Høyring - forslag om å oppheve konsesjonslova og buplikta

Transkript

1 Sakshandsamar: Terje Øvrebø Vår dato Vår referanse Telefon: / E-post: Dykkar dato Dykkar referanse Landbruks- og matdepartementet Postboks 8007 Dep 0030 OSLO Høyring - forslag om å oppheve konsesjonslova og buplikta Vi viser til Landbruks- og matdepartementet sitt høyringsbrev av og til høyringsnotat av same dato. Konklusjon Fylkesmannen i Sogn og Fjordane rår frå at konsesjonslova og buplikta vert oppheva. Innleiing Som varsla i Sundvollen-plattforma, har regjeringa sett i gang arbeidet med å oppheve heile konsesjonslova, og alle former for buplikt. Resultatet vil i praksis bli at ein tek bort det som er att av offentlegrettslege og politiske styringsmogelegheiter når det gjeld omsetjinga av fast eigedom. Etter lovendringar i dei seinare år er det først og fremst landbrukseigedomar og - areal som vert omfatta av denne siste lovendringa. Konsesjonsreglar av ulikt slag har vi hatt i Noreg i godt over 100 år, medan buplikt er eit verkemiddel som vart innført midt på 1970-talet. Dagens regelverk inneber, kort og upresist, at det trengst konsesjon for overtaking av eigedomar som er større enn 100 daa, eller som har meir enn 25 daa dyrka jord. Er eigedomen utan bygning(ar), er konsesjonsgrensene langt lågare. Overtaking frå nær slekt eller familie, eller innan odelskretsen, er konsesjonsfri, men då på vilkår av at ei 5-årig, personleg buplikt vert oppfylt. Slik buplikt knyter seg likevel berre til eigedomar som enten har 25 daa dyrka jord eller 500 daa skog, og der det i tillegg finst bustadhus som er brukeleg. Endeleg har den enkelte kommune høve til å innføre lokal forskrift om konsesjonsplikt ved overtaking av eigedomar som har vore nytta som heilårsbustad utan omsyn til eigedomsstorleiken (såkalla null-grense og som er innført i ein del turistkommunar for å unngå at bustadhus blir fritidshus). Lova inneheld også ein heimel for å kunne stille føremålstenlege vilkår for eventuelle konsesjonar, og reglar om priskontroll ved konsesjonspliktig omsetjing av landbrukseigedomar og -areal. Eit eige framlegg om oppheving av priskontrollen ligg i dag til behandling i Stortinget. Vi nemner også at både konsesjonslova og odelslova tidlegare innførte driveplikt ved Hovudkontor Landbruksavdelinga E-post: Njøsavegen 2, 6863 Leikanger Fjellvegen 11, 6800 Førde fmsfpost@fylkesmannen.no Telefon: Postboks 14, 6801 Førde Internett: Telefaks: Telefon: Org.nr Telefaks:

