Gode utsikter frå toppen. Januar Behovet for arbeidskraft er framleis svært høgt God lønnsemd blir teken ut i auka investeringar

Transkript

1 Januar 28 Gode utsikter frå toppen Behovet for arbeidskraft er framleis svært høgt God lønnsemd blir teken ut i auka investeringar Næringsbarometeret er utarbeidd i samarbeid mellom Asplan Analyse og partnarane bak barometeret:

2 Innhald Næringsbarometeret tek pulsen på næringslivet Næringsbarometeret for Hordaland og Sogn og Fjordane gir status og framtidsutsikter for viktige næringar på Vestlandet. Barometeret er utarbeidd i samarbeid mellom Asplan Analyse og partnarane bak Næringsbarometeret. Publikasjonen blir utgitt to gonger i året - i januar og mai. Barometeret byggjer på tre nye undersøkingar; ei større bedriftsundersøking, ei undersøking av landbruket og ei undersøking blant fylkeskommunane og kommunane i dei to fylka. Leiar: Moglegheitar til alle 3 Oppsummering: Det blei 1 fleire sysselsette i 27 4 Arbeidsmarknaden: Lågaste arbeidsløysa på 2 år 6 Norsk og internasjonal økonomi: Lette skyer i sikte 8 Spesialtema om eksport: Svak eksportutvikling 9 Spesialtema om fagopplæringa: Fagopplæringa i endring 1 Utviklingstrekk og forventningar innanfor enkeltnæringar Bygg og anlegg 12 Bank, finans og eigedomsdrift 14 Industri 15 Petroleumsnæringa 18 Vindkraft til havs 21 Fiskeri og fiskeindustri 22 Havbruk 24 Transport 26 Skipsfart 27 Reiseliv 28 Landbruk 3 Forretningsmessig tenesteyting 32 Varehandel 34 Offentleg sektor og anna personleg tenesteyting 36 Kulturnæringane 38 Kjelder 39 Foto side 1: Jan Helge Aalbu. Foto under: Oleana. Foto: Liv Næss. Datagrunnlag Næringsbarometeret byggjer på statestikk, intervjuer og tre nye undersøkingar. Bedriftsundersøkinga for Næringsbarometeret er gjennomført for prosjektet av Asplan Analyse, delvis i samarbeid med NHO sitt Økonomibarometer. Undersøkinga blei gjennomført i oktober/november 27 og omfattar 1382 bedrifter 134 i Hordaland og 348 i Sogn og Fjordane. Det er òg gjennomført ei undersøking av landbruket i dei to fylka og ei kommuneundersøking. Landbruksundersøkinga omfatter 139 gardsbruk. Kommuneundersøkinga omfattar 22 kommunar med 3/4 av folketalet i dei to fylka.

3 Moglegheiter til alle Tore Thorsnes (tv) og Jan Kjærner-Semb. Sysselsetjinga på Vestlandet fekk solid vekst i 27. Januarutgåva 28 av Næringsbarometeret for Hordaland og Sogn og Fjordane syner at den sterke utviklinga for næringslivet i fylka våre held fram. Arbeidsløysa er rekordlåg nasjonalt, og aller lågast på Vestlandet. Konkurransen om arbeidskrafta vil såleis bli skjerpa i 28 og dette vil bli ein konkurranse både mellom regionar og bransjar. Vil fylka våre klare seg i denne konkurransen i 28? Korleis skal vi klare å skaffe nok arbeidskraft med rett kompetanse dei komande åra? Uavhengig av konjunktursvingingar som vil kome, vil truleg mangel på arbeidskraft bli den viktigaste avgrensande faktoren i både vare- og tenesteproduksjonen. Arbeidsløysa er no nede på eit nivå som i praksis inneber full sysselsetjing. Stadig fleire bransjar ser på rekruttering frå utlandet som aktuelt og ønskjer hjelp i dette arbeidet. NAV nyttar EURES rådgjevarar i arbeidet med utanlandsrekruttering. Fleire kommunar går i partnarskap med bedriftene lokalt for å ta i mot kompetente utanlandske arbeidstakarar og deira familiar. Dette er ei framtidsretta satsing som kan gje små lokalsamfunn som slit med folketalsutviklinga eit godt løft. Vidare vekst i sysselsetjinga er heilt avhengig av at vi klarer å inkludere fleire av dei som i dag ikkje deltek på arbeidsmarknaden. Vidare vekst i sysselsetjinga er heilt avhengig av at avgangen frå arbeidsstyrken vert redusert og at vi klarer å inkludere fleire av dei som i dag ikkje deltek på arbeidsmarknaden. Med ei så låg arbeidsløyse bør arbeidsgjevarar tenkje utradisjonelt når dei skal rekruttere. Fleire personar på attføring og personar med nedsett funksjonsevne kan med enkel tilrettelegging kunne dekke arbeidsgjevarane sine arbeidskraftbehov. Bedrifter som legg til rette for, og inviterer desse tilbake til full eller deltidsjobb vil skaffe seg sjølv eit viktig forsprang i konkurransen om arbeidskrafta dei komande åra. Det vil også vere lønsamt for arbeidsgjevarane å gje sine sjukmelde tett oppfølging og tilrettelegging for å behalde arbeidskraft. NAV ser no gode teikn på at arbeidsgjevarane tenkjer nytt. Dette er svært gledeleg, ikkje minst fordi høve til å medverke i arbeidslivet er svært viktig for livskvaliteten til den einskilde. I tillegg har det positive verknadar for samfunnsøkonomien og for verksemdene som får tilgang på arbeidskraft. NAV sitt viktigaste bidrag til vidare utvikling og styrking av konkurransekrafta i fylka våre er nettopp å gje moglegheiter til alle. Partnarane bak Næringsbarometeret Innovasjon Norge Hordaland Innovasjon Norge Sogn og Fjordane NAV Hordaland NAV Sogn og Fjordane NHO Hordaland NHO Sogn og Fjordane Hordaland fylkeskommune Sogn og Fjordane fylkeskommune Sparebanken Vest Januar 28 Tore Thorsnes fylkesdirektør, NAV Sogn og Fjordane Jan Kjærner-Semb fung. fylkesdirektør, NAV Hordaland 3

