, por lo que tengo de gallego, me excuso de decir lo mucho que hay en ella que poder alabar". De Santiago vai a Pontevedra, "villa muy regalada de pescado", onde, chamándose a sí mesmo "ballena racional", confesa ter xantado medio cesto de sardinas "dejando atónitos a los circunstantes". Pasa a Salvaterra, onde vive a costa do tío paterno oito días. G O N Z Á L E Z V I L L A R E A S Ú A É P O C A Baixo o patrocinio do Colexio de Arquitectos de Galicia celébrense en Compostela unha exposición encol de "R. González Villar e a súa época". O córtame tivo unha motivación, asegún se si-hala no seguinte "manifestó" da mostra: Poida que un dos labores máis interesantes dos que ten por diante de sí o Colexio de Arquitectos de Galicia, seña o de axudar á sistematización da tradición arquitectónica alega. Esta tradición abrangue non soio a arquitectura popular anónima, ou aquela que se adscribe aos estilos arquitectónxos antergos, senón tamén nutras xeiras recentes e aínda as realizacións máis actuáis, as que hoxe están a seren construidas. A esposicióh "Rafael González Villar e a súa época" ven ser así o primeiro e tímido paso para diante neste quefacer. A escolla da figura e da obra de Rafael González Villar non é cousa casual. A" polémica encol do edificio Castromil Café Quiqui, da autoría del, acordóu o interés pola súa persóa e máis a súa arquitectura. A época que el vivíu , é, amáis deso, ben apaixoante, xa que está c!iea de aconteceres artísticos, de efervescencias sociáis, de feitos económicos e políticos que habían incidir de xeito fundamental ñas realidades de hoxe. Por outra banda, o labor que como arquitecto desenrolóu, fica, estilística e temporalmente, dacabalo de dúas xéiras arquitectónicas: o Modernismo e o Racionalismo, que en Galicia están a reclamar xa o seu estudio pra acadar a valoración que merecen e a conseguinte estima a nivéis populares; pode ría servir, polo tanto, esta esposición pra achanzar caminos nesas dúas direccións. O resultado da busca permite tirar a conclusión de que a obra de González Villar é meréceme, non xa dunha achega como ésta, forzosamente incompleta, senón dun traballo máis acurado e de vagar que se ocupara na recolleita de datos a eito e, sobre todo, na valoración crítica máis axustada do real valer de González Villar dentro da arquitectura galega moderna e de todo o contexto que o arrodeaba. 410

129 NOTAS GuNTER Gráss é o escritor alemán máis conocido da súa xeneración. A súa popularidade demostróuna nunha enquisa: o trinta e cairo por cento dos alemana conocen o seü nome. 'Dentro da actividade que lie ganóu tanta notoriedade, Grass deu ao prelo recentemente a súa carta novela: Anestesia local. A qué alude o escritor con este tíduo? A obra decorre case dé cheo no consultorio dun dentista ou nos intervalos do tratamento dental. Pero > o autor refírese á "anestesia local" que sofren moitas perseas no seu comportamentó, social. Anestesiados están o narrador, o dentista e os demáis persoaxes, antre eles un xoven estudiante que limitándose á súa actitude de protesta non dexerga xa a realidade. Vellos e mozos padecen esa insensibilidade, homes de dereita e homes de esquerda, pra ningún dos cales ten contemplacións o autor de O tambor de folla de lata. FALLÓUSE na vila ourensá de Ribadavia o "III Concurso de Obras teatráis en galego", convocado pola Agrupación Cultural "Abrente". A obra premiada foi O Cabodano, de Euloxio Rodríguez Ruibal, de Santiago, que acadóu o galardón por segunda vez. A mesma Agrupación celebróu tamén a Mostra do Teatro Galego, na que participaron varios grupos de toda Galicia, representando pezas de escritores galegos e Morte e vida severina do brasileiro Xoán Cabral de Meló Neto. ANTRE OS derradeiros libros publicados pola "Cambridge University Press", figura un volume con tres relatos do poeta chino Lu Hsün, un dos máis importantes do seu país. Os seus escritos representan as aspiracións da xeneración da China moderna na primeira revolución cultural, no Foi un dos prkneiros en formular un novo estilo literario que rompéu coas ríxidas fórmulas do chino clásico. A edición Cambridge leva un limiar e notas de Paul Kratochvil, e reproduz fotográficamente o texto chino dos tres breves relatos de Lu Hsün. V EN de aparecer o primeiro número da revista bilingüe trimestral "Nordés". Encélase co propósito.de esparexer, en intercambio con outras rexións e países, os valores da poesía galega de arestora. Na súa presentación sinala que aspira, ao -reconocimento de toda autenticidad^ comprometida cún senso "humanista". Dirixe a publicación Tomás Barros, e figuran como subdirectofa Luz Pozo, como segredario Isidro Conde, e como ilustrador Luís Seoane. Baixo o patrocinio de "Nordés" engade o breve editorial xurde unha colección de libros de poesía e de ensaio breve. Tampouco é estraño á revista o propósito antolóxico e bibliográfico. Solicítase especialmente a axuda dos intelectuáis galegos coa espránza de poder