Årsrapport Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS SOLBERG SCANDINAVIAN AS. Magasinvegen Voss ADRESSE COWI AS

Transkript

1 SOLBERG SCANDINAVIAN AS Årsrapport 2016 ADRESSE COWI AS Magasinvegen Voss Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS OPPDRAGSNR. A VERSJON 1 UTGJEVINGSDATO UTARBEIDD Helen Kvåle KONTROLLERT Arve Misund GODKJEND \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

2 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 INNHALD 1 Samandrag 3 2 Innleiing Produksjon og utslepp Kart over prøvepunkt/prøveområde i miljøovervakinga Kort om Radsundet, resipienten 8 3 Reinsing av bekk S 8 4 Material og metodar Vassprøvar Biotaprøvar Avvik frå overvakingsprogrammet og endringar 12 5 Gjennomført prøvetaking i Vassprøvar Biotaprøvar 13 6 Analyseresultat for Vassprøvar Biotaprøvar 18 7 Vurdering Forureina grunn og avrenning Bekk S og bekk N Biota i Radsundet 26 8 Konklusjonar Vurdering for vidare overvaking 30 9 Referansar og kjelder Vedlegg 32 \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

3 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 1 Samandrag Overvaking av avrenning frå området til Solberg Scandinavian AS, og resipienten, Radsundet, har i 2016 vore etter overvakingsprogram godkjent i Dette overvakingsprogrammet erstatta tidlegare program frå 2009, og innebar ei betydeleg auke i antal prøvar. Utslepp av PFAS frå Solberg sitt område kjem av avrenning frå forureina grunn. Det er ikkje utslepp frå produksjonen, fordi dette går til tett tank og vidare som farleg avfall til destruksjon. Det vart i 2016 tatt jordprøvar på austsida av produksjonshallen, i samband med reperasjon av brot på vassleidning. Prøve tatt i vegen var mest forureina. Berekna utslepp av PFAS via bekk S og bekk N tyder på at det må ligge meir PFAS att i grunnen enn det som kjem fram av jordprøvane, eller at sjølv låge konsentrasjonar i jord medførar stor utlekking til vatn. Utsleppet via bekkane var i 2016, rekna ut frå årsgjennomsnittleg innhald av sum PFAS og vassføringa, ca 600 g. PFOS utgjer over halvparten av sum PFAS. Det vart vinter-vår 2015 gjennomført reinseforsøk i bekk S, som er den mest forureina bekken. Resultata av forsøket var gode, og prosjektering av fullskala reinseanlegg og søknadsprosess pågjekk fram til sommaren Utbygging tok til hausten Grunna forseinkingar med leveranse av reinsemedium, vart reinseanlegget forseinka, og først sett i drift i mars Resultat frå reinsinga føreligg difor ikkje pr dd. Reperasjon på kommunal vassleidning medførte at vassføringa i bekk S vart markant redusert, og vassføringa er no ca 0,1 l/s i tørre periodar. I 2016 har det blitt samla prøvar av fisk, krabbe og albuesnegl frå sør og nord i Radsundet i tillegg til nedanfor Solberg. Det er markant meir PFAS, og særleg PFOS, i alle prøvane tatt nedanfor Solberg. Det samla datamaterialet for biotaprøvar i Radsundet frå 2010 til 2016 er 103 analyseresultat. Materialet består av mange artar og medium, og det er derfor ikkje mogeleg å dra nokon konklusjonar av det, men det er indikasjonar på at nivået av PFAS i biota er på veg ned. Dei høgaste konsentrasjonane i 2016 vart målt i lever av torsk (sum PFAS 245 µg/kg) og lever av hyse (sum PFAS 2220 µg/kg). Hyse er eit fiskeslag som det i fleire prøvar har vore påvist høge konsentrasjonar av PFAS i. I tillegg til PFOS og PFOA står fleire langkjeda perfluorerte karboksylsyrene med kjedelengd C9 C14 som er påvist i denne undersøkinga, oppført på kandidatlista under REACH fordi stoffa er svært persistente og svært bioakkumulerande. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

4 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i Innleiing Solberg Scandinavian AS, heretter Solberg, vart oppretta i Bergen i Produksjon og testing av brannskum starta opp på Radøy i 1977, og det er her dagens produksjon i Norge føregår. Brannskummet produserast for industriell bruk, som i oljebransjen, brannvesen og flyplasser, og det er i bruk over heile verda. I 2011 var selskapet kjøpt opp av det amerikanske selskapet Amarex Corporation. Bedrifta vart i 2010 sertifisert som Miljøfyrtårn, men fordi sertifiseringa berre omfatta administrasjonsdelen har dei no ut gått av sertifiseringa. Amarex Corporation har ei uttalt målsetting om å vere verdsleiande på brannskumproduksjon, og at deira brannskum skal vere mest mogeleg miljøvenleg og effektivt. Sft gjennomførte i 2008 ei screening av fire brannøvingsfasilitetar i Norge, og Solberg var ein av dei fire lokalitetane som vart undersøkt. Bakgrunnen for screeninga var forbodet mot Perfluoroktylsulfonat (PFOS) i brannskum som trådte i kraft i 2007 (TA 2444/2008), og prøvetaking av jord, ferskvatn, marine sediment, meitemark i jorda og albuesnegl inngjekk i undersøkinga. Det vart på bedrifta sitt område påvist forureina grunn, at bekk N var sterkt forureina, og at albuesnegl i strandsona nedanfor bedrifta hadde høge konsentrasjonar av polyfluorerte hydrokarboner (PFAS) i seg. Sft si screening utløyste krav til tiltak og vidare overvaking. Frå 2012 har COWI hatt ansvar for gjennomføring av miljøovervakinga. Miljødirektoratet har i 2016 sett krav om årleg vassovervaking. I 2016 er overvakinga gjennomført i tråd med overvakingsprogram godkjent i Solberg fekk haust og vinter 2016/2017 etablert reinseanlegg for bekk S. Grunna forseinkingar frå leverandør, og feil leveranse, er ikkje reinseanlegget sett i drift pr Miljødirektoratet har kravd rapportering for reinseanlegget innan 1. mars 2017, men i og med at reinseanlegget vart forseinka, føreligg det ingen resultat frå reinsinga pr dd. Framlegg til prøveplan for reinseanlegget er gitt i kapittel 8.1. Mengdemåling av bekk S og bekk N iverksettast i løpet av mars Produksjon og utslepp Solberg produserte i perioden 1990 brannskum med PFOS. Det totale utsleppet av PFOS i denne perioden er berekna til å vere 29 kg. I 2009 vart det gitt utsleppsløyve med krav om reinsing av oljehaldig avløpsvatn. Grunna stor usikkerheit til reell reinseeffekt på PFAS, vart prosjektert og godkjent reinseanlegg ikkje bygd. Produksjonsvatn og vatn frå testplattform for brannskum har sidan 2009 gått til tett tank, og blitt levert til destruksjon.sommaren 2004 vart også avløp frå Solberg sitt laboratorie kopla til tett tank, og det har etter dette ikkje vore aktive utslepp frå Solberg. Tabell 1 syner mengde tillate produksjon av dei ulike typane brannskum, og faktisk produserte mengder i , i høve til løyvet gitt i \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

5 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 Tabell 1 Type brannskum Tillate årleg produksjon av de ulike typane brannskum, og faktisk produserte mengder. Større endringar i produksjon har blitt rapportert til miljømyndigheitene. Tillate årleg produksjon (tonn) * 2015 (m³) AFFF 1% AFFF 3% AFFF 6% AR-AFFF Re-healing foam Syntetic Deregent Type * Signifikante endringar i produksjonen skal opplysast til miljømyndigheitene. I oktober 2016 fekk Solberg endra løyve etter forureiningslova (Miljødirektoratet, 2017). Det er gitt auka rammer for produksjon av to av brannskumvæsker, AFFF 6%, som inneheld fluorbindingar, og Syntetic Deregent Type, som ikkje inneheld fluorbindingar. Dei auka produksjonsrammene skal ikkje medføre auka miljøpåverknad i Radsundet. Tabell 2 syner produksjonsrammer i høve til nytt løyve, og dei produserte mengdene i Tabell 2 Brannskum tillate produsert og faktisk produsert i Type brannskum Tillate årleg produksjon (volum) Produsert i 2016 (m³) AFFF 1% AFFF 3% AFFF 6% AR-AFFF Re-healing foam Syntetic Deregent Type Solberg har ikkje utsleppsløyve for utslepp av PFAS, og dei utsleppa som er kjem av avrenning frå forureina grunn (sjå kap 8.1). I 2010 og 2011 vart det gjennomført masseutskifting på bedrifta sitt område. Det vart lagd tett dekke med styrt avrenning, og avløpsvatn frå produksjonen og frå testplattforma, vart leia til tett tank. Massane under bygningar vart ikkje masseutskifta, og under produksjonshallen er det forureina grunn. Det er utslepp av PFAS til Radsundet via drenering av forureina grunn under produksjonslokala til Solberg. Sommaren 2016 vart det i samband med brot på vassleidningen til Solberg påvist forureina grunn i eigedomsgrensa og i den kommunale vegen aust for produksjonshallen. 2.2 Kart over prøvepunkt/prøveområde i miljøovervakinga Figur 1 syner områda prøvar vert samla i. Ved Solberg Scandinavian tas vassprøvar og biotaprøvar, medan det nord og sør i Radsundet einast tas biotaprøvar. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

6 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 Figur 1 Raude prikkar syner områda det vert samla biotaprøvar frå i Radsundet. I nord er det i Mjølkevika, i sør frå Kallneset og til Tveitøyna, og elles nedanfor Solberg Scandinavian. Kartgrunnlaget er kopiert frå norgeskart.no. Frå Solberg og til område for fangst av biota nord i Radsundet er det ca 4 km i luftline, og ca 5 km til fangstområde for biota sør i Radsundet. Biota ved Solberg fangast innanfor ein radius på 400 m frå utløpa av bekkane bekk S og bekk N, og albusnegl plukkast i strandsona like nedanfor bedrifta. Prøvelokalitetane for ferskvatn er bekk S, bekk N (ny lok. frå 2015) og Ref, som vist i Figur 2. Koordinatar over prøvepunkt er vist i Tabell 3. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

7 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 Figur 2 Bekkar som inngår i overvakingsprogrammet. Prøvepunkt er markert med stjerne. Når tett tank går med overløp dannast eit sig mellom bekk N og bekk S, vist som raud strek i kartet. Kartgrunnlag er kopiert frå kystkart.no Tabell 3 Koordinatar til prøvepunkt nytta i Det presiserast at biotaprøvane er fanga over eit område, og koordinatane er sett innanfor fangsområdet. Medium Prøvepunkt/område UTM 32 Aust UTM 32_Nord Bekk S , ,3 Ferskvatn Bekk N , ,2 Bekk Ref , ,6 Radsundet nord, Biota Mjølkevika , ,7 Solberg Scandinavian , Radsundet sør , ,4 I samband med pågåande utbygging av industri- og næringsareal oppstraums Solberg, vart tilførsla av vatn til bedrifta sitt område sterkt auka. Det oppstod ein ny bekk ned til Solberg, og denne vart i 2014 tatt i bruk som ny referansebekk i overvakingsprogrammet. For å handtere dei \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