4 Samla vurdering Det blei 1 fleire sysselsette i 27 Sysselsetjingsveksten i 28 er venta å bli like høg som i 27 Arbeidsinnvandringa er dobla God lønnsemd blir teken ut i auka investeringar Høg lønnsvekst og sterk krone svekkjer konkurranseevna Sterk sysselsetjingsvekst i 27 Næringslivet i Hordaland og Sogn og Fjordane går så det susar. Det er ordreboom i olje- og skipsindustrien, og det blir bygd meir enn nokon gong. Saman med høgt forbruk i hushalda skaper dette ein svært god marknad for det meste av næringslivet. Den siste bedriftsundersøkinga for Næringsbarometeret tyder på at dei gylne tidene held fram. 4 prosent av bedriftene rapporterer om alvorlege rekrutteringsproblem, men sysselsetjinga aukar likevel meir enn nokon gong. Næringslivet går stadig nye vegar for å få tak i folk, og bruken av utanlandsk arbeidskraft aukar kraftig. I Hordaland auka sysselsetjinga med rundt 9 i 27, mens veksten i Sogn og Fjordane var på rundt 12. Veksten i Hordaland blei om lag som bedriftene rekna med då året byrja, mens han blei noko lågare i Sogn og Fjordane. Dei to siste åra er det blitt 2 fleire sysselsette i dei to fylka. Håper på 1 fleire i 28 òg Behovet for arbeidskraft er framleis svært høgt. I Hordaland ventar næringslivet ein vekst på rundt 86, altså som i 27. I Sogn og Fjordane er det venta ein vekst på nesten 185. Det svarer til ein vekst på 6 prosent i begge fylka, når ein held offentleg verksemd utanom. Tabellen nedanfor viser kva næringar som ventar størst vekst. Kor stor veksten faktisk blir, er avhengig av kor stor del av arbeidskraftsreserven bedriftene klarer å ta i bruk, og kor godt dei lykkast med å rekruttere frå utlandet. Næring Hordaland Sogn og Fjordane Industri 9 25 Bygg og anlegg 9 25 Varehandel 11 1 Reiseliv 4 1 Transport og kommunikasjon 5 1 Bank, finans, eigedomsdrift og forretningsmessig tenesteyting 28 6 Anna 2 45 Sum Tabell 1: Venta sysselsetjingsvekst i 28 (n = 1382). Kjelde: Næringsbarometeret. Nokre få skyer i sikte Noreg er no inne i det fjerde året på rad med sterk vekst. Kapasiteten har heldigvis vist seg å vere større enn ein før har rekna med. Produktiviteten aukar samtidig som stadig fleire kjem i arbeid. Konjunkturoppgangen har vore sterk og langvarig, derfor er det no tydelege teikn til flaskehalsar i arbeidsmarknaden. Lønnsveksten aukar sterkare enn hos handelspartnarane våre. Det har vore høgare kostnadsvekst, og dessutan har kronekursen styrkt seg ein god del. Konkurranseevna er derfor monaleg svekt. Det skaper uro i eksportindustrien. Kostnadsveksten er dessutan med på å redusere etterspurnaden i ein del næringar som ikkje er konkurranseutsette. I bustadmarknaden er det tydelege teikn til at etterspurnaden er i ferd med å flate ut. Internasjonalt er biletet prega av meir uvisse, og mange trur at den sterke veksten vi har sett dei siste åra, flatar ut. HORDALAND Ned Stabilt Opp Omsetnad Tilsette Lønnsemd Investeringar Figur 1: Prosentdelen bedrifter som ventar oppgang, stabilitet eller nedgang i omsetnad, tal på tilsette, lønnsemd og investeringar i 28 (n = 134). Kjelde: Næringsbarometeret. SOGN OG FJORDANE Ned Stabilt Opp Omsetnad Tilsette Lønnsemd Investeringar Figur 2: Prosentdelen bedrifter som ventar oppgang, stabilitet eller nedgang i omsetnad, tal på tilsette, lønnsemd og investeringar i 28 (n = 348). Kjelde: Næringsbarometeret. 4

5 Austevollsreiarlaget DOF kunne leggje fram draumetal etter tredje kvartal 27. På biletet ser vi Renate på Skandi Stolmen. Foto: DOF. I begge fylka er det fleire som ventar omsetnadsvekst enn for eitt år sidan. Omsetnaden aukar Dei fleste bransjane ventar at marknaden blir like god i 28 som året før. Rundt 7 prosent av bedriftene i begge fylka ventar auka omsetnad i 28. Det er fleire enn for eitt år sidan. Størst vekst er venta innanfor oljerelatert næringsliv, som følgje av at petroleumsinvesteringane held seg på eit høgt nivå i 28 òg. Rekordlåg arbeidsløyse Arbeidsløysa er no svært låg, og rekordmange stillingar er ledige. Vi må heilt tilbake til åttitalet for å finne like låg arbeidsløyse. I Hordaland var arbeidsløysa ved utgangen av 27 nede i 1,5 prosent, 29 prosent lågare enn same månaden året før. I Sogn og Fjordane er arbeidsløysa nede i,9 prosent, 27 prosent lågare enn året før. Sogn og Fjordane har som før den lågaste arbeidsløysa i landet, og ingen andre fylke har hatt større nedgang det siste året. Sidan arbeidsstyrken aukar og arbeidsløysa er svært låg, er det fleire hender i arbeid enn nokon gong. Rekruttering er den største utfordringa Den låge arbeidsløysa gjer at store delar av næringslivet slit med å skaffe nok arbeidskraft. Problemet aukar, og nesten 4 prosent av bedriftene seier no at dei har ledige stillingar på grunn av rekrutteringsvanskar. For eitt år sidan var det rundt 3 prosent som melde om det same. Det er framleis byggje- og anleggsnæringa og mekanisk industri som slit mest. Her melder seks av ti at dei manglar arbeidskraft. Sjølv om mangelen på arbeidskraft gjer at arbeidsbelastninga aukar, er det ikkje noko som tyder på at sjukefråværet går opp. Men det er fare for at det vil skje i tida framover etter kvart som stadig meir marginale grupper kjem inn på arbeidsmarknaden. Det at gjennomsnittsalderen i arbeidsstyrken går opp, vil dra i same retning. På den andre sida er det svært viktig å få desse gruppene inn i arbeidslivet. God lønnsemd gir auka investeringar Høg etterspurnad og gode prisar har auka lønnsemda i dei fleste næringane. Over halvparten av bedriftene fekk betre driftsresultat i 27 enn året før. Resultata frå bedriftsundersøkinga tyder på at optimismen framleis er høg, men ikkje fullt så høg som for eitt år sidan. Den høge lønnsemda og eit stort behov for større kapasitet gjer at bedriftene aukar investeringane. Kvar tredje bedrift investerte meir i 27 enn i 26. Veksten held fram i 28, særleg i Sogn og Fjordane. Mot meir nisjeproduksjon i landbruket Landbruksnæringa i Hordaland og Sogn og Fjordane er under press fordi utviklinga går mot stadig større og meir spesialiserte bruk. Ei løysing er å satse meir på nisjeproduksjon og nye aktivitetar på garden. Tettare samarbeid med reiselivsnæringa og kulturnæringane gir store synergiar. Denne gongen er det gjennomført ei særskild landbruksundersøking for Næringsbarometeret med 139 gardsbruk i dei to fylka. Undersøkinga viser at kvar tredje bonde nyttar bruket som utgangspunkt for anna næringsverksemd enn tradisjonell landbruksproduksjon. I tillegg viser granskinga at mange får inntekter frå anna arbeid utanom garden. Styrkt kommuneøkonomi Det er ikkje berre næringslivet som kan gle seg over større økonomisk handlingsrom. Kommunane i både Hordaland og Sogn og Fjordane har styrkt driftsresultatet, og talet på kommunar med ubalansert økonomi er gått kraftig ned. Sysselsetjinga i offentleg sektor vil halde fram å auke til neste år, særleg innanfor pleie og omsorg og barnehage. Det viser ei særskild kommuneundersøking som er gjennomført for Næringsbarometeret. Kommunane står overfor dei same utfordringane som resten av næringslivet med kostnadsauke og rekrutteringsvanskar. 4 fleire utlendingar Det store behovet for arbeidskraft har gitt sterk auke i arbeidsinnvandringa, særleg i Hordaland. Det siste året (3. kvartal 26 til 3. kvartal 27) har nettoinnflyttinga frå utlandet vore på 34 personar, dobbelt så mange som året før. I Sogn og Fjordane er talet 65, 2 fleire enn året før. Nettoinnflyttinga til Hordaland er dobbelt så høg som året før, og i Sogn og Fjordane er nettoutflyttinga gått ned til ein tredjedel. Begge fylka har det siste året hatt nettoutflytting av nordmenn. Det viser tydeleg at den utanlandske arbeidskrafta har medverka sterkt til auka kapasitet i næringslivet. Stadig fleire bedrifter har sett seg føre å ta vare på denne ressursen. Det er svært viktig å lage det slik at utlendingane blir verande i Noreg. Det er tydelege teikn til flaskehalsar i arbeidsmarknaden. 5

