Elias Blix og vitskapen 1

Transkript

1 Elias Blix og vitskapen 1 ANDERS ASCHIM F Dr. philos. Professor i ide- og kristendomshistorie, Høgskulen i Volda. Anders.Aschim@hivolda.no Final manuscript version. Printed version in Teologisk Tidsskrift 2.1 (2013): Digital version: Abstract Today, Elias Blix ( ) is still remembered for his hymns in the Norwegian language, but not for his work as a university professor in the Hebrew language and the Old Testament. This study of Elias Blix and the Humanities highlights his position between philology and theology as an example of how Norwegian university academics in both areas met the new challenges of the late 19 th century. Keywords Elias Blix, philology, Old Testament, University History Samandrag Elias Blix ( ) er i dag framleis hugsa for salmane sine, men ikkje for arbeidet sitt som professor i hebraisk og Det gamle testamentet. Posisjonen hans mellom filologi og teologi viser seg å gi interessante innblikk i korleis det norske universitetsmiljøet møtte dei nye utfordringane på begge desse fagområda i siste del av det 19. hundreåret. Nøkkelord Elias Blix, filologi, Det gamle testamentet, universitetshistorie 1

2 2

3 Universitetet i Kristiania var arbeidsplassen til Elias Blix ( ) dei tretti siste åra av livet hans, med unnatak for tre og eit halvt år som statsråd. Han blei universitetsstipendiat i 1873 og var ekstraordinær professor i hebraisk frå Likevel er den akademiske verksemda hans så godt som ukjend i ettertid. Blix er først og fremst kjend som salmediktar. Somme hugsar òg bibelomsetjaren og politikaren. Som vitskapsmann er han gløymd. Det kan vere gode grunnar til dette. Som forskar publiserte Elias Blix lite, og han blei så godt som aldri sitert. Han hadde mange studentar, både i hebraisk språk og i Det gamle testamentet, som var dei to undervisningsfaga hans ved universitetet. Men han hadde knapt ein einaste elev. Han danna på ingen måte skole. Likevel kan brillene til Elias Blix for å ta opp ein metafor eg har nytta i biografien Ein betre vår ein gong vere ein interessant synsstad for eit innblikk i det norske vitskapssamfunnet i siste halvdel av 1800-talet. 2 Dette var ein periode da tradisjonelle vitskapsparadigme blei kraftig utfordra, både innan filologien og teologien. På teologisk område kom dei første og kanskje største brottsjøane nett innan den gammaltestamentlege disiplinen, altså på heimesjøen til Elias Blix. Blix og språkvitskapen Vi skal begynne i filologien. Det er eit val som kan grunngiast både med prioritet og med kronologi. For å ta prioriteringa først: Elias Blix hadde nok teologisk embetseksamen, og som professor hadde han halve arbeidsplikta si ved det teologiske fakultetet. Men han tok doktorgraden på eit språkvitskapleg emne, det var på dette feltet han hadde ambisjonar om ein vidare forskarkarriere, og professoratet hans sorterte under det historisk-filosofiske fakultetet. Når det gjeld kronologi, kan ein grovt sett seie at den filologiske forskingsaktiviteten til Blix høyrer heime på eit litt langt 1870-tal. Den blir avbroten når han går inn i regjeringa i 1884 og kjem eigentleg ikkje i gang att etterpå. Som gammaltestamentleg ekseget er Blix aktiv på eit enda meir utvida 1880-tal, både før og etter tida som statsråd. Sluttpunktet kan vi setje ved årsskiftet 1896/1897. Dei siste leveåra sine underviste Blix berre i hebraisk, men det er få spor etter eigentleg forskingsaktivitet i denne perioden. 3

4 Vegar til filologien To vegar førte Elias Blix inn i filologien, ein norsk og ein hebraisk. I biografien har eg skildra den språklege vekkinga han opplevde gjennom møtet med Ivar Aasens grammatikk i læraråra i Tromsø sist på 1850-talet (s ). Tidleg i studietida på 1860-talet var han som mange andre av dei første målfolka ivrig opptatt av norrønt. Blix omsette jamvel Saga om Eirik Vidførle frå Flateyarbok til landsmål, berre eit par år etter at Carl Richard Unger hadde gitt ut manuskriptet (s. 115). Men det var teologi han skulle studere ved universitetet. Her fatta han særleg interesse for Det gamle testamentet og for det hebraiske språket. Møtet med professoren i desse faga, Carl Paul Caspari, var avgjerande for den seinare livskursen til Elias Blix. Etter teologisk embetseksamen heldt han fram med vidaregåande studiar av hebraisk, arabisk og syrisk hos Jens Peter Broch. Det førte i sin tur til eit års studieopphald hos den verdskjende arabisten Heinrich Leberecht Fleischer i Leipzig i , universitetsstipend året etter, doktorgrad i 1876 og utnemning til professor i hebraisk i Det viktigaste undervisningsoppdraget til Blix var av elementær karakter. Han hadde ansvaret for den førebuande prøva i hebraisk som alle teologistudentar måtte avleggje. Den vitskaplege produksjonen hans var liten og smal. Doktoravhandlinga De vigtigste Udtryk for Begreberne Herre og Fyrste i de semitiske Sprog. Et Bidrag til semitisk Etymologi kom altså i Etter den publiserte han berre den høgtidelege førsteførelesinga si som professor, Det hebraiske Sprogstudium i ældre og nyere Tid. Han arbeidde gjennom ei årrekkje på ei større etymologisk ordbok kalla Semitisk Rodlexikon, men dette arbeidet blei aldri fullført og utgitt. 3 Et Bidrag til semitisk Etymologi Det var altså etymologien Elias Blix valde som undersøkingsområde, studiet av dei einskilde orda sin Oprindelse og Grundbetydning. Med ordfeltet for Herre og Fyrste som undersøkingsobjekt set han ut på jakt etter dei meiningsberande urcellene i språket. Han kallar dei etymologiske Rødder. I semittisk filologi nyttar ein gjerne ordet rot om grupper på tre konsonantar. Alle semittiske språk ser ut til å nytte slike røter som utgangspunkt for orddanning. Av konsonantgruppa eller rota m-l-k kan ein danne ord som har noko med konge å gjere på alle semittiske språk. Rota finst aldri i denne vokallause forma, den er ein reint teoretisk storleik, 4