8 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 nye, større vassmengdene som kjem ned til Solberg vart det i desember 2014 etablert ei ny grøft på opp- og utsida av bedrifta sitt areal (Figur 2). Etablering av denne grøfta medførte i 2015 at bekken, bekk N (ElvN), som vart prøvetatt åra , ikkje lenger er ein bekk eigna til prøvetaking, då det ikkje er synleg sig her. Ny bekk N er frå 2015 den nye grøfta, og prøve tas der vatnet renn ut frå Solberg sin eigedom. Vassføringa er her betydeleg høgare enn det var i bekken som tidlegare vart prøvetatt som bekk N (ElvN). 2.3 Kort om Radsundet, resipienten Radsundet, vassforekomst C, er i vann-nett registrert som en oksygenfattig fjord med antatt moderat økologisk status og ukjent kjemisk tilstand (Vann-nett.no, nov 2016). Radsundet er av utstrekning ca 11 km langt, frå Alverstraumen i sør til Festo i nord. Største breidde er ca 1,1 km (ved Skardsvågen), og det er her Radsundet er på det djupaste; 203 m. Det er bratte sider, sundet vert raskt djupt, og det er brattast og djupast på nordaustsida. Straumtilhøva er ikkje kjent, men Radsundet er en terskelfjord der Alverstraumen er kjent for sterk straum, med straumhastigheit på ca 7 knop. Ved Alverstraumen, under brua, er det 18 m djupt. Det er mindre straum nord i sundet, mot Lurosen. Mot Festo vert sundet gradvis smalare og grunnare, men det er ca 20 m djupt på det grunnaste, og store båtar går gjennom sundet. Volumet på resipienten, ilag med straumen i sundet (i alle fall i overflatevatnet), gjer Radsundet til en svært god resipient. Det er ikkje kjent om andre bedrifter har en produksjon som kan medføre utslepp av PFAS til Radsundet. Det er andre bedrifter langs Radsundet som har, eller kan, ha utslepp til sundet. I industriområdet som Solberg ligg i har også bedriftene Palstinvent, Subsea Insulation, Nordhordaland Industriservice produksjon. Det ligg eit notvaskeri i Storsandvik, og på Remme ligg eit betongblanderi og ein plastfabrikk. Historisk har truleg notvaskeri og båtbyggeri i Storsandvik, samt eit garveri på Fosse, hatt utslepp til Radsundet. I tillegg til Solberg er det tre andre registrerte områder med grunnforureining som drenerar til Radsundet. Det er ikkje kjent om andre bedrifter overvaker Radsundet. 3 Reinsing av bekk S Byggeløyve for etablering av reinseanlegg for bekk S vart gitt i juni 2016, og utbygging av reinseanlegg pågjekk i perioden august-desember Reinsemedium, organo clay og aktivt kol, var svært forseinka frå leverandør. Det er oppdaga feil i oppsettet på reinseanlegget og reinseanlegget er derfor ikkje ferdigstilt og sett i drift, men ein håpar å ha det i drift i løpet av mars Mengdemåling vil vere i gang frå driftsstart. Reinseanlegget er bekrekna å skulle ha ei reinseeffekt på minst 80% på alle PFAS-ar. Bekk N har for høg vassføring til at reinseanlegget har kapasitet til å reinse også denne. Det var planlagd å redusere vassføringa ved å tette grøfta på vestsida av eigedomen (ref bekk N) for å auke reinsegraden på vatnet som går gjennom reinseanlegget. Å tette denne grøfta vart utsett fordi ein ønskte å få i gang reinseanlegget og få nokre reinseresultat før ein ev gjorde dette tiltaket. Ved reparasjon av brot på vassleidning aust for produksjonshallen har vassføringa i bekk S minka drastisk, og tetting av grøfta bør utsettast inntil vidare. Ein risikerar at bekk S \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

9 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 forsvinn heilt dersom ein stansar drenering av vatn frå grøfta. Tetting av grøfta på vestsida av eigedomen kan bidra til å redusere innhald av PFAS i bekk N, men kan også medføre at bekk S nær forsvinn og at reinseanlegget dermed ikkje kjem i drift. I grøfta skjer ei oppkonsentrering av PFAS frå vatn kjem inn på Solberg sitt område (bekk ref) og til prøvepunktet bekk N (sjå kap 6.1). I samband med reinseanlegget skal det etablerast utstyr for mengdemåling av vatn, og dette vil gje reelle berekningar av utsleppet av PFAS via bekk S. Det finns få reinseanlegg for PFOS, og dei som er har ikkje har vore i bruk over lang tid, så det finns lite reell dokumentasjon på effekt og levetid, og ein del vil måtte finnast ut og tilpassast i ein innkøyringsfase. Framlegg til overvakingsprogram for reinseanlegg For å overvake reinseeffekt foreslår vi at det i 2017 tas vassprøve av vatn inn- og ut av reinseanlegget annakvar månad, frå og med 1 mnd etter at reinseanlegget er sett i drift. Reinseresultat og erfaringar kan inngå i årsrapport for miljøovervaking \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

10 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i Material og metodar Alle analyser vert gjennomført av akkreditert laboratorium (NS-EN ISO/ICE 17025) og så langt mogeleg med akkrediterte metodar. Laboratoriet Eurofins har analysert alle prøvar frå og med 2012, og hjå dei er alle analyser av PFAS etter akkrediterte metodar. I samband med nye, og betydeleg lågare grenseverdiar for PFOS i fersk- og sjøvatn, har dei kommersielle laboratoria blitt utfordra til å få seinka deteksjons- og rapporteringsgrensene. I prøvar der det påvisast høge konsentrasjonar vert rapporteringsgrensa høgare, og dette kjem av at analysemetoden tilpassast innhald av PFOS, som oftast er den PFAS-en det er mest av. Slik får ein høgast deteksjons- og rapporteringsgrense i dei mest forureina prøvane. For vassog biotaprøvar i dette prosjektet, er det førebels ikkje naudsynt med lågare rapporteringsgrenser fordi dei målte konsentrasjonane av PFOS langt overstig rapporteringsgrensa. Rapporteringsgrensene vert for vassprøvar gitt i ng/l for og ng/kg våtvekt for biotaprøvar (var µg/kg inntil i 2015). Eurofins sine rapporteringsgrenser i ferskvatn er i ng/l, og ng/kg i biota. Det presiserast at rapporteringsgrensa for biota avheng av mediet, og varierar ein god del for same PFAS, mellom ulike artar, individ av same art, og om det er filet eller lever. Parametrane som analyserast i prøvematerialet er einast PFAS-er, og prøvane tas såleis ikkje i høve til klassifisering av vassførekomstar gitt av vassdirektivet. 4.1 Vassprøvar Det er påvist forhøga utslepp av PFAS i småbekkane som renn ned frå bedrifta sitt område, og særleg i bekk S. Det er sannsynleg at denne bekken drenerar under produksjonslokalet til Solberg Scandinavian, og såleis gjennom masser som ikkje inngjekk i masseutskiftinga i Vassprøvane tas som stikkprøvar og dei analyserast oppslutta og på ufiltert vatn. Dersom det er synleg mykje partiklar i vatnet, som når det er svært lite vatn i bekk S og ein får med ein del organisk materiale, vert prøven grovfiltert for å halde tilbake større partiklar før analyse. Prøvetakingsfrekvensen vart i 2013 auka frå ei til to gangar pr år, og analyseresultata synte at det er variasjon i mengd PFAS-er gjennom året. I overvakingsprogram gyldig frå og med 2015 skal bekkane prøvetas 4 gonger årleg (Tabell 4). Det er ikkje vurdert som praktisk hensiktsmessig å prøveta bekkane kvar månad. Ved å ta 2-4 vassprøvar årleg ser ein at det er variasjon og får eit bilete av områda konsentrasjonane svingar mellom. Tabell 4 Utsnitt av overvakingsprogrammet. Prøvemateriale Prøvetidspunkt Prøvelokalitet Metode Antall prøvar årleg Ferskvatn* 4 prøvar pr år: Februar, april, august, oktober 3 lokaliteter: Referansebekk, bekk N og bekk S * Det tas i tillegg vassprøvar i samband med uttesting av reinseanlegg. Vatn frå bekker 12 Generell vasskjemi i Radsundet er ikkje kjent. Dei konsentrasjonane av PFAS-er som vert tilført frå Solberg sitt areal, vurderast til å ikkje kunne påverke vasskjemien i særleg grad då fortynninga er svært stor. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

11 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i / Biotaprøvar Det har vist seg vanskeleg å møte myndigheitene sine ønskjer til korleis biotaprøvane skal vere (som blandprøve av 15 fisk av same art, fortrinnsvis torsk). I høve til overvakingsprogrammet sendast derfor prøvane av fisk og krabbe som enkeltindivid. Der det er fleire individ av same art og storleik som tas på same prøvepunkt, kan det lagast blandprøve av desse. Parametrane som analyserast er einast PFAS-er, og prøvane tas såleis ikkje i høve til klassifisering av vassførekomstar gitt av vassdirektivet. Det er einast PSOS som det er gitt grenseverdi for av dei 22 PFAS-ane som er analysert. Grenseverdi for biota er fastsett i Miljødirektoratets nye vegleiar, M608/2016, «Grenseverdier for klassifisering av vann, sediment og biota». Fangst av fisk og krabbe vert nedenfor Solberg gjort med fiskereiskap som settast under 500 m frå utløpa til bekk S og bekk N og. Sør og nord i Radsundet er det mindre kritisk kvar fiskeredskap settast. I nord fiskast det i Mjølkevika, og i sør i området frå Kallneset og sør til Tveitøyna. Er det ingen, eller dårleg fangst, etter første garnnatt, vil plassering endrast litt til neste natt. Garn vert sett frå m djupn. I høve til overvakingsprogrammet for biota (Tabell 5) skal det tas prøvar av fisk, krabbe og albuesnegl i oktober. Tabell 5 Overvakingsprogram for biota i Radsundet frå og med Prøvemateriale Prøvetidspunkt Prøvelokalitet Metode Antall prøvar årleg Albuesnegl Krabbe, hvitmat Krabbe, blandet hvit- og brunmat Fiskefilet** Fiskelever** 1 prøve pr år: Oktober 1 prøve pr år: Oktober 1 prøve pr år: Oktober 1 prøve pr år: Oktober 1 prøve pr år: Oktober 3 lokaliteter: mellom bekk S og bekk N. Nord og sør i Radsundet 3 lokaliteter: Mellom bekk S og bekk N, nord og sør i Radsundet 3 lokaliteter: Mellom bekk S og bekk N, nord og sør i Radsundet 3 lokaliteter: Mellom bekk S og bekk N, nord og sør i Radsundet 3 lokaliteter: Mellom bekk S og bekk N, nord og sør i Radsundet ** Frå kvar lokalitet sendes det inn 4 prøvar om muleg Plukkes, skilles frå skjell og sendes ferske. Krabbeteine, garn ev lyses etter. Krabbe fryses hel etter fangst. Krabbeteine, garn ev lyses etter. Krabbe fryses hel etter fangst. Garn eller ruse. Fisk fryses hel etter fangst om prøve ikkje tas ut fersk. Garn eller ruse. Fisk fryses hel etter fangst om prøve ikkje tas ut fersk. 3 (blandprøve med individ) Hensikta med å ta biotaprøvar over eit større område er å sjå på reell spreiing i biota i heile Radsundet. Frå Solberg til område for fangst av biota nord i Radsundet er det ca 4 km i luftline, og ca 5 km til fangstområde for biota sør i Radsundet. Det er såleis venteleg at det er store forskjellar mellom organismar fanga nedanfor Solberg og til dei andre prøvepunkta. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