6 Vidare vekst i sysselsetjinga er heilt avhengig av at avgangen fra arbeidsstyrken vert redusert. Selma Hesjedal (78 år) og Erling Thomassen Raa (75 år) er framleis i arbeid i fabrikken til Oleana på Espeland i Arna. Foto: Sparebanken Vest. Lågaste arbeidsløysa på 2 år Stor nedgang i talet på arbeidssøkjarar Nedgangen i den registrerte arbeidsløysa held fram. Ved utgangen av desemer 27 var,9 prosent av arbeidsstyrken tilsvarande 477 personar registrerte som heilt ledige i Sogn og Fjordane. Dette er ein nedgang på 27 prosent i gjennomsnitt samanlikna med same perioden året før. Sogn og Fjordane har færrast ledige i landet. I Hordaland er 1,5 prosent av arbeidsstyrken og 3575 personar registrerte som heilt ledige ved utgangen av desember 27, og dette er ein nedgang på 29 prosent i gjennomsnitt frå same månaden i 26. Landsgjennomsnittet for desember 27 var 1,6 prosent arbeidsløyse i arbeidsstyrken. Det er ein nedgang frå desember 26 på 27 prosent i gjennomsnitt. Positiv utvikling når det gjeld talet på langtidsledige Gruppa langtidsledige er dei som er registrerte heilt ledige, og som dei siste 26 vekene ikkje har hatt arbeid eller delteke på tiltak. Nedgangen i talet på langtidsledige har vore stor både i Hordaland og Sogn og Fjordane, men størst i Sogn og Fjordane. På landsnivå har Sogn og Fjordane hatt den relativt sett største nedgangen. Ein god marknad saman med målretta oppfølging frå NAV og aktiv bruk av verkemiddel ser ut til å ha gitt god utteljing for dei langtidsledige. Nedgang i alle aldersgrupper Det er jamn nedgang innanfor alle aldersgruppene av arbeidssøkjarar. Størst har nedgangen vore i gruppa 2 29 år i Hordaland. Det har òg vore ein positiv tendens i aldersgruppa 5 59 år. I Sogn og Fjordane har den største prosentvise nedgangen vore i aldersgruppa under 19 år og i aldersgruppa 3 39 år. Etterspurnad etter alle yrkesgrupper Det er stor etterspurnad etter arbeidskraft og derfor stor nedgang i talet på arbeidssøkjarar i alle yrkesgrupper. Når det gjeld arbeidsløyse kategorisert etter yrkesønske i Sogn og Fjordane, er det størst prosentvis nedgang innanfor yrkesønska jordbruk, skogbruk og fiske, bygg og anlegg, ingeniør og IKT-fag og akademiske yrke. Når det gjeld talet på personar, er det industriarbeid, reiseliv og transport, bygg og anlegg og kontorarbeid som har hatt den største nedgangen. I Hordaland er det jordbruk, skogbruk og fiske som har hatt den største prosentvise nedgangen, men dette er ei lita gruppe. Det er undervisning, ingeniørfag og reiseliv og transport som går mest ned. Når det gjeld talet på personar, er det kontorarbeid, butikk- og salsarbeid, reiseliv og transport og industriarbeid som har den største nedgangen. 6

7 Arbeidsmarknaden Prosent 4, 3,2 2,8 2, 1,6 1,2,8,4 Østfold Tiltaksdeltakarar Akershus Oslo Hedmark Oppland Heilt ledige Buskerud Vestfold Telemark Aust-Agder Vest-Agder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nordland Troms Finnmark Heile landet Figur 1: Talet på arbeidssøkjarar og deltakarar på arbeidsmarknadstiltak i fylka i prosent av arbeidsstyrken. Kjelde: NAV. Hordaland Sogn og Fjordane Leiarar Ingeniør- og IKT-fag Undervisning Akademiske yrke Helse, pleie og omsorg Barne- og ungdomsarbeid Meklarar og konsulentar Kontorarbeid Butikk- og salsarbeid Jordbruk, skogbruk og fiske Bygg og anlegg Industriarbeid Reiseliv og transport Serviceyrke og anna arbeid Ingen yrkesbakgrunn/ikkje oppgitt Prosent Figur 2: Prosentvis nedgang av heilt ledige arbeidssøkjarar frå desember 26 til desember 27, etter yrkesønske. Kjelde: NAV. Utvikling i talet på yrkeshemma arbeidssøkjarar Sogn og Fjordane har hatt ein solid nedgang i talet på personar som går på yrkesattføring. Fylket har sidan desember 26 hatt ein nedgang på 12 prosent for denne gruppa. Vi ser òg at stadig fleire får seg arbeid raskt etter gjennomført attføring. Arbeidsgivarane gir no fleire som har vore ute av arbeidslivet relativt lenge, ein ny sjanse. I Hordaland har talet på yrkeshemma auka, men det er likevel ein nedgang på i gjennomsnitt 2 prosent i 27. Nedgang i arbeidsløysa i alle regionar I Hordaland har det vore størst nedgang i Hardanger og Voss og i Nordhordland med 33 prosent. I Sogn og Fjordane har vi hatt sterkast nedgang i Nordfjord. Talet på arbeidssøkjarar er svært lågt i alle delar av Sogn og Fjordane. Hordaland Endring Hardanger og Voss 33 % Midthordland 31 % Nordhordland 33 % Sunnhordland 32 % Region Vest 32 % Bergen 27 % Sogn og Fjordane Endring Nordfjord 31 % Indre Sunnfjord 23 % Ytre Sunnfjord 25 % Ytre Sogn 3 % Indre Sogn 27 % Tabell 1: Prosentvis endring i arbeidsløysa frå 26 til 27 etter region. Kjelde: NAV. Framleis mange ledige innvandrarar Frå desember 26 til desember 27 har Hordaland hatt ein nedgang i talet på arbeidssøkjarar på 31 prosent for personar frå Noreg, 16 prosent for innvandrarar frå OECD-land og 24 prosent for innvandrarar frå land utanfor OECD. I Sogn og Fjordane er det registrert ein nedgang på 3 prosent ledige frå Noreg, 32 prosent frå OECD-land og 6 prosent for innvandrarar frå land utanfor OECD. Dersom denne tendensen held fram, kjem talet på innvandrarar som er registrerte ledige, til å auke. Mange ledige stillingar Talet på ledige stillingar har i begge fylka hatt ein auke på 17 prosent. I Hordaland har det fram til desember vore 38 ledige stillingar og i Sogn og Fjordane 83 stillingar. Dei fleste ledige stillingane i Hordaland er innanfor helse, pleie og omsorg, butikk- og salsarbeid, ingeniør- og IKT-fag, reiseliv og transport. Også i Sogn og Fjordane er det flest ledige stillingar innanfor helse, pleie og omsorg. Deretter kjem reiseliv og transport, butikk- og salsarbeid og bygg og anlegg. I Sogn og Fjordane er det akademiske yrke som har den største prosentvise auken saman med bygg og anlegg, ingeniør- og IKT-fag og undervising. Artikkelen er utarbeidd for Næringsbarometeret av NAV, desember 27. 7