2 2/6 overtaking av landbrukseigedom. Denne plikta vart omforma og overført til jordlova i I tråd med Sundvollen-plattforma er eit utval i desse dagar i ferd med å utgreie praktiseringa og effekten av driveplikta, og vurdere ei oppheving. Departementet si grunngjeving for forslaget Den berande tanken bak forslaget er eit ønskje om å styrke eigedomsretten, eller som det er uttrykt i den politiske plattforma: «Norsk landbruk har en sterk tilknytning til verdier som respekten for privat eiendomsrett, frihet til å drive næringsvirksomhet samt vern om kultur og natur. Eiendomsretten er en grunnleggende rettighet. Regjeringen vil styrke bondens rett til fritt å disponere sin egen eiendom.» Ved å la eigaren fritt få disponere eigedomen sin, reknar departementet med at ein vil oppnå auka matproduksjon og større avverking av skog. I notatet vert det lagt til grunn at ein slik produksjonsauke er avhengig av ein meir rasjonell og effektiv bruk av landbruksareala og ressursane som er knytte til desse. At eigaren i dag ikkje står fritt til å overdra eigedomen til kven han vil eller til den pris marknaden er villig til å betale, vert rekna å vere til hinder for ein slik meir rasjonell og effektiv areal- og ressursbruk. Tanken er at det kan gjere det vanskeleg for aktive bønder å kjøpe tilleggsjord, og også svekke rekrutteringa til næringa. Det forhold at eigaren må bu på eigedomen i minst 5 år etter overtakinga, kan også, ifølgje departementet, føre til at nokre kjøparar vegrar seg for å kjøpe landbrukseigedom. Både buplikta og konsesjonsplikta kan dessutan avgrense seljar sin vilje til å legge eigedomen ut for sal, og dempe investeringslysta, og slik også driftsgrunnlaget. Særleg i mindre attraktive buområde vil reglane om buplikt truleg også ha ein prisdempande effekt, noko som igjen kan redusere den eksisterande eigaren si investeringslyst. Dei mange unntaka frå den generelle konsesjonsplikta som etter kvart er innført, er etter departementet si meining eit eige argument for å oppheve heile lova. Endeleg peikar departementet på at handhevinga av reglane bind opp både offentlege og private ressursar, og at konsesjonsregelverket kan føre til at både kjøpar og seljar vert usikre på om den frivillige avtala kan gjennomførast. Departementet ser likevel ikkje bort frå at konsesjonslova har verknader berre i kraft av at ho eksisterer, og at ein del aktørar tek omsyn til og innrettar seg etter reglane i lova. Hovudføremåla med konsesjonslova er gjennom kontroll med omsetjinga av fast eigedom å skape mest mogeleg samfunnsgagnlege eigar- og brukarforhold og å verne om landbruket sine produksjonsareal på ein effektiv måte. Departementet meiner at plan- og bygningslova og jordlova tilgodeser desse føremåla i tilstrekkeleg grad. Når det gjeld jordvernsmomentet kan ikkje departementet sjå at konsesjonslova spelar noko viktig rolle, og viser i så måte til jordlova sine reglar om deling og omdisponering, og at plan- og bygningslova gjev heimel for å kunne fastsetje reglar om utbyggingsrekkefølgje. Desse kan hindre unødvendig omdisponering og nedbygging av landbruksareal. I den samanheng vert det også halde fram at det er viktig å ta vare på produksjonsareala, og at departementet difor skal utarbeide ein jordvernstrategi.

3 3/6 Når det gjeld buplikta spesielt, peikar departementet på at dei forskingsresultata som ligg føre, ikkje gjev noko eintydig svar på om ho verkar etter si hensikt eller ikkje. Det vert dessutan opplyst at i mange tilfelle er det truleg andre faktorar enn buplikta som er utslagsgjevande når det gjeld den enkeltes val av buplass. Det kan til dømes vere arbeidsmarknaden på staden, eller sterk kjenslemessig tilknyting til gardsbruket. Departementet vedgår at ei oppheving av buplikta kan føre til at fleire enn i dag får eit passivt forhold til landbrukseigedomen dei eig, men legg til grunn at dette ikkje vil vere pårekneleg for eit stort tal eigedomar. Dei sterke kjenslemessige banda som mange har til eigedomen sin, gjer det dessutan lite truleg at ei oppheving av bupliktsreglane på slike eigedomar vil få negative følgjer på kort sikt. Departementet slår fast at bupliktsreglane innskrenkar eigarens rådvelde over eigedomen, dei kan vere prisdempande og dei kan ha innverknad på omsetjinga av fast eigedom. Dessutan krev handhevinga av reglane ressursar, både offentlege og private. Ei oppheving av konsesjonslova vil også innebere at kommunane ikkje lenger har høve til å innføre generell konsesjonsplikt ved overtaking av all eigedom som har vore nytta som heilårsbustad (null-grense). Dette meiner departementet vil vere av det gode, fordi denne buplikta verkar innskrenkande på eigaren sitt rådvelde over eigedomen, og fordi den har ein prisdempande effekt ved omsetjing av fast eigedom. Det kostar dessutan å handheve reglane. Fylkesmannen si fråsegn til forslaget Sogn og Fjordane er eit fylke med spreidd busetnad, utan store byar. Jordbruk og skogbruk og tilknytt foredlingsindustri er, saman med fiske, havbruk og fiskeindustri, svært viktig for busetjingsstrukturen i store deler av fylket. I regjeringsplattforma og i målstrukturen for Landbruks- og matdepartementet er det også sagt at ein ynskjer landbruksproduksjon over heile landet. Innleiingsvis vil vi hevde at det er tvillaust rett, som departementet er inne på, at konsesjonslova og buplikta har ein effekt berre i form av sin eksistens. Vår erfaring er at mange tilpassar seg det gjeldande regelverket, og vi meiner det er på dette planet det har sin viktigaste verknad. Dette bygger vi dels på våre eigne erfaringar, dels på signal frå kommunane, som får rett mange førespurnader i tilknyting til mogelege eigedomsoverdragingar. Ei anna positiv side av dette er at det vert få søknader som endar med avslag. Vi forstår departementet slik at konsesjonslova sitt føremål om å ta vare på produksjonsareala og skape samfunnsgagnlege eigar- og bruksforhold, framleis skal søkjast oppnådd. Med den sentrale posisjonen landbruksnæringa har i store deler av fylket vårt, så vel som i andre deler av landet, vert dette føremålet svært viktig. Så langt vi kan sjå er det i dag ingen andre realistiske verkemiddel som i tilstrekkeleg grad tek vare på ei slik målsetjing, enn nett konsesjonslova og omsetjingskontrollen. Plan- og bygningslova sine reglar kan hindre at areal vert nytta til andre føremål enn det som følgjer av vedtekne i planer, men ho kan i liten grad brukast aktivt for å styrke og effektivisere landbruksproduksjonen og etablere ein tenleg eigedomsstruktur. Jordlova har framleis reglar