12 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i Avvik frå overvakingsprogrammet og endringar I 2016 er det to avvik frå overvakingsprogrammet: på to lokalitetar, nedanfor Solberg og sør i Radsundet, vart det nytta trollkrabbe i staden for taskekrabbe i prøvematerialet. Dette fordi ein ikkje fekk anna enn trollkrabbe på desse lokalitetane. Nord i Radsundet fekk vi ikkje nok fisk, men to krabbar, og det vart derfor sendt to krabbar frå denne lokaliteten, ein taskekrabbe og ein trollkrabbe. I september vart det tatt ein ekstra vassprøve i bekk S. Prøven vart i ein periode med mykje nedbør. Vassprøvar tatt i september og oktober er analysert for fleire PFAS-er enn gitt av overvakingsprogrammet, grunna endra analysepakke for PFAS-er. Det vart i månadsskiftet august-september oppdaga brot på vassleidningen til Solberg, og i samband med reperasjon på vassleidningen vart det tatt to jordprøvar i gravegropa. Det vart på baksida av produksjonshallen samstundes tatt ein jordprøve like under asfalten, i samband med gravearbeid her. Analyseresultata av desse jordprøvane er tatt inn i kapittel 7.1. Som ein følgje av at brotet på vassleidningen vart ordna, har vassføringa i bekk S blitt kraftig redusert. 5 Gjennomført prøvetaking i Vassprøvar Det vart i 2016 tatt vassprøvar av COWI 17. februar, 13.april, 3. august og 13. oktober (Figur 3 og Figur 4). I bekk S tok Solberg ein ekstra prøve i ein nedbørsperiode i september. Det var tørrver og lite vatn i bekkane ved prøvetaking i april og oktober, og mykje nedbør og dermed mykje vatn i bekkane under prøvetaking i februar, august og september. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

13 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 Figur 3 Bekk S. 1: 17.februar og stor vassføring (ca 3 l/s). 2: 13.oktober og svært lite vatn. 3 viser innzooma felt vist i 2, det er så vidt det sildrar, inntil 0,1 l/s. Figur 4 Bekk N har ei svært varierande vassføring som heng tydeleg saman med nedbørsmengdene. 1: 3. august og anslagsvis vassføring på ca 5 l/s. 2: 13. oktober og ei vassføring på < 0,5 l/s. 5.2 Biotaprøvar Feltarbeid vart gjennomført oktober, og det vart sett 4 garn a 50 m over 5 garnnetter. På lokaliteten nedanfor Solberg fekk vi bifangsten til ei sildeskøyte som hadde gjort notkast her. Totalt vart det fanga 16 fisk, 5 trollkrabbar og 1 taskekrabbe. Av fisken vart det sendt prøve av 12 individ, og 4 vart ikkje prøvetatt fordi dei var for små. Ein trollkrabbe var for liten til å tas prøve av. Figur 1 i kap 2.2, syner områda der biotaprøvane vart tatt ifrå, og Tabell 6 skildrar prøvematerialet. Prøvane tatt nord i Radsundet, ved Mjølkevika, er gitt namn RS-N-art, prøvar tatt nedanfor Solberg Scandinavian er gitt namn RS-SS-art, og prøvar tatt sør i Radsundet er kalla RS-S-art. Tabell 6 Skildring av prøvematerialet. Prøvenr viser til nr i Figur 8. OBS nr er torsk, ikkje sei. Prøvenr Prøvenamn Prøvemateriale 68 RS-N-Lyr-F 69 RS-N-Lyr-L Lyr, 6 kg, 70 cm 70 RS-N-Sild-F Sild, 400 g, 40 cm. For lita lever til å analyserast 71 RS-N-Stein-F 72 RS-N-Stein-L Steinbit, 3 kg, 55 cm. Tom magesekk. Lita lever 73 RS-N-Troll-K 74 RS-N-Troll-M Trollkrabbe, 450 g, ho. Gyteklar 75 RS-N-Taske-K 76 RS-N-Taske-M Taskekrabbe, 550 g, hann 77 RS-N-Albu Albusneg, 20 vaksne individ (rur og tang på skal) 78 RS-SS-Albu Albusnegl, 20 stk, blanding yngre og eldre individ 79 RS-SS-Hyse-F 80 RS-SS-Hyse-L Hyse, 2,75 kg \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

14 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i RS-SS-Hyse2-F 82 RS-SS-Hyse2-L Hyse, 2,7 kg, 45 cm, i godt hold. Stor og fin lever. 83 RS-SS-Torsk-F 84 RS-SS-Torsk-L Torsk, 2,5 kg 85 RS-SS-Torsk2-F 86 RS-SS-Torsk2-L Torsk, 2,5 kg, 50 cm. Kveis i levra. 87 RS-SS-Sei-F 88 RS-SS-Sei-L Torsk! 1,8 kg, 50 cm, tynn. (Figur 5) 89 RS-SS-Lyr-F 90 RS-SS-Lyr-L Lyr, 3 kg, 55 cm 91 RS-SS-Troll-K 92 RS-SS-Troll-M Trollkrabbe, 450 g, ho. Utgytt 93 RS-S-Lange-F 94 RS-S-Lange-L Lange, 10 kg, i godt hold. Hyse på ca 0,8 kg i magesekken. 95 RS-S-Torsk-F 96 RS-S-Torsk-L Torsk, 2 kg, 55 cm. Veldig lita lever. Ho. 97 RS-S-Sei-F 98 RS-S-Sei-L Sei, 1,3 kg, 43 cm 99 RS-S-Hyse-F 100 RS-S-Hyse-L Hyse, 2,3 kg, 55 cm 101 RS-S-Troll-K 102 RS-S-Troll-M Trollkrabbe, 600 g, hann. 103 RS-S-Albu Albusnegl, 20 vaksne, store individ (rur og tang på skal) Figur 5 - Figur 7 syner bilete av noko av prøvematerialet. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

15 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 Figur 5 Bifangsten til MS Øyasund, fanga like nedanfor Solberg. Torsk og hyse var store nok til å inngå i prøvematerialet, den vesle pala (sei) var for lita. Figur 6 Liten steinbit fanga i Mjølkevika. Filetprøve er tatt ut. Figur 7 Klart for på ta ut levra i den store langa fanga like nord for Tveitøyna, sør i Radsundet. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

16 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 Biotaprøvane vart frose ned til -30 C på fangstdagen, og levert frosne til laboratorium. Kort om artane som inngår i prøvematerialet sitt levevis Under føl kort skildring av dei ulike artane som inngår i prøvematerialet i 2016, og deira levevis. Informasjonen er henta frå Havforskningsinstituttet sine nettsider og store norske leksikon. Hyse (Melanogrammus aeglefinus) Torskefisk som i stor grad lever av botndyr, men også av fisk og sildeyngel. Blir inntil 80 cm lang, 4 kg og 20 år. Gyt i mars-mai i delar av Nordsjøen. Kysttorsk (Gadus morhu Torskefisk som livnærer seg på krepsdyr, fisk og skjell. Blir inntil 1m lang, 20 kg og 20 år. Botnlevande, et alt frå plankton til fisk. Lyr (Pollachius pollachius) Torskefamilien, men manglar skjegg. Kan bli 130 cm lang og over 10 kg. Lever i sommarhalvåret pelagisk og på grunt vatn, medan han i vinterhalvåret går djupare og langs botn. Lever av fisk, krepsdyr og reker. Lange (Molva molv Torskefisk, botnfisk og rovfisk som i stor grad lever på > 60 m djupn. Vanlegast på m djupn. Kan bli inntil 2 m lang og 45 kg, vert truleg inntil ca 30 år. Sei (Pollachius virens) Torskefisk som kan bli 120cm lang, 20 kg og 20 år. Gyt i februar-mars eit område av Nordsjøen. Langs kysten er det mest ungfisk grunna larvedrift og oppvekstområde, medan større fisk lever i frie vassmassane i Nordsjøen. Ungfisk lever av zooplankton, fiskelarvar og yngel, eldre fisk et fisk og krill. Sild, nordsjøsild (Clupea harengus) Sildefisk. Pelagisk stimfisk som lever av dyreplankton. Kan bli inntil 15 år. Kan gyte frå ho er 2-3 år, og gyt nær Storbritannia. Larvane flyt med vasstraumane inntil dei byrjer «stime» som 2-3 åringar. Gråsteinbit (Anarhichas lupus) Steinbitfamilien. Kystnær, stasjonær botnfisk som lever av kråkebollar, muslingar, sniglar og krabbar. Kan bli 125 cm og 20 kg, og inntil 25 år. Albuesnegl, albueskjell (Patella vulgat Tvekjønna snegl som lever på stein og svaberg i tidevassona der dei lever av algar. Kan bli 5 cm i diameter. Alder er ukjent. Trollkrabbe (Lithodes maj Krepsdyr, og ikkje ein krabbe. Kan bli 15 cm over ryggskjoldet og inntil 1,5 kg. Hannane blir størst. Alder er ukjent. Lever på m djupn, og av alle slags bunndyr og åtsler. Taskekrabbe (Cancer pagurus) Altetande, men føretrekk børstemark og skjel. Lever på grunt vatn på sommaren, og djupare på vinteren. Vert kjønnsmoden når dei er 4-7 år, og kan bli minst 20 år gamle. Vekst stagnerar etter kjønnsmodning. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

17 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 6 Analyseresultat for 2016 Når det visast til sum PFAS er det sum PFAS ekskl LOQ. Analyseresultata kan variere ± 30% i ein og same prøve, grunna usikkerheit i metode. Rapporteringsgrensa er dels høg, særleg for biota, og å inkludere denne slår hardt ut på dei prøvane der få parametrar overstig rapporteringsgrensa, då sum PFAS inkl LOQ ikkje er gitt ut fra halv rapporteringsgrense (1/2 LOQ) Til dømes kjem referansebekken kome ut med at sum PFAS inkl LOQ er ca 130 ng/l, medan sum PFAS ekskl LOQ er nd (ikkje påvist). Gjennom EU sitt direktiv 2013/39 vart det gitt nye grenseverdiar for PFOA og PFOS i fersk- og sjøvatn. EQS (Environmental quality standard) i ferskvatn er 0,65 ng/l og 0,13 ng/l i sjøvatn, og gjev grensa mellom tilstandsklasse 2 og 3, som er den grensa der konsentrasjon av miljøgift byrjar gje negative konsekvensar for organismar ved langtidseksponering. I 2016 vart EU sine grenseverdiar tatt inn i Miljødirektoratets vegleiar M-608/2016, «Grenseverdier for klassifisering av vann, sediment og biota». Gjeldande grenseverdiar for PFOS og PFOA er vist i Tabell 7. Det førebels ikkje gitt grenseverdiar for andre PFAS-er enn PFOS og PFOA. Tabell 7 Tilstandsklassar for PFOS og PFOA gitt av M-608/2016 (Miljødirektoratet, 2016) Ferskvann Sjøvann Ferskvanns-sediment Sjøsediment Bakgrunns verdi AA-EQS God MAC-EQS Moderat PFOA (ng/l) PFOS (ng/l) 0, PFOA (ng/l) PFOS (ng/l) 0, PFOA (µg/kg ts) 713 PFOS (µg/kg ts) 0,23 72 PFOA (µg/kg ts) 71 PFOS (µg/kg ts) 2,3 360 Dårlig Omfattande akutt toksisk effekt. Svært dårlig Grenseverdi for biota er for PFOS 9,1 µg/kg vv og for PFOA 91,3 µg/kg vv. Det vert ikkje gitt tilstandsklasse for biota. 6.1 Vassprøvar Vassprøvane vart analysert av Eurofins, og dei er analysert for 12 ulike PFAS-er. Analyseresultat av vassprøvar tatt i bekk N og bekk S i 2016 er vist i Tabell 8. Konsentrasjon av PFOS er merkt gul der konsentrasjonen er i tilstandsklasse 3 og raud der konsentrasjonen overstig grenseverdi for tilstandsklasse 3. Konsentrasjon av PFOA tilsvarar tilstandsklasse 2 i alle prøvane (Miljødirektoratet, 2016). Tabell 8 Analyseresultat av vassprøvar tatt i bekk S og bekk N i PFOS og PFOA er fargelagt i høve til tilstandsklasse. Konsentrasjonane er i ng/l. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