8 Norsk og internasjonal økonomi Lette skyer i sikte Fire år med sterk vekst i norsk økonomi. Foto: Oskar Andersen. Mot lågare global vekst Framleis sterk vekst i Noreg Smartare arbeidsformer har gitt auka kapasitet Høgare investeringsevne gjer at veksten held fram 8 Mot lågare global vekst Den globale økonomien har no vore gjennom fleire år med sterk vekst. Mykje av grunnen er sterk produksjonsvekst og store investeringar i Asia, og stor etterspurnad frå amerikanske konsumentar. Men den globale veksten kjem truleg til å spakne noko frametter sidan den amerikanske økonomien no nærmar seg ein nedgangskonjunktur. Det er enno uvisst kor kraftig nedturen i amerikansk økonomi blir, for arbeidsløysa er framleis låg, og produksjonsveksten og lønnsemda til bedriftene har lenge halde seg høge. Det økonomiske biletet blir meir og meir prega av problema på bustadmarknaden og kredittmarknaden. Sidan det har sett ut til at desse problema skulle vare ved, er framtidsprognosane for den amerikanske økonomien gong på gong blitt nedjusterte for dei neste par åra. Etter eit år med solid økonomisk vekst i mange land i 26, og eit godt første halvår i 27, kan det sjå ut til at eurosona no er over toppen. Det er venta at veksten i 27 sett under eitt blir lågare enn i fjor, og at nedkjølinga held fram inn i 28. I somme europeiske land fell dessutan bustadprisane noko. Den sterke oppgangen i Asia ser ut til å halde fram, men det er uvisst om veksten i Asia og Aust- Europa kan hindre eit internasjonalt tilbakeslag dersom både USA og Vest-Europa skulle gå inn i ein lågkonjunktur. Det står att å sjå om Kina, India og andre regionar held fram å vekse dersom viktige eksportmarknader skulle svikte. Truleg lågare renter internasjonalt Både utsiktene til lågare vekst i amerikansk økonomi og uro i finansmarknadene gjer det meir sannsynleg at rentenivået går ned internasjonalt. Fallande rente ute gjer det vanskelegare for Norges Bank å heve renta heime utan å svekkje konkurranseevna ytterlegare på grunn av styrkt kronekurs. I den pengepolitiske rapporten frå utgangen av oktober har Norges Bank alt redusert banen for framtidig utvikling i styringsrenta. Norsk økonomi i ein høgkonjunktur, mangel på arbeidskraft Det er for tida høg aktivitet i norsk økonomi, og marknadssituasjonen er svært god. Det er særleg kapasiteten på arbeidsmarknaden som blir tøygde på fleire område, både i privat og offentleg sektor. Noreg er no inne i det fjerde året på rad med sterkare etterspørselsvekst enn langtidstrenden på 2,5 prosent. Totalt var det i tredje kvartal i år 9 fleire i arbeid enn eitt år tidlegare. Aldri før har så mange vore sysselsette i Noreg. Den registrerte arbeidsløysa var på under 4 personar ved utgangen av november. I dette vekstperspektivet er det heldigvis slik at kapasitetsgrensene i norsk økonomi synest å vere meir fleksible enn ein før har rekna med. Produktiviteten aukar fordi bedriftene organiserer produksjonen på stadig nye og betre måtar. Mange fleire vil byrje å arbeide eller arbeide meir når det er lett å få jobb. Dermed blir den sysselsette delen av folket større. Stadig fleire bedrifter dekkjer noko av det auka arbeidskraftsbehovet ved hjelp av utanlandsk arbeidskraft. I tillegg byter mange bedrifter tidlegare norske underleverandørar ut med utanlandske. Dette har gitt norsk økonomi større kapasitet, og dermed har det vore råd å handtere den svært høge etterspørselen utan at resultatet til no har blitt kostnadssprekk og dyrare varer og tenester. Svekka konkurranseevne Men det at konjunkturoppgangen har vore så sterk og langvarig, skaper flaskehalstendensar i arbeidsmarknaden. Lønnsveksten aukar, endå sterkare enn hos handelspartnarane våre. I tillegg til høgare kostnadsvekst har kronekursen styrkt seg monaleg. Konkurranseevna på kostnadssida er derfor klart svekt. Fire år med svært sterk vekst i norsk økonomi kjem av at Noreg har tent stort på globaliseringa som produsent av råvarer og innsatsvarer for verdsmarknaden. At Kina og India har delteke så sterkt i den internasjonale handelen med varer og tenester, har gitt billig import for alle land. Men Noreg er i ei særs heldig stode fordi den sterke veksten i desse landa har auka etterspørselen etter energi og andre råvarer som Noreg er storleverandør av. I tillegg har globaliseringa auka transportbehovet kraftig og gitt gode tider for norsk skipsfart og næringar knytte til skipsfarten. Høgare råvareprisar medfører sjølvsagt òg høgare kostnader for somme norske næringar. Byggje- og anleggsverksemd og transport er døme på næringar der kostnadene no aukar raskt, både på grunn av høg oljepris og som følgje av høg økonomisk aktivitet utanfor Noreg. Høgare eksportprisar og moderate importprisar har auka Noregs disponible inntekter kraftig. Utviklinga har gitt norske hushald eit særskilt løft i kjøpekrafta. Bedriftene har fått auka lønnsemd og investeringsevne, mens staten har fått eit finansielt handlingsrom utan sidestykke. Alle desse tre faktorane har gitt sterke vekstimpulsar til norsk økonomi. Oljeprisen ser ut til å halde seg svært høg. Andre eksportprisar er det meir uvisst med. Den sterke kronekursen og ikkje minst den svake dollaren har dei siste månadene gjort at Noreg ikkje er ein fullt så framgangsrik global vinnar som før. Artikkelen er utarbeidd for Næringsbarometeret av NHO, desember 27.

9 Eksport Noreg eksporterer oljeprodukt for 5 milliardar kroner, og 45 prosent av eksporten er frå Hordaland. Raffineriet på Mongstad har ein kapasitet på 1 millionar tonn råolje per år. Foto: StatoilHydro. Hordaland største eksportfylke Lågare eksportverdi på raffinerte oljeprodukt og fisk svekkjer eksportutviklinga i Hordaland og Sogn og Fjordane. I 27 har eksportutviklinga i Hordaland og Sogn og Fjordane vore svakare enn i resten av landet. Hordaland er framleis det desidert største eksportfylket, med ein samla eksportverdi på vel 4 milliardar kroner, i perioden januar til oktober 27. Eksporten av raffinerte oljeprodukt (brenselsstoff) står for over halvparten av verdien, mens tilverka varer utgjer nesten 4 prosent. Tilverka varer omfattar stort sett alt utanom brenselsstoff, råvarer og fisk. Hordaland står for nesten 4 prosent av den samla eksporten frå landet. I Sogn og Fjordane var eksportverdien dei første ti månadene i 27 på vel 1 milliardar kroner. Tilverka varer utgjorde 8 prosent av eksporten, og 2 prosent var fisk. Samla sett var eksporten frå Hordaland 1 prosent mindre dei ti første månadene av 27 enn i same periode året før. Eksporten frå Hordaland har auka innanfor alle varegrupper så nær som raffinerte oljeprodukt, der eksporten har gått ned med 13 prosent. Eksportverdien for tradisjonelle varer utanom raffinerte oljeprodukt auka med 11 prosent. For landet totalt auka eksportverdien av tradisjonelle varer inkludert oljeprodukt med 11 prosent. I Sogn og Fjordane auka eksportverdien på tradisjonelle varer med fire prosent. Eksportverdien for tilverka varer auka med 14 prosent, om lag som i landet under eitt, mens eksportverdien på fisk gjekk ned med ca 16 prosent. Noreg Vest-Agder Troms Nordland Hedmark Telemark Sør-Trøndelag Vestfold Hordaland Finnmark Oppland Østfold Rogaland Oslo Møre og Romsdal Sogn og Fjordane Nord-Trøndelag Akershus Aust-Agder Buskerud Prosent Tradisjonelle varer eksklusiv oljeprodukt omfattar fisk, andre matvarer, drikkevarer og tobakk, råvarer og tilverka varer Figur 1: Prosentvis endring av eksportverdi for tradisjonelle varer eksklusiv oljeprodukt i perioden januar oktober 27, jamført med januar oktober 26. Kjelde: SSB. 9

10 Dag Sigve Arefjord er kåra til årets lærling for heile Skanska Norge blant 2 lærlingar i 27. Han blei òg kåra til årets lærling i Entreprenørforeningen Bygg og Anlegg (EBA). Foto: Skanska. Fagopplæringa i endring Ei velfungerande fagutdanning er viktig for utviklinga i næringslivet. Heile 4 prosent av bedriftene melder at dei er lite nøgde med kvaliteten på kompetansen til lærlingane sine. Styrking av rådgivartenesta og auka rekruttering til fagopplæringa er sentrale stikkord for å bøte på problemet. Det blir teikna rekordmange lærekontraktar i Hordaland og Sogn og Fjordane, og mellom 8 og 9 prosent av alle som søkjer etter læreplass, har fått kontrakt. Enkelte bransjar slit med å rekruttere nok lærlingar, og læreplassar blir ståande ledige. Rekordmange lærekontraktar Det blir teikna lærekontraktar som aldri før, både i Hordaland og Sogn og Fjordane. Om lag 9 prosent av søkjarane i Hordaland hadde lærekontrakt per 1. november det tilsvarer 167 lærlingar. I Sogn og Fjordane var det på same tid teikna lærekontrakt for 42 lærlingar. Pågangen etter lærlingar er stor, og særleg bygg- og anleggsbransjen opplever at det er for få som søkjer aktuelle læreplassar. Det er berre i bilfaget lette og tunge køyretøy det blir rapportert om for mange søkjarar. På landsbasis dreier det seg om fleire tusen læreplassar som kan bli ståande ledige. Mellom anna slit fleire industrifag, bygg og anlegg, grafisk industri, kokke- og butikkfag med å få fatt i kvalifiserte ungdommar. Misnøye med kompetansen Ei velfungerande fagopplæring har mykje å seie for utviklinga i næringslivet. Bedriftene treng tilgang til motiverte og kompetente ungdommar med grunnleggjande opplæring innanfor dei ulike faga frå skuleverket. Bedriftene yter tilbake ved å sikre elevane den spesialiserande delen av opplæringa gjennom lærekontraktar. Fagopplæringa blir slik eit felles løft mellom skule og næringsliv. På spørsmål om dei opplever at lærlingane har jobbrelatert kunnskap på nivå med det som er rimeleg å vente, svarer heile 4 prosent av bedriftene i bedriftsundersøkinga for Næringsbarometeret at dei er lite nøgde med kompetansenivået til lærlingane. Det er særleg innanfor bransjane industri og bygg og anlegg at ein finn dei minst nøgde bedriftene. I byggjenæringa er heile 45 prosent av verksemdene kritiske til kompetansenivået til lærlingane sine. I industrien er det tilsvarande talet 42 prosent. Det kan vere ei rekkje årsaker til at bedriftene er misnøgde. For skulen er det elevane sitt førsteval som dimensjonerer utdanningstilbodet. Det har til tider ført til avstand mellom arbeidslivets behov for arbeidskraft og utdanningsvalet til elevane. Enkelte fag har blitt meir populære enn 1