4 4/6 som skal ta vare på både den enkelte driftseining og jorda si evne til å produsere mat, men ho er utan verkemiddel når det gjeld regulering av eigar- og brukarforholda i næringa. I høyringsnotatet er det fleire stader peika på dei fordelar avreguleringa vil innebere for den som skal selje landbrukseigedom. For ordens skuld bør det då nemnast at slik konsesjonslova er innretta, kan eigaren også i dag fritt avhende til kven han vil, og til den pris han er i stand til å oppnå. Det er kjøparen som er underlagt kontroll. Det er han som har konsesjonsrisikoen. Det gjeld også i dei tilfelle der kjøpesummen vert funnen å vere for høg. Lova legg tapsrisikoen ved eit eventuelt vidaresal på kjøparen. Resultatet av at konsesjonslova og buplikta vert avvikla, vil difor først og fremst vere at alle personar, både fysiske og juridiske, kan overta alle former for landbrukseigedom overalt, og i uavgrensa mengder. Dei mange tusen tradisjonelle gardsbruka kringom i landet vil bli ei ordinær handelsvare, der det einaste forvaltningskravet er at eigaren syter for at jordbruksarealet vert drive. Etter vår erfaring og vurdering vil dette lett føre til at mange landbrukseigedomar vil bli kjøpte av personar som har andre føremål for auge enn å drive landbruksproduksjon. Det kan vere jakt og/eller sportsfiske som motiverer kjøpet, kanskje tilkomsten til sjø og strandlinje, eller andre fritidsinteresser av ulikt slag. Driveplikta, om ho vert oppretthalden, kan ein ganske lett oppfylle ved bortleige. Eigedomar med eit visst utbyggingspotensiale kan utan vidare overtakast «på spekulasjon» utan tanke for framtidig matproduksjon. I tida fram til ei eventuell omregulering, vert jorda bortleigd. Vi er redd at unge og andre som ønskjer å etablere seg innan landbruksnæringa, i mange tilfelle vil bli taparar i ein open marknad, utan buplikt og prisregulering. Dette gjeld både ved kjøp av heile gardsbruk og kjøp av tilleggsjord. For dei som vil satse på landbruksdrift med matproduksjon og som ynskjer å busetje seg på bruket, gir desse reguleringane dei ein betre posisjon i konkurransen. Det synest vi er ein god ting og det bidreg til målsettinga om aktiv landbruksproduksjon i heile landet. Dagens landbrukspolitikk legg opp til å prioritere heiltidsbønder og dei som vil satse og investere for meir effektiv produksjon. For alle som driv landbruk, og særleg for dei som vil investere, er det er stor fordel å ha kontroll på arealressursane. Leigejordsandelen har dessverre auka monaleg i dei seinare åra, og vi er temmeleg sikre på at ei oppheving av konsesjonslova og ikkje minst buplikta, vil skyte fart i denne utviklinga. Så langt vi kan sjå vil dette deretter få negative følgjer når det gjeld målsetjinga om auka matproduksjon og effektiv ressursutnytting. Både investeringsviljen og -evna vert redusert etter kvart som ein stadig større del av produsenten sine areal er på framande eigarhender. Det vert mindre interessant for nye generasjonar å satse på næringa grunna utrygge driftsføresetnader, noko som sjølvsagt kan få følgjer for sekundær- og tertiærnæringane, og følgjeleg også for busetjinga i distrikta. I tillegg kjem dei velkjende, praktiske vanskane som lett oppstår i lokalsamfunna og i produsentmiljøa, når den som disponerer ein eigedomen juridisk bur langt unna, og kanskje også har eit mindre nært, eller eit meir forretningsmessig forhold til eigedomen. Til slike eigedomar er det mest alltid knytt ei rekkje rettar og plikter i til dømes felles utmark,