5 eit minste felles multiplum for ei rad substantiv- og verbformer. På hebraisk tyder til dømes mælæk konge, malka dronning, mæmlaka og malkut kongedømme, kongemakt, herredømme, medan malak tyder han er blitt konge og jimlok han er/skal bli konge. Alle desse orda inneheld dei tre konsonantane m-l-k. Ein tenkjer seg at denne rota er berar av tydinga vere konge, som så blir realisert i konkrete ordklasser og former ved hjelp av vokalar, forstavingar og endingar. Dei semittiske språka har svært mange røter felles, men dei skil seg frå kvarandre når det gjeld mønster for orddanning og bøying. Men Elias Blix vil vidare. Inspirert av ein sterk tendens i samtidig filologi, særleg formidla via læremeisteren hans i Leipzig, professor Fleischer, er han på leiting etter noko enda kortare: Einstavingsrøter med berre to konsonantar. Teorien er at slike kortrøter er meir opphavlege, og at dei seinare er utvida med ein tredje konsonant som presiserer tydinga i ei eller anna retning. Blix nyttar elles namnet Stammer om desse trekonsonantiske gruppene. Elias Blix er ein av mange filologar som er på leiting etter sjølve det menneskelege urspråket. Den ambisjonen kjem tydeleg fram i avhandlinga gjennom dei mange forsøka på å samanlikne dei semittiske kortrøtene med tilsvarande einstavingsrøter i indoeuropeiske språk, særleg sanskrit. I ettertid har arbeidet til Blix vore kraftig kritisert, og det har vist seg at han var på eit forskingsmessig blindspor. Men dette er etterpåklokskap; på 1870-talet var han faktisk nær forskingsfronten. Opposisjonsinnlegget til professor J. P. Broch var svært positivt, og i Tyskland var det fleire som var inne på liknande tankar. Ut over dette, som eg alt har gjort greie for i biografien (s ), kan det vere av interesse å gi ei skisse av to kontekstar som arbeidet til Blix må vurderast innanfor: Utviklinga av språkfaga ved Det kgl. Fredriks Universitet i Kristiania og utviklinga av den semittiske språkvitskapen internasjonalt. Norsk universitetsfilologi I det tradisjonelle danningsuniversitetet handla filologi først og sist om klassiske språk, latin og gresk. Slik var det òg i Kristiania frå I tråd med gammal universitetstradisjon gjekk alle studentar gjennom ei høgare allmennutdanning i artes liberales før dei tok til med eit embetsstudium. Gjennom examen philosophicum eller andreeksamen blei det etablert eit felles danningsgrunnlag for statens embetsmenn. 4 5

6 Den første læraren i orientalske Sprog fekk universitetet alt i Det var Christopher Andreas Holmboe ( ). Holmboe hadde ein lang arbeidsdag ved universitetet; den siste embetsgjerninga hans var faktisk å sitje i komiteen som vurderte avhandlinga til Elias Blix i I tillegg til undervisninga i hebraisk for teologar gav Holmboe undervisning i arabisk og syrisk. Dette var dei tre klassiske disiplinane innan semittiske språk. Dessutan underviste han i sanskrit, eit klassisk indisk språk som spelte ei viktig rolle for utviklinga av ein samanliknande indoeuropeisk språkvitskap. Og som om ikkje dette var nok, tok han òg opp akkadisk, eller assyrisk, som ein gjerne sa på den tida, språket i dei nyoppdaga kileskrifttekstane frå det gamle Assyria og Babylonia. Dei neste tilsetjingane fortel om aukande spesialisering. Jens Peter Broch ( ) blei i 1863 tilsett for å undervise i semitiske Sprog, altså hebraisk, arabisk og syrisk. I det vitskaplege arbeidet sitt avgrensa han seg til arabisk. På 1870-talet kom så egyptologen Jens Lieblein ( , utnemnd 1876) og hebraisten Elias Blix til. I 1863, same året som Broch blei tilsett, hadde universitetet òg fått ein fast lærar med spesialoppgåver i lappisk og kvænsk, Jens Andreas Friis ( ). 5 Og i 1873 blei undervisninga i moderne språk styrka gjennom tilsetjinga av Johan Storm ( ) som professor i engelsk og romansk filologi. Før den tid hadde universitetet generelt og filologien spesielt gjennomgått ei nyorientering. I løpet av 1840-talet kom det ny universitetsfundas og ein ny lærargenerasjon, og det blei oppretta stipendiatstillingar. Gradvis skjer det ei vitskapleg kompetanseheving og ei spesialisering. 6 I filologien kan ein merke eit par tydelege nyorienteringar. Viktigast er utviklinga i studiet av norrønt, representert ved Rudolf Keyser ( , lektor i oldnorsk alt frå 1829), Peter Andreas Munch ( , lektor i historie frå 1847), og Carl Richard Unger ( , lektor i germansk og romansk filologi frå 1851). Munch blei den sentrale figuren i det som har vore kalla Kristiania-skolen innan norrøn filologi. 7 Styrkinga av norrønt-faget på kostnad av dei klassiske språka fortel både om ei endring i danningsideala og om eit medvite nasjonalt prosjekt. Kristiania-skolen representerer ein internasjonal tendens. Etter at europeiske lærde hadde oppdaga det gamle indiske sanskrit-språket, utvikla dansken Rasmus Rask og tyskarane Franz Bopp og Jacob Grimm den samanliknande indoeuropeiske språkvitskapen. 8 Ei veksande interesse for samanlikning, historisk utvikling og opphav finn vi samtidig att i mange ulike vitskapar, som arkeologi, geologi og biologi. No er ikkje dette den einaste 6