18 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 BekkS BekkN Analyseparametre Feb April Aug Sept Okt Feb April Aug Okt 6:2Fluortelomersulfonat (6:2FTS) ,6 67,5 73,5 80,0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) Perfluoroktansyre (PFOA) ,2 14,4 18,4 29,9 Perfluorheksansulfonat (PFHxS) ,6 84,1 79,7 135,0 Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7,5 < 7,5 < 7,50 9,3 Perfluoroktansulfonamid (PFOSA) 21,8 65,1 <5,0 Perfluordekansulfonat (PFDS) 10,1 17,6 <7,50 Perfluorpentansyre (PFPeA) ,1 46,7 35,2 55,6 Perfluorheksansyre (PFHxA) ,4 32,8 23,3 55,4 Perfluorheptansyre (PFHpA) ,4 8,8 6,7 16,0 Perfluornonansyre (PFNA) ,4 <5,0 5,6 12,4 Perfluordekansyre (PFDeA) 31,3 36,0 83,3 71,6 200,0 < 5,0 < 5,0 < 5,00 6,0 Perfluorbutansyre (PFBA) 85,4 97, ,4 10,2 6,6 13,1 Perfluortridekansyre (PFTrA) 150,0 33,1 7,3 Perfluorheptansulfonat (PFHpS) <7,50 8:2Fluortelomersulfonat (8:2FTS) 608,0 535, ,7 20,9 12,1 35,4 Perfluordodekansyre (PFDoA) 20,2 11,0 <5,0 Perfluortetradekansyre (PFTA) <5,0 <5,0 <5,0 Perfluorundekansyre (PFUnA) ,1 7H-Dodekafluorheptansyre (HPFHpA) < 10,0 < 10,0 <10,0 Perfluor -3,7-dimetyloktansyre (PF-3,7-DMOA) < 10,0 < 10,0 <10,0 Sum PFAS ekskl LOQ Sum ekskl LOQ Det er ikkje påvist PFAS i referansebekken i Analyseresultat for alle analyserte parametrar er vist i vedlegg A og C. 6.2 Biotaprøvar Alle dei 36 prøvane vart analysert av Eurofins, og dei vart analysert for 19 ulike PFAS-er. Prøvane frå ei stor lange fanga sør i Radsundet og ein liten steinbit fanga i nord, er det knytt usikkerheit til analyseresultat av, då det er påvist meir PFAS i filet enn i lever. Prøvane vart reanalysert på nytt prøvemateriale utan store utslag i resultata, men det er særs uvanleg at et er meir PFAS i filet enn i lever, og båe fiskeslaga er kvit og ikkje feit fisk. Tabell 9 syner analyseresultat for dei PFAS-ar som er påvist i konsentrasjonar > 9,1 µg/kg våtvekt i biota frå Radsundet i Ut frå at grenseverdi for biota einast er gitt for PFOS, vert dette mogelegvis ei konservativ visning, men tabellen syner kva PFAS-ar som påvisast i høgast konsentrasjonar. Det er PFOS som er målt i høgast konsentrasjon i dei fleste prøvane, men også ein del PFTrA i ein del av prøvane. Forutan i albuesnegl plukka sør i Radsundet er det målt PFTrA og PFUnA over rapporteringsgrensa i alle prøvane, og PFOSA er over rapporteringsgrensa i dei fleste prøvane. Prøvane merkt *er det knytt usikkerheit til analyseresultat av, då det er påvist meir PFAS i filet enn i lever. Analyseresultat for alle analyserte parametrar er vist i vedlegg B og D. Tabell 9 Analyseresultat for dei PFAS-ane som er påvist med konsentrasjonar > 9,1 µg/kg vv i biota i Verdiar > 9,1 µg/kg vv er merkt grøne for andre PFAS-ar enn PFOS, som er merkt gult. Verdiane i tabellen er i ng/kg vv. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

19 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 Nr i Figur 8 Perfluordekan 8:2Fluortelomer sulfonat sulfonat (8:2FTS) (PFDS) Perfluorheptan sulfonat (PFHpS) Perfluoroktan sulfonamid (PFOSA) Perfluortri dekansyre (PFTrA) Perfluorun dekansyre (PFUnA) Perfluoroktyl sulfonat (PFOS) Sum Sum PFAS ekskl LOQ ekskl LOQ 68 RS-N-Lyr-F <86,2 <64,7 <64, RS-N-Lyr-L < < RS-N-Sild-F <98,3 <73,7 <73, RS-N-Stein-F* < RS-N-Stein-L* < RS-N-Troll-K <72,0 137 <54, RS-N-Troll-M < RS-N-Task-K <67,2 <50,4 <50, RS-N-Task-M <71,1 111 <53, RS-N-Albu <92,0 <69,0 <69,0 <46, RS-SS-Albu RS-SS-Hyse-F <74,8 416 <56, RS-SS-Hyse-L RS-SS-Hyse 2-F <89,1 512 <66, RS-SS-Hyse 2-L RS-SS-Torsk-F <61,5 317 <46, RS-SS-Torsk-L RS-SS-Torsk2-F <74,3 156 <55, RS-SS-Torsk2-L < < RS-SS-Sei-F <95, <71, RS-SS-Sei-L RS-SS-Lyr-F <75,5 249 <56, RS-SS-Lyr-L <78,1 235 <58, RS-SS-Troll-K <73,5 102 <55, RS-SS-Troll-M < RS-S-Lange-F* <160 < RS-S-Lange-L* < < RS-S-Torsk-F <64,3 214 <48, RS-S-Torsk-L < RS-S-Sei-F <93,8 <70,4 <70, RS-S-Sei-L <93,8 <70,4 <138 <91, RS-S-Hyse-F <93,8 <70,4 <51, RS-S-Hyse-L <93,8 <70,4 < RS-S-Troll-K <93,8 <70,4 <54, RS-S-Troll-M <93,8 <70,4 <48, RS-S-Albu <93,8 <70,4 <51,1 <34,1 <34, Figur 8 syner sum og sum PFAS for alle biotaprøvar som har vore analysert for PFAS i Radsundet. Ein ser at det i 2016 er i lever av hyse at dei høgaste konsentrasjonane er målt. Det presiserast at det i sum PFAS ikkje inngår konsentrasjonar målt til «mindre enn» rapporteringsgrensa. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

20 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 Figur 8 Det samla prøvematerialet av biota, frå 2010 til 2016, med PFOS og sum PFAS. Prøvenr 68 og utover er frå Dei høgaste konsentrasjonane av sum PFAs er beskrive og konsentrasjon står der den overstig verdiaksen. Det presiserast at i sum PFAS inngår ikkje verdiar målt til «mindre enn» rapporteringsgrensa. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

21 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 7 Vurdering I løyve etter forureiningslova gitt i 2016, er det krav om at ein skal belyse bedrifta sitt bidrag til samla tilstand i Radsundet, der økologisk tilstand er antatt moderat og kjemisk tilstand ikkje er kjent. Bidraget av PFAS som kjem av avrenning frå grunnen ved Solberg er målbart i biota i heile Radsundet. Det at det er mest PFAS i biota fanga like nedanfor Solberg syner at PFAS raskt tas opp i biota. Det er hovudsakeleg i prøvar tatt nedanfor Solberg at 6:2 FTS og 8:2 FTS målast over rapporteringsgrensa, og dette kan indikere at 6:2 FTS og 8:2 FTS brytast ned til andre fluorbindingar, som PFOS, i biota eller i vannfase. Volumet av Radsundet er stort, og fortynninga svært stor. Innverknad på den kjemiske vasskvaliteten kan vere målbar like nedanfor utløpet av bekkane, men ikkje når fortynninga har skjedd. Dagen analysemetodar gjev ikkje tilstrekkeleg låge deteksjonsgrenser til å fange opp ein eventuell påverknad på vasskjemien. PFOA og PFOS står på REACH-lista over kjemikaliar forbode i bruk. På kandidatlista over stoff som vurderast forbode står perfluordodekansyre (PFDoA), perfluornonansyre (PFNA), perfluortetradekansyre (PFTA), perfluortridekansyre (PFTrA) og perfluorundekansyre (PFUnA). Desse fluorbindingane er av dei det finns mest av i biota i Radsundet, etter PFOS. Det er låge konsentrasjonar av stoffa i vassprøvane samanlikna med i biota, noko som syner at dei er veldig bioakkumulerande. 7.1 Forureina grunn og avrenning Trass i masseutskifting gjennomført i 2010 og 2011 er det framleis utlekking av forureining frå grunnen via avrenning. I juli 2015 vart det laga hol i golvet i produksjonshallen, i den eldste delen av fabrikken, og tatt jordprøve av massane under. Ut frå desse jordprøvane vart det berekna at det ligg att ca 1100 g PFAS i massane under produksjonslokala (COWI, 2015). I månadskiftet august-september 2016, vart det oppdaga brot på vassleidningen til Solberg. Leidningen går frå kum i Radøyvegen, nedstraums og like aust for produksjonshallen. I samband med reperasjon på vassleidningen vart det tatt to jordprøvar i gravegrøfta, og samstundes ein jordprøve under asfalten bak produksjonshallen i samband med at det skulle leggast ny asfalt her (Figur 9). Analyseresultat av jordprøvane er vist i Tabell 10. Massane i VAgrøfta bestod av stadlege, blanda massar med ein del finstoff, jord og synleg organisk materiale. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

22 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 Figur 9 Situasjonsplan over Solberg med vassårer og dreneringssystem. Raude punkt syner kvar det i 2016 vart tatt jordprøvar. Teikninga er laga av Solberg. Tabell 10 Analyseresultat av jordprøvar tatt i samband med reparasjon på vassleidning. Verdiar er i µg/kg. Prøvepunkta er vist i Figur 9. Verdiar som overstig normverdi er merka med gult. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

23 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 Parameter 1 vannledning 2 gjerde 3 under asfalt Tørrstoff (%) 60,1 51,2 96,3 6:2Fluortelomersulfonat (6:2FTS) 9,26 10,5 24,1 8:2Fluortelomersulfonat (8:2FTS) <4,69 21,2 36,1 Perfluorbutansulfonat (PFBS) <3,52 <2,54 <3,19 Perfluorbutansyre (PFBA) <2,35 <1,69 <2,13 Perfluordekansulfonat (PFDS) 14,9 3,58 <3,19 Perfluordekansyre (PFDeA) 95,8 42,1 <2,13 Perfluordodekansyre (PFDoA) <2,35 24,4 8,34 Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 39,2 4,24 <3,19 Perfluorheksansyre (PFHxA) 5,05 4,81 3,09 Perfluorheptansulfonat (PFHpS) 9,29 <2,54 <3,19 Perfluorheptansyre (PFHpA) 4,63 2,6 <2,13 Perfluornonansyre (PFNA) ,8 <2,13 Perfluoroktansulfonamid (PFOSA) 7,37 14,5 5,56 Perfluorpentansyre (PFPeA) 10,2 11,4 2,28 Perfluortetradekansyre (PFTA) <2,35 4,04 17,2 Perfluortridekansyre (PFTrA) 12, Perfluorundekansyre (PFUnA) ,7 Perfluoroktansyre (PFOA) 30,8 5,02 2,4 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) ,5 Sum ekskl LOQ ,9 Sum PFC-forbindelsen ekskl LOQ For PFOS er normverdi for rein jord 0,1 mg/kg og grense for konsentrasjon i jord som må handterast som farleg avfall er 5000 mg/kg (Miljødirektoratet, 2009). Ut frå dette vurderast massar ved prøvepunkt 1 å vere moderat forureina (4,4 mg/kg), punkt 2 er å ansjå som lett forureina (0,43 mg/kg), og ved prøvepunkt 3 er det under normverdi (0,057 mg/kg). PFOS-konsentrasjonen i jorda tilseier ikkje at jorda er særleg forureina når ein samanliknar med normverdi og grense for farleg avfall. Summen av PFAS-er kan vurderast som moderat til dårleg jordkvalitet for massane under produksjonshallen og i vegen på utsida av eigedomen, og som lettare forureina for massane i grensa på austsida av produksjonshallen. Under asfalten på vestsida av produksjonshallen er massane under normverdi. 7.2 Bekk S og bekk N Etter masseutskiftinga i 2010 og 2011, har det vore lågare konsentrasjonar av PFAS i bekkane som renn frå Solberg sitt område. Det er dels store variasjonar mellom kvar prøve som tas. For bekk S varierte i 2016 konsentrasjon av PFOS mellom 6080 ng/l og ng/l ng/l er det høgaste som er målt i bekk S sidan i Denne vassprøven vart tatt ved svært låg vassføring i oktober. Prøvane tatt i september og oktober er tatt etter at vassleidningen vart reparert, og dette kan ha innverka på utvaskinga av PFAS frå grunnen i det regnvatn har infiltrert djupareliggande massar. I bekk N er konsenstrasjonane tydeleg lågare enn i bekk S, og konsentrasjon av PFOS varierte i 2016 mellom 97 ng/l og 279 ng/l. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