11 Spesialtema: Fagopplæringa andre, mens andre fag har slite med å få nok lærlingar. I bransjar som slit med å rekruttere lærlingar, vil det venteleg òg vere ei utfordring å sikre seg dei beste kandidatane. Her må bedriftene sjølve ta på seg mykje av ansvaret og i større grad evne å føresjå og synleggjere framtidsutsiktene innanfor sine yrke. Ein kan òg lure på om grunnopplæringa i skuleverket er god nok. Manglande ressursar gjer at skuleverket har problem med å halde tritt med den teknologiske utviklinga innanfor enkelte fag, og eit stort spenn i spesialiseringsområde gjer det vanskeleg for skulane å sikre spesialiserte lærekrefter på alle område. Gjennom Kunnskapsløftet blir det gjort markerte endringar i fagopplæringa. Det blir lagt vekt på større breiddekompetanse og breiare rekruttering inn til fagutdanninga. Den nye reforma inneber at lærlingane har større breiddekunnskap, men mindre spisskompetanse innanfor faga sine. Ein breiare grunnkompetanse vil gjere det enklare å byggje ut opplæringa ut frå skiftande behov i arbeidslivet, mens bedriftene får eit endå større ansvar for å utvikle spisskompetansen til elevane. Dei første lærlingane etter den nye modellen kjem ut frå skuleverket våren 28, og det blir spennande å sjå kva utslag reforma gir både når det gjeld rekrutteringa til yrkesfaga og kompetansen til lærlingane. INDUSTRI I svært liten grad I svært stor grad 47% 8% 3% Manglande ressursar gjer at skuleverket har problem med å halde tritt med den teknologiske utviklinga innanfor enkelte fag. I liten grad Inga formeining 6% 36% Figur 1: I kva grad opplever du at lærlingane i verksemda har jobbrelatert kunnskap på nivå med det som det er rimeleg å vente? Kjelde: Næringsbarometeret (n = 72). Veidekke godt nøgd med lærlingane Vi kjenner oss ikkje igjen i denne undersøkinga, seier Rune Karlsen, dagleg leiar i Veidekke Entreprenør, distrikt Sogn og Fjordane. Verksemda har om lag 8 tilsette og ein årleg omsetnad på rundt 23 millionar kroner. Dei har ni lærlingar innanfor betongfag og tømmerfag og er godt nøgde med kompetansen deira. For oss har det hatt mykje å seie at det er opna linjer for betongfaga på dei vidaregåande skulane i Sogndal og Stryn. Dei siste åra har det vore stor søknad til desse linjene, noko som òg gir seg utslag i god tilgang på lærlingar. Veidekke Entreprenør er tilslutta byggjenæringa sitt opplæringskontor i Sogn og Fjordane ByggOpp og Rune Karlsen gir dei mykje av æra for den gode rekrutteringa til byggfaga i fylket. Vi har òg eit godt samarbeid med skuleverket, men ser sjølve at dette er eit område som kan bli endå betre. Ein viktig del av samarbeidet kan vere å tilby lærarane ved skulane tilleggs- og etterutdanning gjennom hospitering eller deltaking på kurs i EBA-regi, eller bedriftsinterne kurs, seier Karlsen som har eit lite hjartesukk til slutt: Elevane får ei god grunnleggjande HMSopplæring i skulen, men dei manglar nok dokumentasjon på dette når dei kjem ut i verksemdene. Det hadde vore til stor hjelp for verksemdene om elevane fekk kursbevis innanfor sentrale HMS-område. CNC-operatørar frå Osterøy På Osterøy i Nordhordland har industri og skuleverk gått saman for å styrkje fagutdanningstilbodet. Det var ei utfordring at skulen ikkje kunne gi undervisning som var relevant for den lokale industrien. Det største problemet var mangel på relevante maskiner og utstyr, seier Lars Mjøs, industrikonsulent i Osterøy Industrilag. I 25 tok dei tak i denne utfordringa, og eit spleiselag mellom næringslivet og skulen/fylkeskommunen sørgde for at skulen no er tilført både CNC-maskiner og robotar. Det er òg etablert eit nært samarbeid mellom skulen og næringslivet gjennom utplassering av elevar i bedrifter og oppdatering og etterutdanning av lærarar gjennom hospitantordningar. I tillegg stiller Tysse Mekaniske Verkstad AS sin eigen utviklingsverkstad til disposisjon for undervisning av Vg2-elevar fast ein dag i veka. Dette er eit felt som til no har mangla eit godt opplæringstilbod. Målet er å utvikle eit nasjonalt kompetansesenter for avansert maskinering og robothandtering, KAM, her på Osterøy, seier Mjøs. Til no har prosjektet fått støtteerklæringar frå 13 bedrifter i Bergen og omland, som til saman representerer om lag 25 arbeidsplassar med over 25 avanserte CNC-maskiner. BYGG OG ANLEGG I stor grad I svært liten grad I liten grad I svært stor grad 44% 8% 3% Inga formeining 8% 37% I stor grad Figur 2: I kva grad opplever du at lærlingane i verksemda har jobbrelatert kunnskap på nivå med det som det er rimeleg å vente? Kjelde: Næringsbarometeret (n = 134). ÅSE FRETHEIM prosjektleiar i Senter for yrkesrettleiing i Hordaland Styrka rådgiving gir betre val Gjennom å betre yrkes- og utdanningsrettleiinga i ungdomsskulen håper vi å unngå kostnadene for den enkelte ved omval av fag og forseinka utdanningsløp. Rett yrkesval gir òg meir motiverte lærlingar med eit meir realistisk forhold til det arbeidslivet dei skal inn i. Vi arbeider for å nå ungdomsskuleelevar med informasjon om ulike yrke direkte frå bedrifter og opplæringskontor. Med denne koplinga styrkjer vi skulen sitt arbeid med å gi elevane kunnskap om arbeid og utdanning. Og ikkje minst sørgjer vi for at næringslivet får ein direkte rekrutteringskanal inn mot ungdomsskuleelevane, seier Åse Fretheim, prosjektleiar for Senter for yrkesrettleiing i Hordaland. Gjennom eit prøveprosjekt over tre år har senteret arbeidd langs to frontar: styrking av rådgivartenesta i ungdomsskulen og individuell rettleiing av elevar gjennom nettstaden Senteret går over i permanent drift frå januar 28. I 26 formidla senteret kontakt for totalt 2 møte mellom bedrifter og ungdomsskuleelevar, fordelt på 35 skular i Bergen, Fjell, Sund og Øygarden. Det er eit mål at kvar skule skal ha besøk av ein bedriftsrepresentant for kvart av dei ni utdanningsprogramma innanfor yrkesfag. 11