7 tenkjelege måten å studere språk på. Eit slikt paradigme for ein diakron språkvitskap skil seg markant både frå den eldre tradisjonelle filologien, med vekt på formal grammatikk og på lesing og tolking av tidlause klassiske tekstar, og frå den nyare synkrone språkvitskapen, med vekt på studiet av faktisk språkbruk i levande språk. 9 Alt klassiskfilologen Ludvig Aubert og orientalisten Holmboe tok opp synsmåtar frå den samanliknande språkvitskapen. 10 I generasjonen til Elias Blix er Sophus Bugge ( , lektor i samanliknande indoeuropeisk språkvitskap 1866) den mest framståande representanten her til lands. Johan Storm er på si side eit varsel om noko nytt. Med spesialstudiane sine av lydverket i engelsk er han med på å utvikle ein synkront orientert fonetikk. Men frå om lag 1880 kjem det òg ei nyorientering av den historiske språkvitskapen gjennom den såkalla junggrammatikken. Den er synleg hos folk som Hans Ross og Amund Larsen, professorane universitetet aldri fekk, og hos radarparet Alf Torp og Hjalmar Falk, utgjevarane av Dänischnorwegisches etymologisches Wörterbuch. 11 Denne retninga vidarefører programmet til den komparative språkvitskapen, men med sterkare fokus på lovmessig utvikling enn på opphav. Lydlover og analogidanningar er nøklane til studiet av korleis språk utviklar seg. Arild Utaker har formulert denne nyorienteringa slik: Det er når nygrammatikerne reformulerer Grimm at lydforskyvningene blir forstått som lover i germanske språk. Målet er ikke å formulere de opprinnelige lyder i germanske språk, men å formulere lydlover som forklarer lydforandringer. Årsak causa er ikke lenger opprinnelsen til et fenomen (opprinnelsen til lyden x er lyden y), men regularitet og lov. Overgangen mellom x og y forklares med en lydlov. Forandringer er underkastet lover. De er ikke underkastet en opprinnelse som de avviker fra. Lydlover får derved hos nygrammatikerrne samme status som urspråket hos de tidlige komparatistene. Forandringene følger lover. Å få frem et språks historie er å få frem de lydlover som det er underkastet. 12 Semittisk språkvitskap På det semittiske området var det grammatikken og filologien som rådde i Kristiania da Blix kom inn på arenaen. Den mest kjende semittisten ved universitetet var teologiprofessor Caspari, som hadde utgitt ei svært mykje brukt lærebok i arabisk grammatikk så tidleg som i Broch var på si side kjend i det internasjonale fagmiljøet som ein framifrå og samvitsfull edisjonsfilolog. Han gjorde ein vitskapleg innsats som granskar og utgivar av arabiske mellomaldergrammatikarar. Desse tekstane nytta han òg som grunnlag for si eiga undervisning i grammatikk. Holmboe sine heller vidløftige komparative studiar høyrer heime på indoeuropeisk mark. 13 7

8 Elias Blix hadde nok kjennskap til den samanliknande språkvitskapen via Unger og studiet av norrønt, og særleg via kontakten med Ivar Aasen, som var godt innlesen på dette området. Gjennombrotet hans i denne forskingsretninga kom likevel først i studieåret hos Heinrich Fleischer i Leipzig. Språksamanlikning var ikkje noko nytt på området semittiske språk. Alt mellomaldergrammatikarane hadde kartlagt likskapane mellom dei semittiske språka og dei regelmessige skilnadene i lydverket. Denne oppgåva er på mange måtar lettare på semittisk område enn på indoeuropeisk, for språka ligg nokså nær kvarandre med omsyn til både leksikon og grammatikk. Det kan vere viktig å minne om at denne typen registrering, samanlikning og systematisering ikkje nødvendigvis ber i seg ein utviklingstanke. Typologi og genealogi er to ulike tankeoperasjonar. Om vi tar biologien som analogi, eller jamvel som mønstervitskap: Det går ingen nødvendig veg frå Linnés artssystematikk og til Darwins utviklingslære. Men i den filologiske tradisjonen låg det òg tildriv i retning av tankar om urspråk, språkleg utvikling og differensiering. Alt forteljinga om Babels tårn i Bibelen (1 Mos 11) er eit opplagt døme. Under påverknad frå den samanliknande indoeuropeiske språkvitskapen kom jakta på opphav til å dominere også studiet av semittiske språk gjennom det meste av 1800-talet. Ein dreiv intenst med samanliknande studium av den semittiske og den indoeuropeiske språkgruppene, spesielt med spørsmålet om eit mogleg felles opphav for dei to store språkfamiliane. Det er her vi finn Elias Blix. På 1870-talet var han i kontakt med forskingsfronten i det internasjonale miljøet rundt Heinrich Fleischer i Leipzig. Men denne forskingsfronten kom til å flytte seg nokså fort. Slutten av hundreåret førte med seg ei revitalisering av filologisk tekststudium, særleg på grunn av dei store og oppsiktsvekkjande funna av gamle kileskrifttekstar skrivne på akkadisk, det eldste semittiske språket vi har historiske kjelder til. Den noko yngre norske semittisten Jørgen Knudtzon ( ) er framleis internasjonalt kjend for utgjevinga si av kileskrifttekstane som blei funne i Tell-el-Amarna i Egypt. Dette nye materialet gav òg ein ny empirisk basis for den samanliknande språkvitskapen. I alle fall før 1884 følgde Blix ganske godt med i utviklinga av assyriologien, han hadde jamvel lært seg å lese kileskrift. Men også på semittisk område førte den junggrammatiske skolen til ei endring av fokus, meir rigide metodiske krav og meir interesse for utvikling enn for opphav. Denne skolen oppstod faktisk nett i Leipzig på 1870-talet, men 8