24 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 Figur 10 og Figur 11 syner utviklinga i konsentrasjon av PFOS og sum PFAS i bekkane frå overvakinga tok til i 2010, og ut år Ver obs på at verdi på vertikalaksen er svært ulik for dei to bekkane. Samstundes er alle målingar av PFOS høgare enn EQS ferskvatn for PFOS: 0,65 mg/l. Figur 10 Analyseresultat for PFOS og sum PFAS i bekks frå 2010 til og med Resultat angitt i < enn er ikkje tatt med i sum PFAS. Figur 11 Analyseresultat for PFOS og sum PFAS i bekkn frå 2010 til og med Resultat angitt i < enn er ikkje tatt med i sum PFAS. Ut frå Figur 10 og Figur 11 er det ikkje mogeleg å sjå nokon trendar eller teikn til nedgang i konsentrasjon av PFOS som går ut via bekkane. Masseutskiftinga i 2010 og 2011 hjelpte \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

25 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 markant, men konsentrasjonane er framleis langt over grenseverdien for PFOS i ferskvatn (0,65 ng/l), og dei svingar gjennom året og etter nedbørsmengdene. Målte konsentrasjonar i bekk S i 2016 er gjennomsnittleg dei høgaste sidan 2010 og Dette kan skuldast: Redusert vassføring etter reperasjon av brot på vassleidning. Låg vassføring gjev normalt høgare konsentrasjonar av PFAS fordi prøvane vert meir konsentrert. Gravearbeid oppstraums prøvepunkt. Det har i 2016 blitt grave i samband med etablering av reinseanlegg og ved reperasjon av vassleidning. Under graving har massar blitt direkte eksponert for nedbør, og dette har truleg bidrege til auka utvasking. Omlegging av bekk N har ikkje hatt positiv innverknad på innhald av PFAS i bekken. Det skjer ei oppkonsentrering av PFAS i ny bekk N, og dette indikerer at det ligg PFAS att i grunnen utover det som ligg under produksjonshallen. Det er ingen tydeleg samanheng mellom konsentrasjon og vassføring. I 2016 var det liten vassføring i april og oktober, og stor vassføring ved dei andre prøvetakingane. Utslepp berekna ut frå årsgjennomsnittleg innhald av PFOS og PFOA i bekk S og bekk N i 2016 er vist i Tabell 11 og Tabell 12. Bekk S er estimert til å ha ei gjennomsnittleg vassføring i storleiksorden 0,5-1,0 l/s, medan den nye bekk N har ei gjennomsnittleg vassføring på i storleiksorden 2-3 l/s. Ny bekk N fører mykje meir vatn enn «gamal» bekk N. Tabell 11 Utslepp, i gram, frå bekk S ut frå årsgjennomsnittleg innhald av 6:2 FTS, PFOS og PFOA, og sum alle målte PFAS-er, ved vassføring på 0,5 og 1,0 l/s i bekken. Bekk S Gj.snitt årskonsentrasjon, ng/l Vassføring 0,5 l/s (g) Vassføring 1,0 l/s (g) 6:2 FTS ,9 159,8 PFOS ,6 689,3 PFOA 438 6,9 13,8 Sum PFAS ekskl LOQ ,8 Tabell 12 Utslepp, i gram, frå bekkn ut frå årsgjennomsnittleg innhald av 6:2 FTS, PFOS og PFOA, og sum alle målte PFAS-er, ved vassføring på 2,0 og 3.0 l/s i bekken. Bekk N Gj.snitt årskonsentrasjon, ng/l 2,0 l/s (g) 3,0 l/s (g) Vassføring Vassføring 6:2 FTS 75,2 4,7 7,1 PFOS 174,2 11,0 16,5 PFOA 20,9 1,3 2,0 Sum PFAS ekskl LOQ 522,0 32,9 49,4 Berekning av utslepp via bekk S og bekk N tyder på at det ligg meir PFAS i lausmassane enn det som er påvist i jordprøvane, då dei påviste mengdene forureining i grunnen er låge i høve til berekna utlekking. Det er ikkje kjent kva som er årsaka til dette, om det er berekna vassføring som er estimert for høgt eller mengd gjenliggande forureining i grunnen som er estimert for lågt. COWI har også i andre prosjekt der PFAS er tema erfart at det er mykje PFAS i vatn som kjem \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

26 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 ut frå massar som betegnast som lett til moderat forureina. Årsaka kan vere at ein ikkje finn kjelda med mest forureining, at vassløyselegheita til ein del PFAS-ar gjer at dei svært lett vaskast ut frå grunnen, eller ein kombinasjon av desse årsakene. PFAS-er har Kd-verdi på ned til 10 (27 på PFOS i risikoberekningsverktøyet), noko som er svært lågt, og som viser at dei er svært vassløyselege. Det kan synest å vere ein kontrast mellom grenseverdiane for PFOS i jord og i vatn. Grenseverdi i vatn er veldig låg fordi PFOS er svært giftig for akvatiske organismar. Mange PFAS-ar, har ein hydrofob ende og ein hydrofil ende, eller dei er hydrofile, eigenskapar som gjer at dei gjerne let seg transportere med vatn. Analyseresultat av jordprøvane som er tatt ved Solberg, samanlikna med grenseverdi for jord, indikerar at det ikkje er høge konsentrasjonar av PFAS i grunnen her. Alt tyder likavel på at dei målte konsentrasjonane i grunnen er tilstrekkeleg til å bidra til utlekking av svært forureina vatn til Radsundet. Avskjerande grøft oppstraums produksjonslokala har eksistert sidan 2010.Grøfta har ikkje tett botn, og det er innlekking til massane under produksjonslokala. Det var i 2015 planlagd å tette grøfta for å avgrense vassinntrenginga til lausmassane på bedrifta sitt område, men ein ønskte å sjå an effekten av reinsing av bekk S før ei eventuell tetting vart gjennomført. Reperasjon av lekkasje på vassleidning har i 2016 redusert vassføringa i bekk S, og ei eventuell tetting av grøfta oppstraums produksjonslokala kan medføre at bekk S ikkje lenger vil føre vatn, noko som pr dd ikkje er ønskjeleg då det nett er investert i reinseanlegg for denne bekken. Vi anbefalar derfor at det ikkje vert gjort tiltak med grøfta i Dersom det seinare skal gjerast tiltak, må omfang av ev tetting vurderast opp mot vassføring i bekk S og reinseeffekt for PFAS. Når produksjonen ei gang skal leggast ned eller flyttast, og/eller produksjonshallen skal rivast, er det svært viktig at massane vert utskifta med reine massar for å stoppe vidare avrenning. Også uteareal bør då kartleggast nærare, for å sjå om ein kan finne ei større kjelde med forureina grunn. Analyserte jordprøvar gjev ikkje grunnlag for å gjennomføre ei full miljøteknisk grunnundersøking, massane er i høve til TA 2553/2009 ikkje særleg forureina, og truleg ikkje utover det som kan aksepterast for ein industrieigedom. 7.3 Biota i Radsundet I 2016 vart det analysert 36 prøvar av biota: 10 prøvar frå Radsundet nord, 11 frå Radsundet sør og 14 frå nedanfor Solberg. Analyseresultata syner at det er store forskjellar på innhald av PFAS etter kvar organismane er fanga. Konsentrasjon av PFOS overstig grenseverdien på 9,1 µg/kg i 1 av 3 fisk fanga i nord, i 3 av 4 fisk fanga sør i Radsundet og i 5 av 6 fisk fanga nedanfor Solberg. Sum PFAS er over 9,1 µg/kg i fleire prøvar frå sør og nord i Radsundet. Forutan PFOS synes det hovudsakleg å vere PFAS-ane perfluortridekansyre (PFTrA), perfluoroktansulfonamid (PFOSA) og perfluortetradekansyre (PFTA) som bidreg til at sum PFAS vert høg (>9,1 µg/kg). (Sjå også Tabell 9). EFSA sette i 2008 tolerabelt dagleg inntak (TDI) for PFOS på 150 ng/kg kroppsvekt/dag. Dette er i same storleik som inntaket blant høgkonsumentar av fisk. For PFOA er TDI sett til 1,5 µg/kg kroppsvekt/dag (folkehelseinstituttet, 2008). Vurdert ut frå analyseresultata skal det mykje til før TDI for PFOS overskridast ved inntak av fisk og sjømat frå Radsundet. Tabell 13 syner biotaprøvar analysert i 2016 samanlikna med TDI dersom born på 20 kg inntek 100 g/dag, og personar på 60 og 100 kg inntek 200 g/dag. Det er generelt kosthaldsråd mot inntak av all fiskelever frå fisk fanga innanfor grunnlina, og \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

27 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 leverprøvar er derfor ikkje med i tabellen. Ein ser at albuesnegl plukka like nedanfor Solberg ikkje bør konsumerast. Albuesnegl er ikkje vanleg menneskeføde. Av sum PFAS indikerar resultata at barn ikkje bør ha stort konsum av trollkrabbe fanga nedanfor Solberg, noko som truleg heller ikkje er vanleg. Det er også overskridingar for prøve av steinbit- og langefilet. Til analyseresultata av desse filet-prøvane er det knytt stor usikkerheit. Det er dei einaste prøvane som er analysert av desse fiskeslaga, og resultata stemmer ikkje overeins med forventingane om at det er meir PFAS i lever enn i filet. Tabell 13 Konsentrasjonar av PFOS og sum PFAS (ng/kg) i biota frå Radsundet som er aktuell som menneskeføde. Inntak pr kg kroppsvekt ved inntak av 100 g for born med vekt på 20 kg, og 200 g for personar med kroppsvekt på 60 og 100 kg. Overskridingar av TDI er merka gult, også for sum PFAS. Perfluoroktyl sulfonat (PFOS), ng/kg vv Sum PFAS ekskl LOQ, ng/kg vv PFOS Barn på 20 kg - inntak 100 g/dag PFOS Person på 60 kg - inntak 200 g/dag PFOS Person på 100 kg - inntak 200 g/dag Sum PFAS Barn på 20 kg - inntak 100g/dag Sum PFAS Person på 60 kg - inntak 200 g/dag Sum PFAS Person på 100 kg - inntak 200 g/d RS-N-Lyr-F ,3 1,6 0,9 5,4 3,6 0,9 RS-N-Sild-F ,9 0,6 0,4 2,0 1,3 0,4 RS-N-Stein-F* ,5 51,7 31,0 202,5 135,0 31,0 RS-N-Troll-K ,9 1,3 0,8 106,0 70,7 0,8 RS-N-Troll-M ,1 14,0 8,4 137,0 91,3 8,4 RS-N-Task-K ,7 1,1 0,7 15,8 10,5 0,7 RS-N-Task-M ,7 3,1 1,9 34,1 22,7 1,9 RS-N-Albu ,0 2,7 1,6 11,6 7,7 1,6 RS-SS-Albu ,0 256,0 153,6 1030,0 686,7 153,6 RS-SS-Hyse-F ,1 19,4 11,6 46,2 30,8 11,6 RS-SS-Hyse 2-F ,6 13,7 8,2 44,5 29,6 8,2 RS-SS-Torsk-F ,2 5,5 3,3 30,5 20,3 3,3 RS-SS-Torsk2-F ,7 5,1 3,1 18,4 12,2 3,1 RS-SS-Sei-F ,5 49,0 29,4 111,0 74,0 29,4 RS-SS-Lyr-F ,0 6,0 3,6 26,3 17,5 3,6 RS-SS-Troll-K ,0 1,3 0,8 111,5 74,3 0,8 RS-SS-Troll-M ,7 9,8 5,9 196,0 130,7 5,9 RS-S-Lange-F* ,0 36,7 22,0 203,5 135,7 22,0 RS-S-Torsk-F ,1 10,1 6,0 27,9 18,6 6,0 RS-S-Sei-F ,5 2,3 1,4 8,4 5,6 1,4 RS-S-Hyse-F ,3 14,9 8,9 46,1 30,7 8,9 RS-S-Troll-K ,9 0,6 0,4 29,4 19,6 0,4 RS-S-Troll-M ,0 3,3 2,0 46,3 30,9 2,0 RS-S-Albu ,2 0,8 0,5 1,5 1,0 0,5 Kunnskapsgrunnlaget for andre fluorbindingar enn PFOS og PFOA i biota er lite, men dei peikar på at mange PFAS-ar er toksiske, og dels svært toksiske. Dei langkjeda perfluorerte karboksylsyrene med kjedelengd C11 C14 er oppført på kandidatlista under REACH fordi stoffa er svært persistente og bioakkumulerande. I mange av biotaprøvane frå Radsundet påvisast fleire PFAS-ar. Det føreligg lite og ingen kunnskap om «cocktail-effekten», effekten av den samla belastinga av alle miljøgifter. Sør og nord i Radsundet Sør og nord i Radsundet er det i 2016 PFOS, PFTrA og sum av PFAS-ar som overstig 9,1 µg/kg i analysert biota. Sør i Radsundet varierar konsentrasjon av PFOS frå 181 ng/kg i ein trollkrabbe-hann på 600 g, \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