12 Er toppen nådd? Rekordhøg omsetnad i 27 God tilgang på nye byggjeog anleggsprosjekt Høgare rente og sterk vekst i byggjekostnader bremsar bustadbygginga Framleis stort behov for arbeidskraft Mangel på arbeidskraft avgrensar vekst og lønnsemd Foto: Ole Harald Dahle. Solid vekst i aktiviteten Trass i høgare rente har bygg- og anleggsaktiviteten i Hordaland og Sogn og Fjordane halde fram å vekse i 27. Tal frå SSB viser at omsetnaden første halvår 27 auka med 19 prosent i Hordaland og 25 prosent i Sogn og Fjordane samanlikna med same perioden året før. Ordresituasjonen er framleis god. Tilgangen på nye byggjeprosjekt i Hordaland og Sogn og Fjordane auka med 19 prosent tredje kvartal 27 samanlikna med same kvartal året før. Det skjer likevel ei forskyving frå bustad til andre typar bygg. Ordremengda innanfor anlegg auka med 25 prosent. Hordaland og Sogn og Fjordane er blant dei regionane i landet der ordrereserven har auka mest. Bustadbygginga blir stabilisert på eit høgt nivå Etterspurnaden etter bustader har dei siste åra lege langt over tilbodet. Dette har ført til ein ekstremt høg prisvekst og god forteneste for dei som har spekulert i bustader. Sterk vekst i byggjekostnadene og tilsvarande vekst i prisane på nye bustader, auka rente og utflating av bruktbustadprisane vil gjere sitt til å redusere etterspørselen etter nye bustader og sørgje for at igangsetjinga av bygging av nye bustader flatar ut. Sjeføkonom i Prognosesenteret, Kjell Senneset, trur likevel ikkje vi får sjå nokon nedgang i bustadbygginga på Vestlandet med det første. - Aktiviteten blir stabilisert på eit høgt nivå i begge fylka. Vi trur nivået kjem til å liggje på 4 bustader i Hordaland og 5 i Sogn og Fjordane i 28, som er same nivået som i 27. Bygginga av private næringsbygg er venta å gå noko ned i 28, for så å auke igjen i 29, seier Senneset. Offentleg byggjeaktivitet gjekk kraftig ned i 27 samanlikna med året før. Noko av årsaka er at det offentlege driv ein motkonjunkturpolitikk i ein veldig pressa bygg- og anleggsmarknad. Prosjekt som er utsette, er mellom anna Odontologen og Kunsthøgskolen i Bergen. - Erfaringane tilseier at det offentlege kjem for seint på banen når konjunkturen snur, seier Tommy Johansen, direktør i EBA Vestenfjelske avdeling. - Vi ventar høg aktivitet framover, mellom anna med oppstart på Bybanen i Bergen og stor aktivitet på Mongstad. Andre prosjekt som Talet på bustader Hordaland Sogn og Fjordane Figur 1: Igangsette bustader 23 26, prognoser for Kjelde: SSB/Prognosesenteret. 12

13 Bygg og anlegg Jamn byggjeaktivitet i Nordfjord JOSTEIN HILDE dagleg leiar i HS Bygg i Stryn HS Bygg AS, som er ein av dei største aktørane innanfor bygg og anlegg i Nordfjord, har eit jamt og godt tilsig av nye jobbar. Vi opplever ikkje dei store svingingane som elles i landet. Marknaden er relativt liten, og med eit par store bygg er kapasiteten vår oppbrukt, seier dagleg leiar Jostein Hilde. Oppdraga våre er offentlege bygg, private næringsbygg og dessutan prosjekt for turistnæringa. Vi utfører også bustadbygging i privat regi, i tillegg til betongelementmontasje for andre aktørar. Marknadsområdet vårt er først og fremst lokalt i Stryn, dernest resten av Nordfjord i tillegg til søre Sunnmøre. Dei siste åra har bemanninga vore stabil med rundt 2 tilsette. Det er passeleg mange, og vi har derfor ikkje teke inn utanlandsk arbeidskraft. Vi har stabile og kompetente fagarbeidarar og satsar på rekruttering ved å ta inn nok lærlingar. I samband med det vil vi gi honnør til BYGGOPP (Opplæringskontoret for bygg- og anleggsteknikk), som gjer ein glimrande jobb med å følgje opp lærlingane og lærebedriftene. Ordrereserven vår er som vanleg ikkje så stor, men vi reknar med at 28 blir eit godt år, på linje med 27. kan komme, er forlenging av Bybanen frå Nesttun til Flesland, Ulrikstunnelen og Hardangerbrua. Men vi opplever at anbodsprosessane tek lengre tid no enn tidlegare. Det er fleire omkampar som mellom anna fører til forseinkingar og dårleg kapasitetsutnytting, seier Johansen. Tilgangen på arbeid er enorm, men vi slit med å halde på arbeidsstokken og å skaffe ny arbeidskraft. Derfor blir innteninga for dårleg. Bedriftsleiar, bygg og anlegg Framleis svært høg etterspurnad Bygg- og anleggsbedriftene rapporterer om ein svært god marknadssituasjon i begge fylka. 8 prosent av dei snautt 2 bedriftene som er med i bedriftsundersøkinga for Næringsbarometeret, karakteriserer marknadsutsiktene som gode eller svært gode. Ingen andre næringar er så nøgde med marknadssituasjonen. Netto budsjetterer halvparten av bedriftene med auka omsetnad i 28. Delen som ventar nedgang, er då trekt frå. Optimismen er noko redusert samanlikna med situasjonen for eitt år sidan. Årsaka er truleg mangel på arbeidskraft, som blir eit stadig større problem for næringa. Under halvparten av bedriftene får tak i den arbeidskrafta dei treng, noko som avgrensar vekst og lønnsemd. Forventingane til auka lønnsemd har gått noko ned det siste året. I Hordaland ventar vel halvparten av bedriftene ei positiv lønnsemdsutvikling i 28. I Sogn og Fjordane er delen 45 prosent. Framleis stort behov for arbeidskraft Behovet for arbeidskraft er framleis stort i begge fylka. Bedriftene ventar ein sysselsetjingsvekst i 28 på nesten 6 prosent. Det er omtrent same nivået som veksten i 27. Auken svarer til i underkant av 1 medarbeidarar i Hordaland og 25 i Sogn og Fjordane. I Sogn og Fjordane er talet på bedrifter som planlegg vekst, høgare enn for eitt år sidan. I Hordaland er talet gått med. Det er behov for fleire medarbeidarar i alle regionar, men størst er behovet i Sunnfjord og Sunnhordland. Lågast vekst er venta i Hardanger og Voss. Ønskjer at utlendingane skal bli For ein stor del av bedriftene er utanlandsk arbeidskraft ein kjærkommen ressurs, og mange har svært god erfaring med dette. 4 prosent av bygg- og anleggsbedriftene har utlendingar i arbeidstokken, dei fleste frå Aust-Europa. Halvparten av bedriftene auka rekrutteringa frå utlandet i 27; den største auken var i Hordaland. Kvar tredje bedrift i begge fylka planlegg ytterlegare auke i 28. Sjølv om det er mangel på arbeidskraft som er hovudgrunnen til at næringa rekrutterer frå utlandet, er det fleire som trekkjer fram generelt betre arbeidsinnsats som medverkande årsak. Næringa er i stor grad avhengig av at utlendingane blir i Noreg. Det er derfor viktig at ein tenkjer langsiktig når det gjeld denne ressursen. FAKTA Næringa sysselset vel 17 personar i Hordaland og 37 i Sogn og Fjordane. Det svarer til rundt 7 prosent av sysselsetjinga i begge fylka. HORDALAND Figur 2: Nettodelen bedrifter som ventar vekst i 28 jamført med forventningane for 27 (n = 158). Kjelde: Næringsbarometeret. SOGN OG FJORDANE Tilsette Omsetnad Investeringar Lønnsemd Tilsette Omsetnad Investeringar Lønnsemd Figur 3: Nettodelen bedrifter som ventar vekst i 28 jamført med forventningane for 27 (n = 41). Kjelde: Næringsbarometeret. 13