9 etter at Blix var reist frå byen. Den fremste samanliknande språkforskaren innan semittiske språk på tidleg 1900-tal, Carl Brockelmann, feller følgjande dom i si store Vergleichende Grammatik der semitischen Sprachen (1908): Ganz ergebnislos endlich sind alle Versuche geblieben, das Semitische mit noch anderen Sprachstämmen, namentlich dem indogermanischen, in Beziehung zu bringen... Ob zwischen Semiten und Indogermanen ursprünglich somatische Verwandtschaft besteht, ist eine Frage für sich. Wenn sie wirklich einmal in näheren Beziehungen gestanden haben sollten, so liegen diese jedenfalls soweit zurück, dass sie in der Sprache keine Spuren mehr hinterlassen haben. 14 No skal det seiast at programmet for ei slik indoeuropeisk-semittisk språksamanlikning ikkje var heilt dødt. Det har vore spreidde forsøk på å gjenopplive det heilt opp til vår eiga tid. 15 Den dag i dag finst det ei retning innan samanliknande språkvitskap som studerer nostratisk, ei stor språkgruppe som skal omfatte dei fleste språkfamiliane i Europa og Asia og visstnok gå attende til eit felles urspråk. Men bortsett frå nokre spreidde notisar i Danmark og Noreg på og 80-talet blir Blix aldri sitert i slike samanhengar. Det var kanskje ikkje noko sjakktrekk å skrive på dansk. Friedrich Delitzsch, som tenkte i liknande banar på same tid som Blix, har ein heilt annan sitatindeks. Han publiserte på tysk. 16 Og kanskje skal vi høyre ein god porsjon resignasjon i Blix si tolking av historia om Babels tårn i 1 Mos 11, slik han la den fram i 1880: Det opr. Grundsprog blev opløst og ligesom begravet under den nye Mangfoldighed, saa at det ikke mere lever i noget enk. Sprog: Hverken i det Hebraiske, som Jøderne og Kirkefædr. o. Fl. ansaa for lingua primaeva, el. i Sanskrit, som de sproglærde i den første Tid efter dets Opdagelse tildels antog for alle andre Sprogs Moder. Ursproget er uddøet i Babel, og dets Rester saal. overgroede af de nye Dannelser, at det vel aldrig vil lykkes ad Sprogsammenligningens Vei at eftervise alle Sprogs oprindl. Enhed. 17 Blix og bibelforskinga Elias Blix publiserte aldri noko eksegetisk forskingsarbeid. Men i god universitetsånd dreiv han forskingsbasert undervisning. Fagteologen Blix kan vi framfor alt følgje via manuskripta til førelesingane han heldt for dei teologiske studentane. 18 Til hundreårsjubileet for Norsk Teologisk Tidsskrift i år 2000 skreiv Rannfrid Thelle ein oversiktsartikkel over utviklinga av gammaltestamentleg forsking ved Universitetet i Oslo. 19 Artikkelen fokuserer på det 20. hundreåret, men ho tar utgangspunkt i situasjonen på slutten av 1800-talet. Gjennom eit halvt hundreår var det professor Carl Paul Caspari (1814-9

10 1892, lærar ved Universitetet frå 1848) som dominerte dette faget. Hos Thelle heiter det at han sluttet å produsere arbeider i GT, og med et sterkt tilbakeholdende forhold til historiskkritisk metode hindret han at nye impulser fra kontinentet (bl. a. fra W. de Wette, W. Vatke, H. Ewald, E. Reuss, K. H. Graf, A. Kuenen og J. Wellhausen) nådde fram til studentene i Norge. Han kom til å få betydning i den forstand at han ble sett på som representant for kampen mot den historiske kritikks gjennombrudd på slutten av tallet. Først i slutten av 1896, meir enn fire og eit halvt år etter Casparis død, tar etterfølgjaren Simon Michelet ( ) over professoratet. Om han skriv Thelle (s. 18): Michelet er en typisk representant for det moderne gjennombrudd for gammeltestamentlig forskning og den historiske kritikk.... Michelets vitenskapelige arbeider blir karakterisert av samtidige som moderne. Han er den første gammeltestamentler ved Det teologiske fakultet som blir identifisert med den moderne bibelkritikken, som således kom forholdsvis sent til Norge, hovedsaklig på grunn av Casparis konservative holdning. Selv om Michelet ble TFs første kritiske gammeltestamentler, var han likevel moderat. Elias Blix blir berre nemnt i forbifarten hos Thelle, enda han underviste i dette faget i over tjue år, i åra jamvel som einaste lærar. Heilt oversett er Blix hos Geir Sørebø, som òg har skrive om Norsk gamaltestamentleg forsking før Her er norsk gamaltestamentleg forsking identisk med Caspari, og resultatet er fatalt:... den informasjonen som Caspari slik gjev studentane sine om forskingssituasjonen, er både tendensiøs og misvisande.... Caspari sitt rabbinske syn på GT, som vart formidla til alle teologistudentar mellom , er ein av dei viktigaste føresetnadene for å forstå dei brytningane som i Norge rundt århundreskiftet kom om bibelkritiken, den fylgjande kyrkjestriden og seinare norske skriftsyndebattar. Denne framstillinga av faghistoria er i røynda misvisande, men den fortel i det minste at Blix ikkje greidde å setje djupe spor etter seg. Det er synd. Etter mi meining var Blix meir interessant som bibelforskar enn som språkforskar. Genesis Vi skal fokusere på den store førelesingsrekkja over Første Mosebok eller Genesis. Det er tre grunnar til dette valet. For det første er denne førelesinga det mest omfattande og ambisiøse gammaltestamentlege arbeidet til Blix. I alt fyller den 17 skrivehefte i oktavformat, til saman godt over 900 sider. For det andre er dette ein bibeltekst som også Caspari ofte førelas over. 10