5 5/6 beiterettar, gjerdehald, jakt- og fiskerettar. Dess større avstanden er mellom eigedomen og eigaren, dess vanskelegare er det i praksis å kunne bruke slike felles interesser til både næring og trivsel. Vi må også peike på at om ein no tek bort buplikta, vil odelsretten kunne nyttast utan andre band på odelsmannen enn at han må syte for at driveplikta på jordbruksareala vert oppfylt på den eine eller den andre måten. Han treng ikkje sjølv setje sin fot på odelsbruket om han ikkje ønskjer, eller han kan bruke det i den utstrekning han sjølv vil, til dømes som fritidseigedom. Vi vil då ha fjerna oss så mykje frå det som i si tid var tanken bak odelsretten, nemleg ein slektsrett til å busetje seg på odelsbruket for å bli bonde, at det som er att av instituttet vert nærast ei anakronisme. Eit av argumenta som vert ført til torgs i notatet til fordel for å oppheve konsesjonslova, er dei mange unntaka. Vi meiner dette momentet like så godt kan leggast i den andre vektskåla. Dagens lov omfattar og regulerer berre dei for samfunnet viktigaste overtakingane av landbrukseigedomar og -areal, og dessutan anna areal som ikkje har vore vurdert i ein eller annan planprosess. Etter at ein har avgrensa lova sitt verkeområde i fleire omgangar, står vi i dag att med eit målretta regelverk, som etter vårt syn fungerer bra, og som er tilstrekkeleg fleksibelt. Det vert i dag arbeidd med fleire endringar innan landbruks- og matpolitikken, og det er allereie innført ei ny forskrift om produksjonstilskot og tilskot til avløysing, som ikkje inneheld eigarskapsavgrensingar av noko slag. Om også konsesjonslova og buplikta vert avvikla, vil det kunne etablerast industriell landbruksproduksjon i former og i eit omfang som det kan vere vanskeleg å ha noko realistisk bilete av i dag. Store næringsaktørar vil få høve til å etablere seg på og kontrollere alle trinn i verdiskapinga, både produsent-, vidareforedlings-, grossist- og detaljistleddet. Om så skulle skje, kan det få omfattande konsekvensar både for landbruket og anna næringsliv, og for sysselsetjings- og busetjingsstrukturen i mange deler av landet. Før slike store endringar vert innført, må det etter vår meining gjerast ei grundig utgreiing og analyse av mogelege konsekvensar, der alle dei ulike elementa vert sett i samanheng, og der også andre alternativ vert utgreidde. Vi vil oppmode om at eit slikt arbeid vert sett i gang. Kommunereforma er det mest omfattande offentlege endringsarbeidet som er i gang. Målet er større, meir robuste kommunar med auka makt og myndigheit. Konsesjonslova og buplikta vert primært forvalta av kommunane, og etter vårt syn er dette nyttige verkemiddel. For å støtte opp under alle dei andre viktige samfunnsområda kommunane forvaltar, bør dei også få ha dagens reglar i konsesjonslova, inkludert null-konsesjon, som ein del av si verktykasse for areal- og samfunnsplanlegging. For ein del turistkommunar bør det etter vår vurdering vere høve til å innføre buplikt på alle bustadeigedomar, til liks med det ein har på gardsbruk, for å unngå at dei som vil vere bufaste vert fortrengt av dei som primært vil ha ein fritidseigedom. Å oppheve konsesjonslova er eit signal som motverkar målsetjinga om å auke rammene for det kommunale sjølvstyret.

6 6/6 Konklusjon Etter vår vurdering er konsesjonslova med buplikt av stor verdi for å oppretthalde eit busetjingsmønster om lag slik vi har i dag, og for å ta vare på dei kulturelle og økonomiske verdiane som folk og landskap på bygdene og i utkantane representerer. Dette meiner vi er viktige målsetjingar. Det same gjeld heimelen for kommunale null-konsesjonsforskrifter. Det er kommunane som forvaltar dagens konsesjonslov, og i ei tid der kommunane skal få auka makt og myndigheit, bør dei også få behalde dette som eit mogeleg verkemiddel i areal- og samfunnsplanlegginga. Med helsing Gunnar O. Hæreid assisterande fylkesmann Christian Rekkedal landbruksdirektør Brevet er godkjent elektronisk og har derfor ikkje underskrift.