14 Bank, finans og eigedomsdrift Grunnen til smitten er at mykje av finansieringa til norske bankar er henta frå utlandet. Bankane har store utlån i dollar, og den europeiske dollarmarknaden blir nytta til å skaffe likviditet i norske kroner. Det siste skjer ved at bankane låner i dollar og så byter valutaen mot norske kroner. Stadig færre ledige kontorlokale Etterspurnaden etter næringseigedom med god og moderne standard er særskilt høg. Det viser seg i prisstiging, bygging av nye næringsbygg og renovering av eldre kontorbygg. Trass i nybygginga er det blitt etter måten mindre ledig kontorareal. I bergensregionen er det berre 5 prosent ledige lokale, det vil seie ca 75 kvm, mot ca 7 prosent på same tid i fjor. Arealmangelen skaper stor interesse for nybyggingsprosjekta. Parkveien, Bergen. Bustadmarknaden viser svakheitsteikn Bustadprisane flatar ut, og omsetnadstida er tredobla Prisane på næringseigedom aukar framleis Det er uro i kredittmarknadene Bustadmarknaden flatar ut Norges Bank har heva renta 13 gonger sidan mars 25, og styringsrenta er auka frå 1,75 til 5 prosent. Auken ser no ut til å påverke bustadmarknaden. Prisauken er langt frå så sterk som før, og omsetnadstida har auka. Prisane for næringseigedom har likevel stige kraftig i 27, men det er ikkje uvanleg at næringseigedom og bustadmarknad svingar i utakt. Svakheitsteikna i bustadmarknaden blir spegla i utlånsveksten for hushalda. Veksten har gått ned frå 12,3 prosent i juli 27 til 11,8 prosent i september 27. For ikkje-finansielle føretak var tolvmånadersveksten 2,1 prosent i september 27. Den årlege pengemengdveksten til føretaka var likevel framleis høgare enn gjeldsveksten deira. Den sterke veksten i bruttogjelda og pengemengda til føretaka kjem av høgkonjunkturen i norsk økonomi, melder SSB. Uro i kredittmarknaden I 26 snudde bustadmarknaden i USA, og bustadprisane tok til å falle. Det grov grunnen under mange investeringar og gjorde etter kvart at mange ikkje greidde bustadlåna sine. Omfattande uro braut ut i pengeog kredittmarknadene. Denne uvissa har spreidd seg til Noreg, slik at kredittpåslaget til bankane har auka noko her òg. Men uroa i norske finansinstitusjonar er ein rein smitteverknad. Ei undersøking Kredittilsynet har gjort, viser at norske bankar ikkje er direkte utsette for tap på grunn av hendingane i USA. FAKTA Næringa som omfattar finansiell tenesteyting, forsikring og eigedomsdrift, sysselset ca. 85 personar i Hordaland og ca 11 i Sogn og Fjordane. Det svarer til nesten 4 prosent i Hordaland og vel 2 prosent i Sogn og Fjordane. Størst nedgang i Bergen I desember 26 hadde Bergen den lågaste omsetnadstida i landet, på berre 16 dagar. Eit år etter er omsetnadstida gått opp til heile 48 dagar. Den kraftige prisveksten vi har sett dei siste åra, har stoppa opp. Frå desember 26 til desember 27 sank prisane i Bergen med 6 prosent. Stavanger er den einaste av storbyane der den høge prisveksten held fram. Stavanger har passert Bergen i prisnivå det siste året. Den gjennomsnittlege kvadratmeterprisen er no 28 8 kroner i Bergen og 23 4 kroner i Hordaland utanom Bergen. Bransjen publiserer dessverre ikkje statistikk for Sogn og Fjordane. Frå desember 26 til desember 27 sank bustadprisane i Bergen med heile 6 prosent. Region Desember 6 Desember 7 Årleg endring i % Stavanger 29,2 32,1 1 % Oslo 34,1 34,2 % Tromsø 29,7 29, -2 % Trondheim 27,9 26,5-5 % Bergen 3,8 28,8-6 % Snitt Noreg 28,6 28,4-1 % Tabell 1: Pris per kvm for alle bustader. Tal i 1 kroner og prosent. Kjelde: NEF, EFF, Finn.no og ECON Pöyry. Framleis gode marknadsutsikter Trass nedkjøling i bustadmarknaden er det framleis gode tider for bedriftene innanfor finansiell tenesteyting og eigedom. Bedriftsundersøkinga, som omfattar 77 bedrifter innanfor bank, finans og eigedomsdrift, viser at nær halvparten hadde ein driftsmargin på meir enn 9 prosent i 27. Forventingane til 28 er noko lågare enn for 27. Det er etter måten færre som ventar auka omsetnad, investeringar og lønnsemd. Innanfor eigedomsdrift er det venta 11 prosent fleire tilsette, som svarer til 3 4 personar. Innanfor finansielle tenester er det derimot venta ein svak nedgang i talet på tilsette. HORDALAND OG SOGN OG FJORDANE Tilsette Omsetnad Investeringar Lønnsemd Figur 1: Nettodelen bedrifter som ventar vekst i 28 jamført med forventningane for 27 (n = 77). Kjelde: Næringsbarometeret. 14

15 Industri Hydo Aluminium i Høyanger. Foto: POW.no. Historisk høg kapasitetsutnytting Industriproduksjonen aukar også i 28 Industrien i Hordaland ventar 15 fleire tilsette i 28 Kapasiteten aukar gjennom høgare investeringar Auka kronekurs uroar eksportbedriftene Aktiviteten held fram å auke Produksjonsvolumet i industrien heldt fram å auke i 27. Forklaringa er auka sysselsetjing og at bedriftene har fått auka kapasitet gjennom høgare investeringar. Tal frå SSB viser at veksten var størst innan såkalla investeringsvarer som mellom anna omfattar produksjon av metall- og maskinvarer, offshoreverft og skipsverft. Den viktigaste FAKTA Industrien sysselset nesten 3 personar i Hordaland og nær 8 i Sogn og Fjordane. Det svarer til høvesvis nesten 13 og 15 prosent av sysselsetjinga i desse fylka. I begge fylka er dei største undergruppene mekanisk industri og produksjon av nærings- og nytingsmiddel. drivaren er høgare investeringar særleg innanfor segmenta olje og gass, skip og bygg. Investeringane i olje- og gassverksemda er rekordhøge samstundes som skipsverfta og underleverandørindustrien har den største ordeoppgangen nokosinne. Kapasitetsutnyttinga i industrien er for tida historisk høg. Den gjennomsnittlege utnyttinga ser ut til å halde seg på 85 prosent. Aktivitetsnivået i industrien i Hordaland og Sogn og Fjordane held fram å vekse. Det viser bedriftsundersøkinga for Næringsbarometeret, som omfattar 244 bedrifter; 17 i Hordaland og 74 i Sogn og Fjordane. Dei aller fleste industribedriftene vurderer marknadsutsiktene som gode eller svært gode. Over 6 prosent ventar auka omsetnad i 28, og det er like mange som ved inngangen til 27. Alle delar av industrien ventar høg vekst i tida som kjem, men størst er optimismen i mekanisk industri og nærings- og nytingsmiddelindustri. 15