11 Her er det altså mogleg å samanlikne lærar og elev. Og for det tredje er manuskriptet til Blix, ikkje minst på grunn av dei store og til dels oppsiktsvekkjande oppdateringane han har gjort for kvar gong han har halde førelesingsserien, ein god indikator på korleis han har møtt utfordringane frå samtida, i alfabetisk rekkjefølgje: Utfordringa frå Babel, utfordringa frå Darwin og utfordringa frå Wellhausen. No skulle ein kanskje ikkje tru av innleiinga at Blix hadde så mykje å bidra med til samtalen mellom bibeltolking og moderne vitskap (hefte 1, s. 1-2): Genesis er i mer end een Henseende en enestaaende Bog, uden Sidestykke i all menneskelig Litteratur; den omfatter de forskjelligste Omraader af menneskl. Virken, den indeholder saaatsige al menneskelig Literatur in nuce; dens Indhold omspænder Himmel og Jord, Sol og Stjerner, Land og Hav, Plante- og Dyreverden. Den fortæller os om al Skabningens Oprindelse, men fremfor alt om Menneskets Ophav og første Udvikl. Den viser os de menneskelige Samfundsforhold og den menneskelige Kultur i sine første Spirer; den fortæller os om Folkenes og Sprogenes Oprindelse, om Næringsveier og Kunsternes Oprindelse osv. Næsten enhver Gren af Videnskaben har i den søgt og fundet Lys over sine første Grunde: Naturhistorien, Geografien, Geologien, Astron., Historien og Ethnogafien alle kan de øse af denne altomfattende Kilde. Ved første augekast ser dette ut som eit høgst tradisjonelt, for ikkje å seie naivt, syn på den bibelske teksten. Men bildet er meir nyansert enn som så. Utfordringa frå Babel Med utfordringa frå Babel siktar eg til den samanliknande religionsvitskapen. Dei store funna av kileskrifttekstar frå dei assyriske og babylonske rika inneheldt mange interessante religiøse tekstar med påfallande parallellar til Bibelen, som skapingseposet Enuma elisj og forteljinga om storflaumen i Atrahasis. Dette området følgde Blix godt med på, og under gjennomgangen av skapingsforteljinga gjev han studentane eit langt ekskurs om Dens Forhold til de hedenske Kosmogonier, med særleg vekt på dei babylonske. Det er nokså tydeleg at desse babylonske tekstane er eldre enn dei bibelske. Det gjer ikkje Blix noko forsøk på å bortforklare. Men i valet mellom dei to alternative tolkingsmodellane Men Bibelen hadde rett og Nei, det hadde den ikkje vel han den første, harmoniserande: 11

12 Det synes derfor at være den simpleste og naturligste Antagelse, naar mange Assyriologer af de anf[ørte] Kjendsbjerninger drage den Slutning: altsaa har Abrah[am] fra Ur taget disse Sagn med sig til Kanaan, hvorpaa han el[ler] hans Efterkommere Israel har omdannet og fordybet dem i Overensstemmelse med sit renere Gudsbegreb, udrenset alle hedenske Forestillinger og dermed givet dem den Skikkelse, hvori Moses har modtaget og optegnet dem. Men denne Mening viser sig dog ved nærmere Undersøg[else] ganske uholdbar. 1) Et sammenlignende Blik paa de to foreliggende Dokumenter viser aldeles slaaende, at den bab[ylonske] Beretning umulig kan være Originalen for den mosaiske, da den første jo tvertimod bærer alle Mærker af selv at være en digterisk Udmaling ar en simplere Kjærne, der i det Væs[entlige] maa have indeholdt netop de samme Grundfakta, som Genesis fortæller.... 2) Det er ganske vist, at Abrah[am] ved sin Udvandring fra Ur maa have kjendt de her omhandlede Sagn; men er det da saa vist, at disse allerede rent hedensk udformede Sagn var de eneste kosmogon[iske] Fortællinger, der paa hans Tid var kjendt i Babylonien? Hvoraf ved man da, at der ei ved Siden af disse endnu levede oprindeligere og renere Overleveringer, som Abrah[am] kunde have taget med sig og bevaret i sin Slægt? Ja, det ved man nu netop ikke; tværtimod ved vi af Indskrifternes Varianter det Modsatte, n[em]l[ig] at der i Babyl[onien] paa Abr[aham]s Tid maa have opstaaet flere temmelig afvigende Former af Sagnet.... (Genesis hefte IV, s ) Innhaldet i den bibelske skapingsforteljinga er altså meir opphavleg sjølv om dei nedskrivne versjonane frå Babel er eldre. I den såkalla religionshistoriske skolen innan bibelforskinga var det mange som såg annleis på akkurat dette, noko som òg går fram av det siterte avsnittet hos Blix (jf. biografien s ). Men det er verd å merke seg at Blix ikkje avviste at det verkeleg låg føre parallelle overleveringar. Mange konservative apologetar gjekk langt i å avvise at det i det heile var tale om verkelege parallellar. Utfordringa frå Darwin Utfordringa frå naturvitskapane, særleg geologien og biologien, blei stadig tydelegare i siste halvdel av 1800-talet. Tar ein den bibelske kronologien bokstaveleg, kjem ein fram til at verda er skapt ca. år 4000 f. Kr. Caspari tok den bibelske kronologien bokstaveleg. Da råkar ein sjølvsagt på store problem når geologane postulerer at laga i jordskorpa må ha vore danna over eit mykje lengre tidsrom. Her tar Blix eit varsamt, men tydeleg oppgjer med læraren sin. For sin del ser han inga hindring for at skapingsdagane kan referere til svært lange tidsrom. Som med Babel, så òg med geologien: Blix går langt i å harmonisere bibelforteljing og naturvitskap. Den her givne Fremstilling af de geol[ogiske] Perioder og de Kjendsgjerninger, som 12