28 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i 2016 til 57,9 µg/kg i ei leverprøve av ei hyse på 2,3 kg. Også i år er det i prøven med albuesnegl at sum PFAS har den lågaste konsentrasjonen; 294 ng/kg. Nord i Radsundet er det i ein prøve av steinbitfilet at konsentrasjon av PFOS og sum PFAS er høgast. Vi er svært usikre på om analyseresultata er pålitelege, då det ikkje tidlegare har vore påvist høgare konsentrasjonar i filet enn i lever, og det er også liten forskjell i målte PFOSkonsentrasjonar mellom filet og lever i prøvane tatt av denne fisken. Trollkrabben fanga i nord, ei gyteklar ho på 450 g, hadde elles den høgaste konsentrasjonen av sum PFAS: 27,4 µg/kg i blandprøven av kvit- og brunmat. I denne krabben var konsentrasjon av PFOS < 9,1 µg/kg, og det er PFTrA som utgjer størst andel av påvist PFAS, med 13,5 µg/kg. Lågast PFOS-konsentrasjon var det i filet av ei lita sild (189 ng/kg). Dette er ikkje heilt uventa, då silda er pelagisk og lever av zooplankton, og arten er berre innom Radsundet i kortare periodar. Biota nedanfor Solberg Organismar fanga nedanfor Solberg skil seg markant ut med høgare konsentrasjonar av PFAS enn i organismar fanga sør og nord i Radsundet, og det er også her flest enkeltparametre er påvist. I år er det i 8 av dei analyserte 15 prøvane under 9,1 ug/kg vv av PFOS, og i 5 av desse prøvane også under 9,1 ug/kg vv av sum PFAS, noko som kan vere ei forbetring frå tidlegare år. Det er påvist flest PFAS-ar i den prøven som også har høgast sum PFAS: 2200 µg/kg. Dette er ein leverprøve frå ei hyse på 2,7 kg, der PFOS utgjer 85 % av sum PFAS (1870 µg/kg). Dei høgaste konsentrasjonane av 6:2 FTS og 8:2, samt PFUnA og PFTrA, er i prøven av albuesnegl. Det er nedanfor Solberg alle dei høgaste konsentrasjonane av PFOS og sum av alle målte PFAS er gjort sidan dei byrja med overvaking i I 2010 og 2011 vart det målt > 1000 µg/kg av PFOS og sum PFAS i fleire leverprøvar av fisk. I 2012 var den høgast målte konsentrasjonen av PFOS 378 µg/kg og sum PFAS 485 µg/kg, og det var i brunmat i taskekrabbe. I lever av hyse vart det i 2014 målt 2220 µg/kg PFOS og sum PFAS var 2370 µg/kg. Prøve av lomrefilet skil seg ut i 2015, med 462 µg/kg PFOS, som den høgaste konsentrasjonen målt i filet. I år er det i lever av hyse som skil seg markant ut med dei høgaste konsentrasjonane av PFOS og sum PFAS er målt. Samla vurdering av biotaprøvane Det samla prøvematerialet frå biota i Radsundet er det er nokon ting som er verd å merke seg (sjå Figur 8). Det ser ut til å vere forskjellar mellom artar på kva PFAS som tas opp, og nokon artar ser ut til å ta opp meir enn andre. I åra er det tatt fleire prøvar av hyse, og desse prøvane skil seg generelt frå dei andre fiskeslaga som er prøvetatt, med høgare konsentrasjonar og fleire PFAS-ar over rapporteringsgrensa. Det er i hyse stor forskjell på konsentrasjonar i lever og filet. I 2010 og 2015 er dei høgaste konsentrasjonane av PFOS og sum PFAS målt i lomre fanga nedanfor Solberg. Det vart i 2014 og 2015 kun fanga trollkrabbe, og ikkje taskekrabbe. I resipientundersøkinga i 2012 var det i taskekrabbe fanga nedanfor Solberg det vart målt dei høgaste konsentrasjonane av PFOS og sum PFAS. I 2016 er det analysert ein taskekrabbe fanga nord i Radsundet, og i denne er konsentrasjon av PFOS og sum PFAS lågare enn i prøvane av trollkrabbe. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

29 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 Det er ikkje mogeleg å dra nokon konklusjonar, eller sjå nokon tydelege trendar i utviklinga i innhald av PFAS i biota i Radsundet frå år til år, men det kan sjå ut til at det generelle nivået av PFOS og PFAS i biota er på veg ned. Årleg fangast individ der det påvisast dels svært høge konsentrasjonar, og desse skil seg ut frå resten av prøvematerialet. For fiskeslaga hyse og torsk er det no tilstrekkeleg mange prøvar av kvar art at ein byrjar sjå trendar og forskjellar. Det er i hyse det er målt høgast konsentrasjonar, medan det i torsk er meir moderate konsentrasjonar. I torsk er det litt mindre forskjell i sum PFAS mellom lever og filet, og gjennomsnittleg utgjer konsentrasjon av PFOS i torskefilet 18 % av konsentrasjon målt i levra. I hysefilet utgjer PFOS gjennomsnittleg 27 % av det som målast i levra. Det er hovudsakleg dei same prøvane som har høge PFOS-konsentrasjonar som har høgt samla innhald av PFAS, berre einskilde prøvar skil seg ut med høge konsentrasjonar av andre PFAS-ar enn PFOS, og i 2016 har PFTrA blitt påvist i konsentrasjonar på opptil 62,3 µg/kg. PFOS er påvist i 102 av dei 103 prøvane som er tatt, unntaket var ein liten trollkrabbe analysert i Det er i 2016 ein konsentrasjon som overstig 250 µg/kg, og det er tydeleg mindre PFAS i biota fanga sør og nord i Radsundet, enn nedanfor Solberg. Det er ikkje er mogeleg å sjå ei endring i konsentrasjon av PFAS i biota frå år til år, men ser en det frå 2010 og 2011 og til i år synes det vere ei gjennomsnittleg nedgang i PFAS i biota. Ein har no eit nokså breitt vurderingsgrunnlag, og basert på dette vurderar vi at det ikkje er formålsteneleg å gjennomføre årleg overvaking av biota i Radsundet. Vi anbefalar derfor at overvaking av fisk og krabbe avventast i 5 år, til Då vil reinseanlegget ved bekks ha vore i drift i 5 år, utsleppa til Radsundet ha gått ned, og ein bør kunne sjå ein reduksjon av PFAS i biota. Vi held fram med at albuesnegl frå strandsona nedanfor Solberg framleis bør overvakast årleg, då dette er dei dyra i overvakingsprogrammet som er direkte utsett for forureina bekkevatn, og ein her truleg vil få raskare respons på endringar i påverknaden. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

30 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i Konklusjonar Det er utslepp av PFAS frå Solberg via avrenning frå forureina grunn. Samla utslepp av PFAS var i 2016 ca 600 gram. For å få kontroll over reell vassføring i bekkane, vil vassføring i 2017 bli kontinuerleg loggført med minidiver. Konsentrasjon i bekkane, bekks og bekkn, kan indikere at det ligg meir PFAS i grunnen enn det analyserte jordprøvar syner. Reinsing av bekk S vil bety redusert utslepp, og ha positiv innverknad på vasskjemi, og over tid også i biota. Tetting av grøft på oppsida av Solberg, bekk N, kan redusere avrenning av PFAS frå Solberg, via båe bekkane. Med omsyn til at vassføring i bekk S i 2016 har blitt sterkt redusert, og at vi ønskjer å få reinseanlegget i drift, er det ikkje ønskjeleg å strupe vasstilførsla til bekk S. Vi vil derfor avvente ei eventuell tetting av bekk N til All biota som inngjekk i prøvematerialet i 2016 inneheldt PFAS. Konsentrasjonane er markant høgare i biota tatt nær Solberg. 8.1 Vurdering for vidare overvaking Etablering av reinseanlegg for bekk S medførar at bekk S i innkøyringsfasen av reinseanlegget vil få ei anna overvaking enn gitt av overvakingsprogrammet. Vi anbefalar at det i 2017 tas vassprøve av vatn inn og ut av reinseanlegget annankvar månad, frå og med 1 mnd etter oppstart. Vi anbefalar at det ikkje vert gjort tiltak for å tette grøfta nord på eigedomen i Dersom det seinare skal gjerast tiltak, må omfang av ev tetting vurderast opp mot vassføring i bekk S og reinseeffekt for PFAS. For å få reell vassføring i bekkane må vassføringa målast over tid. Ein ville då kunne gje ei betre berekning på utslepp via avrenning i bekkane. I 2017 vil vi loggføre vassføringa i bekk N og bekk S. På biota ser ein ikkje forskjellar i konsentrasjon av PFAS frå år til år. Ein har no eit ganske breitt vurderingsgrunnlag, og ser at det truleg er nedgang frå 2010 og 2011 og til Datamaterialet indikerar at det er forskjellar mellom artar i opptak av PFAS-ar. Vi anbefalar at vidare overvaking av biota avventast i inntil 5 år (år 2021). Overvaking av albuesnegl frå strandsona nedanfor Solberg bør halde fram, då desse er mest utsett for PFAShaldig bekkevatn, og ein truleg vil få raskare respons på endringar i konsentrasjonar i bekk S i albuesnegl her. \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

31 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i /32 9 Referansar og kjelder COWI, 2015: Årsrapport. Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian Miljødirektoratet, 2016: Oversendelse av endret tillatelse etter forurensningsloven Solberg Scandinavian AS. Miljødirektoratet, 2016: Grenseverdier for klassifisering av vann, sediment og biota. Veileder. M- 608/2016. Miljødirektoratet (då Stf), 2008: Screening of polyfluorinated organic compounds at four fire training facilities in Norway. TA 244/2008. Folkehelseinstituttet, 2008: daglig tolerabelt inntak (TDI) av PFOS og PFOA MainContent_6287=6493:0:25,6835&Content_6493=6441:69501::0:6446:8:::0:0 Havforskningsinstituttet sine heimesider; imr.no Store norske leksikon; snl.no Vann-nett; økologisk og kjemisk tilstand i Radsundet Kartgrunnlag; norgeskart.no, kystkart.no \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