constituírese nun portavoz representativo do noso momento cultural. FLANMARJON ten editado unha nova novela do escritor polaco Jerzy Kosinski, que con O.paxaro pintado ganóu prestixio en Europa. Despóis da súa primeira novela, Kosinski publicóu Os pasos. "O lector é convidado a poner os seus pasos nos pasos do narrador. Asiste a episodios que poden semellar singulares e que constitúen o tecido dos ñosos días. Ao final de cada historia hai un branco, na tipografía; o lector, 'pois, pode abandoar a roita, saír do libro. É unha escolla moral que debe facer. Si persiste, continúa seguindo ao narrador". NA vila coruñesa de Carballo os componentes do grupo cinematográfico "Imaxe" encetaron o rodaxe dunha película galega. Trátase de "A fala do muí ño mudo", e ocúpase da desintegración do campesinado. As primeiras escenas filmáronse nunha cafetería e nunha sala de festas da localidades As secuencias continuaron en dous muíños situados a dous kilómetros de Carballo. O direitor e guionista é Carlos L. Piñeiro. 411

130 V EÑEN de saír en Francia as Obras completas de Novalis, en dous tomos. Un conten novelas, poesías i ensaios. O outro os fragmentos, en traducción de Annel Guerne. Novalis nunca tivera moi boa prensa en Francia: era un nebuloso xermánko máis, que non lie acaía ben ao cartesianismo francés. ipierre Sipriot dinos que pra aqueles que verían en Novalis somente un escritor quimérico, "o poeta, do soño", é aconsellable que comecen a leitura de Novalis polos "aforismos", que son unha suma de todos os conocimentos do seu tempo. Novalis quixo "enciclopedar" todo, non a enciclopedia razonada como se practicaba no século das luces, sinón unha enciclopedia intuitiva que abre o circo dos conocimentos deica o infindo. No "Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos", o Prof. Filgueira Valyérde presentóu un traballo sobre do proceso dé imitanza nos poetas dos nosos cancioneiros medieváis. Pra conocer o que existe de persoal en cada un deles, compre partir da idea de que lies era lícito Tilhar" por outras cancións, ora na "razón", ora no "son" ou melodía, ou en ambos e dous elementos. O proceso deste "seguir" é analizado a travesó de exemplos nos que se reconoce a filiación popular en "Cantigas de vilaos" ou en outros troveiros e xograres; ñas composicións ñas que engarzan temas diversos, e ñas críticas que con este motivo se dirixen uns poetas a outros. Nunha poética tan alongada do anonimato e con tanta preocupación de autor como a mostra, a pescuda deste tema ten estraodinaria importancia. E N traducción francesa publkóuse un libro do autor noruego Tarjel Vesaas, finado no 1970, i estimado como o millor escritor da súa xeneración. Alguén dixo deste libro de Vesaas que era un "contó perfeito", algo así como Alicia no país dos xelos. O contó decorre no Talermak, eos seus bosques e os seus lagos. Son protagonistas dúas raparigas, unha moi filia do país e soñadora del, e outra case unha estranxeira que non sabe moi ben de onde ven. Pazo de xelo foi saudado como unha obra mestra dende a súa aparición no 1963, e pode decírese que en Noruega foi un libro que marcóu unha xeneración. GHEGÓU a Vigo o busto de Castelao feito polo escultor coruñés Xosé Escudero no Uruguay bai dez anos. Recollérono na estación marítima viguesa dous persoeirós da Comisión pro-homenaxe ao artista. O bronce. foi donado polo "Patronato da Cultura: Galega" de Montevideo,. e confíase en que algún día figurará aun pedestal na millor praza de Rianxo. O busto quedóu en depósito na casa onde Castelao vivíu de solteiro, e na que hoxe se atopa a súa irmá Tereixa. No ano 19S7 André Malraux publicóu unha fermosa obra tiduada A metamorfose dos deuses. Trátase dunha especie de historia metafísica do arte que abranguía o período que vai dende a Antigüedade ao Renacimento. Agora Malraux reeditóu o libro co tíduo de O sobrenatural, o primeiro dúnha triloxía. Seguíulle o segundo, tiduado O irreal, que vai dende Rembrandt a Delacroix. O derradeiro volume do tríptico comezará con Manet e rematará co arte máis novo: do soñó á abstración. AcABA de se publicar un decreto polo que se regula con carácter esperitnental e como materia vontaria, o ensino das línguas nativas españolas nos centros de educación preescolar e xeneral básica. Según o dito decreto, a introducción das línguas nativas nos nivéis preescolar, de xeneral básica, débese á necesidade de favorecer a integración dos alumnos que teñan recibido estas línguas como maternas e como medio pra facer posible o acceso destes alumnos ás manifestacións culturáis de tales línguas. OXFORD University Press ten difundido a segunda edición dun libro do profesor K. M. Waidson que estuda a novela alemana antre 1945 e En raros períodos, di o autor, a narrativa alema tivo máis seiva creadora que néses anos.' The Modera Germán Novel cuia prímeira edición data do 1959 abrangue non soio aos autores das dúas Alemanias, sinón lamen aos de Austria e Suiza. 412