13 enhver af disse frembyder, viser os saaledes en høist mærkelig Overensstemmelse med de 6 bib[e]l[ske] Skabelsesdage; der raader mel[lem] begge en saa gjennemgaaende Harmoni, at al Tanke om blot tilfældigt Sammentræf maa opgives. Ikke blot finde vi paa begge Sider den samme Følgeorden mel[lem] alle Skabelsens Hovedakter, men ogsaa i Enkelthederne stemme de ofte paa det Inderligste overens. Saa vidt vi hidtil formaa at læse Skabningens Historie af Skabningen selv, aflægger denne paa alle Punkter Vidnesbyrd om Skabelseshistor[iens] Sandhed. Her liknar Elias Blix i grunnen ganske mykje på tidas store apologet, professoren i systematisk teologi, Fredrik Petersen. 21 Men det var Petersen, og ikkje Blix, som blei leiestjerna for dei unge teologane sine forsøk på å sameine bibel og naturvitskap. utgåve: Ein finn rett nok andre tonar hos Blix når biologien opptrer i fullblods darwinistisk Og hvad spec[ielt] Darwinismen angaar, da har den vistn[ok] endnu langt frem, inden den kan levere Beviset for sin videnskab[e]l[ige] Gyldighed. Saalænge den endnu ikke er istand til at paavise et eneste Exempel paa, at org[anisk] Liv blot ved naturl[ig] Udvikl[ing] kan fremgaa af den øvr[i]g[e] Natur, el[ler] en Dyreorganisme af en Plante osv., saalænge har den Paastand intet Krav paa at gjælde for videnskabelig Sandhed, men er simpelthen dristige Fantasier, der som saad[anne] endnu ingen Beviskraft har. Først naar Darwinismen er kommen saa vidt, at den experimentelt kan paavise mangl[ende] Led i den paastaaede Udvikling..., først da kan den tale om vidensk[abe]l[igt] Resultat, og først da er Tiden kommen til en alvorlig vidensk[abelig] Prøvelse af disse Result[ater]s Paalidelighed. På spørsmålet naar vil den naa saa langt? svarer Elias Blix ironisk at det må jo ta nokre millionar år å verifisere dei darwinistiske teoriane eksperimentelt, og den tida kan forskinga gjerne få innvilga,... men saa faar den ogs[aa] indrømme, at det endnu for det Første ikke er værdt at tale om vidensk[abelige] Kjendsgjerninger. Og vi faar da imidlertid trøste os med, at den bib[e]l[ske] Sandhed fra den Side ialfald ikke synes at trues af nogen særdeles nær el[ler] overhængende Fare (IV, s ). Utfordringa frå Wellhausen Den alvorlegaste utfordringa kom likevel frå historievitskapen. På 1800-talet veks den såkalla historisk-kritiske bibelforskinga fram. Ein studerer Bibelen med historievitskapens metodar, på same vis som ein ville studert kva som helst anna historisk kjelde. Dette feltet var langt meir problematisk for Blix enn dei to føregåande. I det lengste heldt han på den tradisjonelle oppfatninga av Mosebøkene som eit verk Moses hadde skrive. Det synet hadde alt lenge vore under press. Det var gjort fleire forsøk på å spore eldre kjelder til Mosebøkene. Verken 13

14 Caspari eller Blix avviste tanken. Julius Wellhausens analyse av Mosebøkene måtte likevel føre til ei radikal omvurdering av den historiske verdien deira. I kortversjon kan den såkalla firekjeldehypotesen framstillast slik: Det er mogleg å spore fire eldre kjeldeskrift som Mosebøkene er sett saman av: J (Jahvisten, etter gudsnamnet Jahve, eit av kriteria for sondringa), frå om lag år 1000, kan ha blitt til i kretsane rundt Davids hoff. E (Elohisten, elohim er eit anna gudsnamn) er eit århundre eller to yngre. D (deuteronomisten) er særleg å finne i Deuteronomium eller 5. Mosebok, som har ein særeigen stil. Denne kjelda kan daterast til 600-talet f. Kr. Endeleg har vi P (Presteskriftet), som i røynda er eit produkt av eksiltida i Babel på 500-talet f. Kr. og eit grunnlagsdokument for gjenreisinga av gammaltestamentleg religion i tida etter eksilet. Her høyrer det meste av det detaljerte lovstoffet heime, og forteljinga om skapinga av verda på sju dagar i Første Mosebok kapittel 1. Forteljinga om Edens hage i kapittel 2, derimot, er eldre og høyrer til J. Wellhausen si bok Israels og Judas historie i korthed blei publisert på norsk i 1889, i billigbokserien Bibliothek for de tusen Hjem, utgitt av venstrekapitalisten Johan Sørensen og den radikale bokhandlaren Olaf Huseby. Initiativet kom frå Bjørnson, som var svært opptatt av den såkalla bibelkritikken frå slutten av 70-talet. Omsetjinga var gjort av ein anonym norsk prest. Så var Wellhausen tilgjengeleg ikkje berre for tysklesande teologar, men for folk flest. 22 Geir Sørebø har studert resepsjonen av denne boka i Noreg. Han finn at boka i liten grad var tema for offentleg debatt, men salet tyder likevel på at boka blei lesen i vide kretsar. Ein som verkeleg tok opp og drøfta Wellhausens synspunkt, var Blix sin teologiske kollega Fredrik Petersen, i eit føredrag med tittelen Religion og Videnskap i 1893: Petersen sin posisjon er interessant. Han ville stimulere til fri vitskapleg gransking. Alt som er vitskapleg er godt. Det finst ingen prinsipiell konflikt mellom tru og viten. For sanninga er ei og udelt, og ei ekte gransking vil alltid søkje sanninga. Når så produktet kom i form av Wellhausen si historieframstilling, vart Petersen skeptisk. Wellhausen ville presentere den verkelege historia bak bibeltekstane. For Petersen kom no Wellhausen si verkelege historie nettopp til å verte ståande i uløyseleg spenning til historia slik ho vert presentert i dei bibelske skriftene. Ein hadde fått to sanningar. Petersen gav inga løysing på dette dilemmaet. Utfordringa måtte gå til gamaltestamentlarane. 23 Utover 1890-talet og forbi hundreårsskiftet tiltok debatten i styrke og polarisering. Her stod bibeltru mot vantru. Caspari fekk ei rolle som symbol for det første, Wellhausen for det 14