32 Årsrapport - Gjennomført overvaking for Solberg Scandinavian AS i Vedlegg Vedlegg A Alle analyseresultat vassprøvar Vedlegg B Analyseresultat biota 2016 Vedlegg C Analysebevis vassprøvar 2016 Vedlegg D Analysebevis biotaprøvar 2016 \\cowi.net\projects\a030000\a034590\3 Prosjektdokumenter\3.4 Cowirapporter og notat\2016_overvaking\levert årsrapport\årsrapport_gjennomført overvåking for Solberg Scandinavian AS i 2016_01.docx

33 Vedlegg A Alle konsentrasjonar er gitt i ng/l Analyseparametre Alle konsentrasjonar i ng/l Feb 2013 Mai 2013 Mars 2014 Aug 2014 Okt 2014 Des 2014 Jan 2015 BekkS NILU Eurofins NILU Eurofins Feb 2015 Mars 2015 April 2015 Sept 2015 Okt 2015 Feb 2016 April 2016 Aug 2016 Sept 2016 Okt Sft :2Fluortelomersulfonat (6:2FTS) < Perfluoroktylsulfonat (PFOS) Perfluoroktansyre (PFOA) ND 22, ,2 20,7 < 10,0 21, ,2 14,4 18,4 29,9 Perfluorheksansulfonat (PFHxS) ND 82, , ,4 96,4 39,6 84,1 79,7 135 Perfluorbutansulfonat (PFBS) , <15 66 <7,5 <15 <7,5 < 15,0 5 13,6 < 7,5 < 7,5 < 7,50 9,25 Perfluorotridecanoate (PFTriA) <10 0 < ND <10 Perfluoroktansulfonamid (PFOSA) < <10 <5 NA NA NA 21,8 65,1 <10 <16 ND < <5 NA <5,0 Sum PFAS ekskl LOQ Sum ekskl LOQ Perfluordekansulfonat (PFDS) <15 <7,5 < 15,0 < 15,0 < 15,0 10,1 17,6 0 <15 < 15,0 <7,50 Perfluorpentansyre (PFPeA) 95, ,6 495 <7,5 79,4 66,7 < 10,0 51, ,1 46,7 35,2 55,6 Perfluorheksansyre (PFHxA) ND 65, , ,6 < 10,0 47,2 65,3 10,4 32,8 23,3 55,4 Perfluorheptansyre (PFHpA) ,5 83, , ,9 20,4 12,5 < 10,0 19,1 22,6 5,39 8,84 6,71 16 Perfluornonansyre (PFNA) ND 36, ,1 26,4 20,2 < 10,0 7,8 14,3 8,37 <5,0 5,6 12,4 Perfluordekansyre (PFDeA) 16,6 <25 20,6 21,2 24, ,3 23, ,8 44,5 40,5 31, ,3 71, < <10 <5 5,9 < 5,0 < 5,0 < 5,00 6,04 Perfluorbutansyre (PFBA) <3 ND 47, , , ,4 97, <3 ND < ,2 10,8 < 10,0 12,2 17,2 5,36 10,2 6,59 13,1 Perfluortridekansyre (PFTrA) <10 20 < 10,0 < 10, ,1 <10 < 10,0 7,33 Perfluorheptansulfonat (PFHpS) <15 < 15,0 <7,50 8:2Fluortelomersulfonat (8:2FTS) ,8 22,1 33,7 17,7 20,9 12,1 35,4 Perfluorodecane sulfonate (PFDcS) <32 ND <32 ND Perfluoropentanoate (PFPA) <3 ND <3 ND Perfluorodecanoate (PFDcA) ND Perfluorotetradecanoate (PFTeA) <3 <3 ND Perfluordodekansyre (PFDoA) 20,2 11 <5,0 Perfluortetradekansyre (PFTA) <5,0 <5,0 <5,0 Perfluorundekansyre (PFUnA) ,1 7H-Dodekafluorheptansyre (HPFHpA) < 10,0 < 10,0 <10,0 Perfluor -3,7-dimetyloktansyre (PF-3,7-DMOA) < 10,0 < 10,0 <10,0 Perfluorundekansyre (PFUnA) ND 45,1 41,1 < 10,0 Perfluordodekansyre (PFDoA) <9 ND <10 <5 < 10,0 < 10,0 < 10,0 44,5 80 ND <10 <5 < 10,0 2,8 Perfluortetradekansyre (PFTA) <10 < 10,0 < 10,0 < 10,0 <10 <5 < 10,0 Perfluor (PF-3,7-DMOA) <20 <10 < 20,0 < 20,0 < 20,0 <20 <10 < 20,0 7H-Dodekafluorheptansyre (HPFHpA) <20 <10 < 20,0 < 20,0 < 20,0 <20 <10 < 20,0 2H,2H-Perfluordekansyre (H2PFDA) <20 <10 < 20,0 < 20,0 < 20,0 <20 <10 < 20,0 2H,2H,3H,3H-Perfluorundekansyre (H4PFUnA) ND ND NA NA NA <20 ND NA Feb 2013 Mai 2013 Mars 2014 Aug 2014 BekkN Okt 2014 Feb 2015 Sept 2015 Okt 2015 Feb 2016 April 2016 Aug 2016 Okt 2016

34 Vedlegg B Lokalitet Radsundet nord Nedanfor Solberg Radsundet sør Alle verdier er i ng/kg vv Om prøvematerialet 6 kg, 70 cm. God hold. Normal lever Prøvenamn 6:2FTS 8:2FTS H4PFUnA H2PFDA HPFHpA PF-3,7-DMOA PFBS PFBA PFDS PFDeA PFDoA PFHxS PFHxA PFHpS PFHpA PFNA PFOSA PFPeA PFTA PFTrA PFUnA PFOA PFOS Sum ekskl LOQ Sum PFAS ekskl LOQ Sum PFAS inkl LOQ Total inkl LOQ RS-N-Lyr-F <64,7 <86,2 <86,2 <86,2 <86,2 <86,2 <64,7 <43,1 <64,7 <43,1 <43,1 <64,7 <43,1 <64,7 <43,1 <43,1 301 <43,1 <43, <43, RS-N-Lyr-L <166 <221 <221 <221 <221 <221 <166 < <166 <110 <166 <110 < < g, 40 cm. For lita lever til analyse RS-N-Sild-F <73,7 <98,3 <98,3 <98,3 <98,3 <98,3 <73,7 <49,1 <73,7 <49,1 <49,1 <73,7 <49,1 <73,7 <49,1 <49,1 83 <49,1 <49, ,8 <49, kg, 55 cm. Tom magesekk. Lita lever 450 g, ho, gyteklar 550g, hann RS-N-stein-F <209 <599 <209 <209 <157 < < RS-N-Stein-L < < <267 <200 < <134 <200 < RS-N-Troll-K 259 <72,0 <72,0 <72,0 <72,0 <72,0 <54, ,8 <36,0 <54,0 <36, , RS-N-Troll-M <161 <161 <193 <161 < <89,8 <121 <91, RS-N-Task-K 59,6 <67,2 <67,2 <67,2 <67,2 <67,2 <50,4 <33,6 <50,4 43,2 149 <50,4 <33,6 <50,4 <33,6 <33,6 397 <33, , RS-N-Task-M <53,3 <71,1 <71,1 <71,1 <71,1 <71,1 <53,3 <35, ,5 318 <53,3 <35,6 <53,3 <35,6 <35,6 547 <35, , vaksne individ (rur og tang på skal) RS-N-Albu <69,0 <92,0 <92,0 <92,0 <92,0 <92,0 <69,0 <46,0 <69,0 58,4 58,4 <69,0 <46,0 <69,0 <46,0 64,6 <46,0 <46,0 <46, , individ, blanding yngre og vaksne RS-SS-Albu <85,9 <85,9 <85,9 <85,9 <64, , , ,75 kg 2,7 kg, 45 cm, godt hold. Stor og fin lever 2,5 kg, litt tynn 2,5 kg, 50 cm. kveis i levra TORSK! 1,8 kg, 50 cm, tynn 3 kg, 55 cm 450 g, ho, utgytt 10 kg, godt hold. Hyse på ca 0,8 kg i magen. Stor lever 2 kg, 55 cm. Ho. Veldig lita lever 1,3 kg, 43 cm 2,3 kg, 55 cm 600g, hann RS-SS-Hyse-F <56,1 <74,8 <74,8 <74,8 <74,8 <74,8 <56,1 <37, <56,1 <37,4 <56,1 <37, <37, , RS-SS-Hyse-L < <258 <258 <258 <258 <194 < < < RS-SS-Hyse 2-F <66,8 <89,1 <89,1 <89,1 <89,1 <89,1 <66,8 <44, <66,8 <44,5 <66,8 <44,5 82,5 914 <44, , RS-SS-Hyse 2-L < <327 <327 <327 <327 < RS-SS-Torsk-F <46,1 <61,5 <61,5 <61,5 <61,5 <61,5 <46,1 <30, <46,1 <30,7 <46,1 <30,7 <30,7 361 <30, <30, RS-SS-Torsk-L <56,7 609 <75,6 <75,6 <75,6 <75,6 <56,7 <37, , <37, <37, , RS-SS-Torsk2-F <55,7 <74,3 <74,3 <74,3 <74,3 <74,3 <55,7 <37, <55,7 <37,1 <55,7 <37,1 <37,1 340 <37,1 94, <37, RS-SS-Torsk2-L <175 <233 <233 <233 <233 <233 <175 < < < < < RS-SS-Sei-F <71,2 <95,0 <95,0 <95,0 <95,0 <95,0 <71,2 <47, ,7 <47,5 <71,2 <47,5 64,4 809 <47, RS-SS-Sei-L <256 <256 < < RS-SS-Lyr-F <56,7 <75,5 <75,5 <75,5 <75,5 <75,5 <56, , ,6 <56,7 <37,8 73, , RS-SS-Lyr-L <58,6 <78,1 <78,1 <78,1 <78,1 <78,1 <58,6 <39, <58,6 <39,1 <58,6 <39,1 51, <39, , RS-SS-Troll-K <55,1 <73,5 <73,5 <73,5 <73,5 <73,5 <55,1 <36,7 102 <36, <36,7 <55,1 <36,7 <36, <36, RS-SS-Troll-M 2790 <147 <71,0 <77,2 <71,0 <71,0 <53,2 86, , <35,5 70,5 49,7 63, <35, RS-S-Lange-F < <213 <222 <213 <213 <160 < <107 < <107 < RS-S-Lange-L <215 < <293 <286 <286 <215 < <215 <143 <215 < < RS-S-Torsk-F <48,2 <64,3 <64,3 <64,3 <64,3 <64,3 <48,2 <32, <48,2 <32,1 <48,2 <32,1 54,7 396 <32, <32, RS-S-Torsk-L <155 <155 <155 <155 <116 < , < RS-S-Sei-F <70,4 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <70,4 <46,9 <70,4 <46,9 59,7 <70,4 <46,9 <70,4 <46,9 <46,9 254 <46,9 63, <46, RS-S-Sei-L <70,4 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <70,4 <46,9 <70,4 <46,9 375 <138 <91,7 <138 93,9 <91,7 <91,7 <91, RS-S-Hyse-F <70,4 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <70,4 <46,9 <70,4 <46, <34,4 <51,6 <34, <34, RS-S-Hyse-L <70,4 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <70,4 <46,9 <70,4 <46, <197 < < RS-S-Troll-K <70,4 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <70,4 <46,9 <70,4 <46, ,6 45,6 <54,4 <36,2 <36, <36, RS-S-Troll-M <70,4 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <70,4 <46,9 <70,4 <46, <32,0 <48,0 <32,0 70, , store vaksne individ RS-S-Albu <70,4 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <93,8 <70,4 <46,9 <70,4 <46,9 <34,1 <51,1 <34,1 <51,1 <34,1 <34,1 <34,1 <34,1 <34,1 <34,1 59,6 <34,