15 siste. Presten Michael Færden og professoren Simon Michelet var dei som på kvar sin måte kom til å profilere (og i Michelets tilfelle moderere) Wellhausens synspunkt inn i ein norsk kontekst. 24 Kor finn vi Blix i dette bildet? Det viser seg at Blix rett nok motstrevande og med ryggen mot veggen som første gammaltestamentlege førelesar ved universitetet faktisk aksepterte kjeldesondringa i Mosebøkene i siste utgåve av førelesingsserien over 1. Mosebok. Denne versjonen er frå åra , altså etter Casparis død. Men Blix legg seg på ein meir moderat versjon av hypotesen enn Wellhausen. Kronologisk ordnar han dei fire kjeldene i rekkjefølgja JEPD, og han daterer særleg P og D langt tidlegare enn Wellhausen gjer. Igjen finn vi hos Blix eit typisk medierande og harmoniserande standpunkt. Likevel, avstanden mellom den seine Blix og den tidlege Michelet er mindre enn eg trur Blix eigentleg likte. Det personlege tilhøvet mellom dei to ser ut til å ha vore heller kjøleg. Bibel og vitskap Blix skal sjølv få det siste harmoniserande ordet. Lat oss vende attende til den høgst karakteristiske diskusjonen om tolkinga av dei sju skapingsdagane: Man har vistn[ok] sagt, at denne Fortolkning kun var opfunden forat imødekomme Naturforskernes Fordring om meget lange Skabelsesperioder. Men dertil kan for det Første svares, at denne Paastand ikke er ganske korrekt; det er ikke Geologien, som har Ære af at have opfundet denne ueg[entlige] Opf[attelse], thi den er ældre end Geologien; det var udelukkende theolog[iske] Grunde, som allerede drev en Augustin til at foretrække den. Og dernæst er det ganske vist saa, at Geologien i høi Grad bestyrker denne Fortolkn[ing], men det kan jo i og for sig ikke være nogen Anke mod den. Det er vistn[ok] meget sandt, at Exegeten først og fremst skal forklare Skriften ud af Skriften selv, men det er dog ligesaa sandt, at Exegeten er forpligtet til at øse af alle Kilder, hvoraf han kan vinde noget Udbytte for en rigtigere Forstaaelse af den hell[ige] Text, og ikke mindre sandt, at de to store Bøger, hvori Gud har indskrevet Skabningens Historie, Bibelen og Naturen, dog tilsidst nødvend[igvis] maa stemme overens, saasandt som de begge er et Værk af den ene og samme Gud

16 Tillegg Førelesingar av Elias Blix Dette er ei oppdatering av oversikta i Aschim Fleire studentreferat er no identifiserte. NBO = Nasjonalbiblioteket i Oslo, Handskriftsamlinga; MF = Det teologiske Menighetsfakultet, arkivet Genesis. NBO Ms I alt 17 hefte. Studentreferat: Jens G. Gleditsch (NBO Ms. forelesn. 508); Wilhelm Agersborg Fliflet ( MF) Det mosaiske Offer. NBO Ms hefte. Studentreferat: Chr. Erichsen ( Den gammeltestamentlige offerritus, NBO Ms. forelesn. 949: g) Mika. NBO Ms hefte. Studentreferat: Hartvig Halvorsen (1877. NBO Ms. forel. 697); Chr. Erichsen (NBO Ms. forel. 954:a); Bernt Støylen ( ; NBO Ubeh. 210); Edvard Sverdrup ( MF) Malaki. NBO Ms hefte. Studentreferat: Chr. Erichsen (NBO Ms. forel. 944); Bernt Støylen (1883. NBO Ubeh. 210); Edvard Sverdrup (1883. MF) Udvalgte messianske Salmer. NBO Ms hefte. Omfattar salmane 72; 45; 2; 40; 22; 69; 16; 47; 8; 87; 97. Studentreferat: Chr. Erichsen (NBO Ms. forel. 948:d; Ms. forel. 951) Litteratur Aschim, A. (1997). Elias Blix som semittist. I Built on Solid Rock: Studies in Honour of Professor Ebbe Egede Knudsen on the Occasion of his 65th Birthday April 11th 1997, (red. Wardini, E.), Novus, Oslo, s Aschim, A. (2008). Ein betre vår ein gong. Elias Blix, Samlaget, Oslo. Blix, E. (1876). De vigtigste Udtryk for Begreberne Herre og Fyrste i de semitiske Sprog. Et Bidrag til semitisk Etymologi, Det Mallingske Bogtrykkeri, Oslo. Blix, E. (1880). Det hebraiske Sprogstudium i ældre og nyere Tid. Forelæsning ved Tiltrædelsen som Professor i Hebraisk. Theologisk Tidsskrift for den evangelisklutherske Kirke i Norge, II/7, Brockelmann, C. (1908). Grundriss der vergleichenden Grammatik der semitischen Sprachen. 1. Laut- und Formenlehre, Berlin. Brunner, L. (1969). Die gemeinsamen Wurzeln des semitischen und indogermanischen Wortschatzes.Versuch einer Etymologie, Bern. Collett, J. P. (1999). Historien om Universitetet i Oslo, Universitetsforlaget, Oslo. Collett, J. P. (2011). Universitetet i Oslo Universitetet i nasjonen, Unipub, Oslo. Davies, A. M. (1998). Nineteenth-Century Linguistics, Longman, London. 16

17 Delitzsch, F. (1873). Studien über indogermanisch-semitische Wurzelverwandtschaft, Leipzig. Hertzberg, F. og Hovdhaugen, E. (1980). Noen retninger i norsk språkvitenskap Maal og Minne 1/ Hoel, O. L. (1996). Nasjonalisme i norsk målstrid , Norges forskningsråd, Oslo. Hovdhaugen, E., Karlsson, F., Henriksen, C. og Sigurd, B. (2000). The History of Linguistics in the Nordic Countries, Societas Scientiarum Fennica, Helsinki. Huseby, O. (1933). Attersyn og kringsjå. Halv hundrad års minnestubbar. I Olaf Norli. Et festskrift, Oslo, s Kyllingstad, J. R. og Rørvik, T. I. (2011). Universitetet i Oslo Vitenskapenes universitet, Unipub, Oslo. Levin, S. (1971). The Indo-European and Semitic Languages, State University of New York Press, Albany. Levin, S. (1995). Semitic and Indo-European. the principal etymologies. with observations on Afro-Asiatic, J. Benjamins, Amsterdam. Lie, T. (1998). Johan Sørensen opplysningsmann og Darwins forlegger i Norge. I Fra Mester Geble til Charles Darwin. Trekk fra matematikkens og naturvitenskapens tidlige historie i Norge (red. Guleng, M. B. og Paulsen, K. M.), Universitetet i Oslo, s Møller, H. (1909). Indoeuropæisk-semitisk sammenlignende Glossarium, Københavns Universitet, København. Møller, H. (1970/1911). Vergleichendes indogermanisch-semitisches Wörterbuch, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen. Møller, H. (1978/1906). Semitisch und Indogermanisch. Teil I. Konsonanten, Olms, Hildesheim. Olsen, M. (1911). Det historisk-filosofiske fakultet. Filologien. I Det Kongelige Fredriks Universitet Festskrift II, Aschehoug, Kristiania, s Paulsen, K. M. (2001). 'Methode eller rettere Mangel paa Methode'. En språkvitenskapelig debatt mellom C. A. Holmboe og P. A. Munch i I Utviklingsteorier og historiesyn: 15 vitenskapshistoriske artikler (red. Guleng, M. B. og Paulssen, K. M.) Universitetet i Oslo, s Osberg, S. (2009). Skapelse og evolusjon. Forholdet mellom skapertro og naturvitenskap hos Fredrik Petersen, Universitetet i Oslo. Selmer, L. (1948). Professor Fredrik Petersen og hans samtid, Land og Kirke, Oslo. Sørebø, G. (1985). Julius Wellhausen, Israels og Judas historie, Høvik 1889 eit vendepunkt for norsk GT-forsking? Tidsskrift for Teologi og Kirke, 56, Thelle, R. I. (2000). Historiens utfordringer. Gammeltestamentlig forskning ved Det teologiske fakultet i det 20. århundre. Norsk teologisk tidsskrift, 101, Utaker, A. (2001). Språk, vitenskap og historie. Det langsomme bruddet med historiemetafysikken i det 19. århundre. I Utviklingsteorier og historiesyn: 15 vitenskapshistoriske artikler (red. Guleng, M. B. and Paulssen, K. M.), Universitetet i Oslo, s Venås, K. (1985). Om utviklingslære og junggrammatikk i Noreg. I De nordiske skriftspråkenes utvikling på 1800-tallet. 3. Ideologier og språkstyring. Rapport fra et symposium på Schæffergården ved København oktober 1985, Nordisk språksekretariat, Oslo, s Venås, K. (2001). Hans Ross norske dialektar i eit utviklingshistorisk perspektiv. I Utviklingsteorier og historiesyn: 15 vitenskapshistoriske artikler (red. Guleng, M. B. og Paulssen, K. M.) Universitetet i Oslo, s Wellhausen, J. (1889). Israels og Judas historie i korthed, Bibliothek for de tusen hjem, Høvik. 17

18 1 Artikkelen byggjer på å prøveførelesinga mi for dr. philos.-graden i historie ved Universitetet i Tromsø, oppgitt emne, halden : Kva hadde Elias Blix å seie som vitskapsmann og forskar i samtida si? 2 Aschim (2008), Blix (1876), Blix (1880). Manuskript til Semitisk Rodlexikon i Nasjonalbiblioteket i Oslo, handskriftsamlinga, Ms Jf. biografien s ; Jf. Olsen (1911); Collett (1999), I eit spesialnummer av Aftenposten i høve den internasjonale orientalistkongressen i Stockholm og Kristiania i 1889 førekjem denne setninga: Naar man til de østerlandske Sprog ogsaa regner Lappisk, da maa ogsaa flere Normænd nævnes blandt de orientalske Sprogs Dyrkere. Avisa nemner her Friis og hans lærar Nils Stockfleth. For lesarar av Edward Saids Orientalismen er dette noko langt alvorlegare enn ein historisk kuriositet, jf. biografien, s Collett (1999), Olsen (1911), Jf. t. d. Davies (1998), 81-97; om utviklinga i Skandinavia, Hovdhaugen et al. (2000), 156ff; Hertzberg og Hovdhaugen (1980). 9 Jf. Utaker (2001). 10 Holmboe sine kreative studiar over Sanskrit og Oldnorsk fekk rett nok hard medfart frå P. A. Munch. I vår postnasjonale tid har både Munch sjølv og Sophus Bugge vore kritisk saumfara, sjå Hovdhaugen et al. (2000), Forsøket på å rehabilitere Holmboe i den famøse striden med Munch, ibid , kan ikkje seiast å vere vellukka. Jf. Paulsen (2001). 11 Venås (1985); Venås (2001); Hoel (1996). 12 Utaker (2001), I ettertid er det naturleg å nytte ein liknande karakteristikk om Sophus Bugge sine arbeid på området. 14 Brockelmann (1908), Møller (1909, Møller (1970/1911), Møller (1978/1906)); Brunner (1969); Levin (1971); Levin (1995). 16 Delitzsch (1873). 17 Elias Blix, Forelæsninger over Genesis, s. 448 (til 1 Mos 11), Nasjonalbiblioteket i Oslo, handskriftsamlinga, Ms Eit oversyn over bevarte manuskript og studentreferat finst som tillegg nedanfor. 19 Thelle (2000). 20 Sørebø (1985),

19 21 Jf. Selmer (1948); Osberg (2009). 22 Wellhausen (1889). Om Johan Sørensen og Bibliothek for de tusen Hjem : Lie (1998); Sørebø (1985), 253; Huseby (1933). 23 Sørebø (1985), ibid., Blix, Genesis, s