35 Eurofins Environment Testing Norway AS (Bergen) F. reg MVA Box 75 NO-5841 Bergen COWI AS Magasinvegen Voss Attn: Helen Kvåle Tlf: Fax: AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂR?{mÎ Prøvemottak: Temperatur: Analyseperiode: Referanse: A ANALYSERAPPORT Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: AMG Prøvemerking: SS-S Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 4580 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 608 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) 346 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 85.4 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) 31.3 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 2270 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 628 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 180 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 607 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 402 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 315 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) 6080 ng/l 0 Sum eksl LOQ 6390 ng/l 0 Total inkl LOQ 6390 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ ng/l Opplysninger om måleusikkerhet og dekningsfaktor fås ved henvendelse til laboratoriet. Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 1 av 3

36 AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂR?{mÎ Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: AMG Prøvemerking: SS-N Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 79.5 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 17.7 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7.50 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 5.36 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 39.6 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 10.4 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 5.39 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 8.37 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 15.1 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 13.2 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) 97.0 ng/l 0 Sum eksl LOQ 110 ng/l 0 Total inkl LOQ 110 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ 292 ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 304 ng/l Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: AMG Prøvemerking: SS-ref Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) < 7.50 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) < 10.0 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7.50 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) < 5.00 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) < 7.50 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) < 5.00 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) < 5.00 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) < 5.00 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) < 5.00 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) < 5.00 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) < 5.00 ng/l 0 Sum eksl LOQ nd Total inkl LOQ 10.0 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ nd Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 72.5 ng/l Opplysninger om måleusikkerhet og dekningsfaktor fås ved henvendelse til laboratoriet. Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 2 av 3

37 AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂR?{mÎ Utførende laboratorium/ Underleverandør: DIN EN ISO/IEC 17025:2005 D-PL , Eurofins GfA Lab Service Gmbh (Hamburg), Neuländer Kamp 1 a, D-21079, Hamburg Bergen Helene Lillethun Botnevik ASM Bergen, Kvalitetsansvarlig Opplysninger om måleusikkerhet og dekningsfaktor fås ved henvendelse til laboratoriet. Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 3 av 3

38 Eurofins Environment Testing Norway AS (Bergen) F. reg MVA Box 75 NO-5841 Bergen COWI AS Magasinvegen Voss Attn: Helen Kvåle Tlf: Fax: AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂSasnÎ Prøvemottak: Temperatur: Analyseperiode: Referanse: A ANALYSERAPPORT Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: AMG Prøvemerking: SS-S Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 3110 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 535 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) 397 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 97.3 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) 36.0 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 2570 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 661 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 174 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 630 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 355 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 319 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) ng/l 0 Sum eksl LOQ ng/l 0 Total inkl LOQ ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ ng/l Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 1 av 3

39 AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂSasnÎ Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: AMG Prøvemerking: SS-N Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 67.5 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 20.9 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7.50 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 10.2 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 84.1 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 32.8 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 8.84 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) < 5.00 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 46.7 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 14.4 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) 155 ng/l 0 Sum eksl LOQ 170 ng/l 0 Total inkl LOQ 170 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ 441 ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 458 ng/l Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: AMG Prøvemerking: SS-ref Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) < 7.50 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) < 10.0 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7.50 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) < 5.00 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) < 7.50 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) < 5.00 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) < 5.00 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) < 5.00 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) < 5.00 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) < 5.00 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) < 5.00 ng/l 0 Sum eksl LOQ nd Total inkl LOQ 10.0 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ nd Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 72.5 ng/l Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 2 av 3

40 AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂSasnÎ Utførende laboratorium/ Underleverandør: DIN EN ISO/IEC 17025:2005 D-PL , Eurofins GfA Lab Service Gmbh (Hamburg), Neuländer Kamp 1 a, D-21079, Hamburg Bergen Helene Lillethun Botnevik ASM Bergen, Kvalitetsansvarlig Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 3 av 3

41 Eurofins Environment Testing Norway AS (Bergen) F. reg MVA Sandviksveien Bergen COWI AS Magasinvegen Voss Attn: Helen Kvåle Tlf: Fax: AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂViÅsÎ Prøvemottak: Temperatur: Analyseperiode: Referanse: ANALYSERAPPORT Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: HEKV Prøvemerking: SS-S Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 6070 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 1340 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) 293 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 100 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) 83.3 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 2360 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 773 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 220 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 900 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 452 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 407 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) ng/l 0 Sum eksl LOQ ng/l 0 Total inkl LOQ ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ ng/l Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 1 av 3

42 AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂViÅsÎ Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: HEKV Prøvemerking: SS-N Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 73.5 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 12.1 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7.50 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 6.59 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 79.7 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 23.3 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 6.71 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 5.60 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 35.2 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 18.4 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) 88.6 ng/l 0 Sum eksl LOQ 107 ng/l 0 Total inkl LOQ 107 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ 350 ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 362 ng/l Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: HEKV Prøvemerking: SS-Ref Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) < 7.50 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) < 10.0 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7.50 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) < 5.00 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) < 7.50 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) < 5.00 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) < 5.00 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) < 5.00 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) < 5.00 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) < 5.00 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) < 5.00 ng/l 0 Sum eksl LOQ nd Total inkl LOQ 10.0 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ nd Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 72.5 ng/l Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 2 av 3

43 AR-16-MX EUNOBE Í%R5vÂÂViÅsÎ Utførende laboratorium/ Underleverandør: DIN EN ISO/IEC 17025:2005 D-PL , Eurofins GfA Lab Service GmbH (Hamburg), Neuländer Kamp 1 a, D-21079, Hamburg Bergen Helene Lillethun Botnevik ASM Bergen, Kvalitetsansvarlig Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 3 av 3

44 Eurofins Environment Testing Norway AS (Moss) F. reg MVA Møllebakken 50 NO-1538 Moss COWI AS Magasinvegen Voss Attn: Helen Kvåle ANALYSERAPPORT Tlf: Fax: AR-16-MM EUNOMO Í%R5vÂÂYWvcÎ Prøvemottak: Temperatur: Analyseperiode: Referanse: A (EOL ) Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: hekv Prøvemerking: RS-S Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 4820 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 2690 ng/l Delvis fluorerte forbindelser 7H-Dodekafluorheptansyre (HPFHpA) < 10.0 ng/l Perfluor -3,7-dimetyloktansyre (PF-3,7-DMOA) < 10.0 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) 1150 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 223 ng/l Perfluordekansulfonat (PFDS) 17.6 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) 200 ng/l Perfluordodekansyre (PFDoA) 11.0 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 4110 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 1670 ng/l Perfluorheptansulfonat (PFHpS) 2360 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 436 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 1560 ng/l Perfluoroktansulfonamid (PFOSA) 65.1 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 530 ng/l Perfluortetradekansyre (PFTA) < 5.00 ng/l Perfluortridekansyre (PFTrA) 33.1 ng/l Perfluorundekansyre (PFUnA) 1380 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 602 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) ng/l 0 Sum eksl LOQ ng/l 0 Total inkl LOQ ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ ng/l Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 1 av 4

45 AR-16-MM EUNOMO Í%R5vÂÂYWvcÎ Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: hekv Prøvemerking: RS-N Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 80.0 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 35.4 ng/l Delvis fluorerte forbindelser 7H-Dodekafluorheptansyre (HPFHpA) < 10.0 ng/l Perfluor -3,7-dimetyloktansyre (PF-3,7-DMOA) < 10.0 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) 9.25 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 13.1 ng/l Perfluordekansulfonat (PFDS) < 7.50 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) 6.04 ng/l Perfluordodekansyre (PFDoA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 135 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 55.4 ng/l Perfluorheptansulfonat (PFHpS) < 7.50 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 16.0 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 12.4 ng/l Perfluoroktansulfonamid (PFOSA) < 5.00 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 55.6 ng/l Perfluortetradekansyre (PFTA) < 5.00 ng/l Perfluortridekansyre (PFTrA) 7.33 ng/l Perfluorundekansyre (PFUnA) 41.1 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 29.9 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) 279 ng/l 0 Sum eksl LOQ 309 ng/l 0 Total inkl LOQ 309 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ 775 ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 835 ng/l Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 2 av 4

46 AR-16-MM EUNOMO Í%R5vÂÂYWvcÎ Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: hekv Prøvemerking: RS-Ref Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) < 7.50 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) < 10.0 ng/l Delvis fluorerte forbindelser 7H-Dodekafluorheptansyre (HPFHpA) < 10.0 ng/l Perfluor -3,7-dimetyloktansyre (PF-3,7-DMOA) < 10.0 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) < 7.50 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) < 5.00 ng/l Perfluordekansulfonat (PFDS) < 7.50 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) < 5.00 ng/l Perfluordodekansyre (PFDoA) < 5.00 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) < 7.50 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) < 5.00 ng/l Perfluorheptansulfonat (PFHpS) < 7.50 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) < 5.00 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) < 5.00 ng/l Perfluoroktansulfonamid (PFOSA) < 5.00 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) < 5.00 ng/l Perfluortetradekansyre (PFTA) < 5.00 ng/l Perfluortridekansyre (PFTrA) < 5.00 ng/l Perfluorundekansyre (PFUnA) < 5.00 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) < 5.00 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) < 5.00 ng/l 0 Sum eksl LOQ nd Total inkl LOQ 10.0 ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ nd Sum PFC forbindelser inkl. LOQ 146 ng/l Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 3 av 4

47 AR-16-MM EUNOMO Í%R5vÂÂYWvcÎ Prøvenr.: Prøvetakingsdato: Prøvetype: Overflatevann Prøvetaker: hekv Prøvemerking: BEKK SØR Analysestartdato: :2 Fluortelomer sulfonat (FTS) (H4PFOS) 6750 ng/l 8:2 Fluortelomersulfonat (FTS) 1400 ng/l Delvis fluorerte forbindelser 7H-Dodekafluorheptansyre (HPFHpA) < 10.0 ng/l Perfluor -3,7-dimetyloktansyre (PF-3,7-DMOA) < 10.0 ng/l Perfluorbutansulfonat (PFBS) 430 ng/l Perfluorbutansyre (PFBA) 158 ng/l Perfluordekansulfonat (PFDS) 10.1 ng/l Perfluordekansyre (PFDeA) 71.6 ng/l Perfluordodekansyre (PFDoA) 20.2 ng/l Perfluorheksansulfonat (PFHxS) 3270 ng/l Perfluorheksansyre (PFHxA) 1120 ng/l Perfluorheptansulfonat (PFHpS) 1070 ng/l Perfluorheptansyre (PFHpA) 301 ng/l Perfluornonansyre (PFNA) 851 ng/l Perfluoroktansulfonamid (PFOSA) 21.8 ng/l Perfluorpentansyre (PFPeA) 472 ng/l Perfluortetradekansyre (PFTA) < 5.00 ng/l Perfluortridekansyre (PFTrA) 150 ng/l Perfluorundekansyre (PFUnA) 770 ng/l Perfluoroktansyre (PFOA) 546 ng/l 0 Perfluoroktylsulfonat (PFOS) ng/l 0 Sum eksl LOQ ng/l 0 Total inkl LOQ ng/l Sum PFC Sum PFC forbindelser eksl. LOQ ng/l Sum PFC forbindelser inkl. LOQ ng/l Utførende laboratorium/ Underleverandør: DIN EN ISO/IEC 17025:2005 D-PL , Eurofins GfA Lab Service GmbH (Hamburg), Neuländer Kamp 1 a, D-21079, Hamburg Moss Stig Tjomsland ASM/Bachelor Kjemi Rapporten må ikke gjengis, unntatt i sin helhet, uten laboratoriets skriftlige godkjennelse. Resultatene gjelder kun for de(n) undersøkte prøven(e). Side 4 av 4