16 HORDALAND Tilsette Omsetnad Investeringar Lønnsemd Figur 1: Nettodelen bedrifter som ventar vekst i 28 jamført med forventningane for 27 (n = 17). Kjelde: Næringsbarometeret. SOGN OG FJORDANE Tilsette Omsetnad Investeringar Lønnsemd Figur 2: Nettodelen bedrifter som ventar vekst i 28 jamført med forventningane for 27 (n = 74). Kjelde: Næringsbarometeret. Det er større pågang enn vi klarer å handtere. Bedriftsleiar i trevareindustrien Mangel på arbeidskraft avgrensar veksten Bedriftsundersøkinga tyder på at det i fjor blei nesten 1 fleire industriarbeidsplassar i Hordaland og rundt 2 fleire i Sogn og Fjordane. Veksten var lågare enn bedriftene rekna med ved inngangen til året, og den viktigaste årsaka er mangel på arbeidskraft. Rekrutteringsproblema aukar, og i den mekaniske industrien og verftsindustrien melder over 6 prosent av bedriftene at dei er i beit for arbeidskraft. Dersom det var lettare å få tak i arbeidskraft, ville bedriftene i Hordaland ha tilsett meir enn 1 fleire medarbeidarar. I Sogn og Fjordane er behovet utrekna til mellom 3 og 4. Det er særleg fagarbeidarar det er behov for. Framleis tru på fleire tilsette i Hordaland Det er framleis svært mange industribedrifter som planlegg å auke sysselsetjinga i 28. I Hordaland er nettodelen på 4 prosent, medan han er på nesten 3 prosent i Sogn og Fjordane. Ein reknar med ein samla vekst i Hordaland på ca. 9 sysselsette. Flest nye arbeidsplassar er venta innanfor mekanisk industri, verftsindustri og produksjon av elektriske produkt. I Sogn og Fjordane er bedriftene meir nøkterne, med eit vekstoverslag på 25 sysselsette. Veksten er venta mellom anna i metallvareindustrien, medan det i begge fylka er venta uendra sysselsetjing i nærings- og nytingsmiddelindustrien og trevareindustrien. Lonevåg Beslagfabrikk på Osterøy. Overlèt rutinearbeidet til robotar Sidan starten i 1947 og fram til i dag har det skjedd ei rivande utvikling i produksjonen ved Lonevåg Beslagfabrikk. Ein god del av rutinearbeidet er overlate til ni robotar. Det gjer at vi lettare kan drive konkurransedyktig industri i eit høgkostland, fortel Jørn Jacobsen, som er dagleg leiar. Det er eit vilkår for bruk av robotar i produksjonen at operatørane våre har kompetanse til å handtere og programmere robotar. Derfor er det bra at Osterøy vidaregåande skule satsar på dette. Det vil industrien på Osterøy og elles i Hordaland tene på, seier Jacobsen. 27 har vore eit svært travelt år for oss, som for resten av byggjeindustrien. Vi produserer sikringsutstyr til tak og beslag og importerer portar til garasjar. Den høge aktiviteten i byggjenæringa gir gode tider for oss. Omsetnaden i 27 auka med 1 15 prosent frå året før. Vi trur at den sterke veksten er i ferd med å flate ut. 28 blir truleg på nivå med 27. Den utanlandske arbeidskrafta blir stadig viktigare for industrien. Annakvar bedrift i Sogn og Fjordane og kvar tredje bedrift i Hordaland har tilsett utanlandsk arbeidskraft. Ein ventar at nivået skal halde seg i Sogn og Fjordane, men auke monaleg i Hordaland. Det tyder på at ein god del av dei nye industriarbeidsplassane som er venta i Hordaland i 28, kjem til å bli fylte av utlendingar. Betra lønnsemd i Sogn og Fjordane Industribedriftene i Sogn og Fjordane kan vise til god lønnsemdsutviking dei siste åra. I 25 hadde 64 prosent av industribedriftene positiv driftsmargin, året etter var talet 83 prosent. Nesten 6 prosent av bedriftene hadde ein driftsmargin på over seks prosent i 26. Tala er baserte på vår undersøking. I dei fleste delane av industrien har den positive utviklinga halde fram i 27. Men verfta skil seg ut med klart svakare utvikling. Verftsindustrien er òg meir nøktern i overslaga sine for 28. I Hordaland hadde 7 prosent av bedriftene positivt driftsresultat i 26, om lag som året før. I begge fylka er det venta at den positive lønnsemdsutviklinga held fram, men optimismen er noko mindre enn for eit år sidan. Kompenserer med auka investeringar Den høge investeringsviljen i industrien ser ut til å halde seg i 28. Årsaka er stort behov for auka kapasitet kombinert med god lønnsemd i næringa. Mindre tilgang på fagarbeidarar er òg ei viktig årsak til at bedriftene investerer meir i maskiner og utstyr. 16

17 I løpet av det første året vil rundt 1 dører forlata det 9 kvadratmeter store fabrikkanlegget til Dooria Årdal. Foto: Bjørn Bergum. Frå skygge til sol i Årdal Ei særs vellykka omstilling i Årdal har snudd pessimisme til optimisme. Kommunen har fleire industriarbeidsplassar enn før Hydro starta nedbygginga. Ei av dei store utfordringane no er å lokke nok arbeidskraft til bygda. TERJE LABERG, dagleg leiar i Årdal utvikling. Foto: Bjørn Bergum. Årdal har vore ei einsidig industribygd med éi hjørnesteinsbedrift. No er bygda i ferd med å bli meir robust, med fleire hjørnesteinsbedrifter. Det er etablert fleire store industriverksemder, til dels med ulike konjunkturkurver. Dette er resultat av eit stort omstillingsarbeid der fleire krefter har drege i lag, fortel Terje Laberg, som har leidd omstillingsarbeidet. Han er dagleg leiar i Årdal Utvikling. Ei av verksemdene som blir etablerte i Årdal, er NorSun sitt produksjonsanlegg for silisiumskiver til solcelleindustrien, som vil gi 15 nye arbeidsplassar. Dørfabrikken Dooria, som nyleg har åpna, har lovd 6 nye arbeidsplassar, og det kan bli så mykje som 111. HMR Årdal blei etablert då HMR kjøpte ei ulønnsam Hydro-eigd bedrift for nokre år sidan. Bedrifta produserer køyretøy til bruk i smelteverksindustrien. Lønnsemda er no god. Saman med den gamle hjørnesteinen" Hydro Aluminium utgjer desse bedriftene eit nytt og breitt fundament for industribygda. Det er tydeleg at folk i bygda er optimistiske, og lokale investorar er aktive. Næringslivet elles har fått eit klart kompetanseløft gjennom SMButvikling, nye marknadsområde og nye samarbeidskonstellasjonar. I tillegg er det sett fart i arbeidet med omdømme og profilering av det nye Årdalssamfunnet, fortel Laberg. Vi ønskjer òg å satse på forsking og utvikling i Årdal. I sommar etablerte vi Årdal teknologi og innovasjon. Leiaren, Kåre Vee, har leidd forskingsavdelinga i Hydro, og i styret sit SINTEF, Hydro aluminium og NorSun. Målet er å utvikle ein meir effektiv og miljøvennleg produksjonsteknologi, seier Laberg. Laberg legg ikkje skjul på at den viktigaste utfordringa heile tida har vore tilgang på kapital. Det er sprøytt mange millionar inn i denne omstillinga. Dei ekstraordinære midlane er no oppbrukte, samtidig som kommunen står overfor store utfordringar. Dei viktigaste sakene framover blir å få realisert det potensialet som ligg i dagens industrietableringar og samarbeidande nettverk og å utvikle andre delar av det lokale næringslivet. Vi må arbeide systematisk med omdømme og infrastruktur og dessutan skaffe nok arbeidskraft til bygda. Skal vi utvikle ein næringsvennleg kommune med lokal forankring, er det viktig å få avklart roller og ansvar frametter, seier Laberg. 28 blir starten på ein ny fase i omstillingsarbeidet. No startar arbeidet med å få fullt utbytte av nyetableringane, avsluttar Laberg. 17

18 Rekordhøgt investeringsnivå på norsk sokkel Foto: D&F Group/Kjetil Alsvik. Investeringane på norsk sokkel kom i 27 opp i rekordhøge 113 milliardar kroner Det går mot ein ny investeringstopp i 28 Leverandørane ønskjer seg 2 fleire medarbeidarar Opp mot 7 prosent av bedriftene rapporterer om rekrutteringsproblem Oljeinvesteringane i taket Investeringsnivået innanfor olje- og gassverksemda på norsk sokkel har dei siste åra lege svært høgt. Denne aktiviteten er ein av dei viktige drivarane bak høgkonjunkturen vi er inne i. Førebelse teljingar frå SSB viser at investeringane i 27 kom opp i rekordhøge 113 milliardar kroner, nesten 18 milliardar høgare enn året før. Årsakene til at oljeselskapa satsar friskt på norsk sokkel, er den vedvarande høge oljeprisen og at auka utvinningsgrad no står i fokus. Rekordhøgt overslag for 28 Investeringsnivået vil auke i 28. Førebelse overslag frå SSB er på 127 milliardar. Det er investeringane til leiteverksemda, feltutbygging og felt i drift som aukar jamført med tilsvarande overslag for 27. Overslaga for landverksemd og røyrtransport viser nedgang. Vidare vekst for leverandørane Det høge investeringsnivået gjer at leverandørindustrien opplever ein ekstrem etterspurnad etter varer og tenester. Ordrebøkene er smekkfulle og prisane gode. Det er ingenting som tyder på at stoda skal endre seg med det første. Bedriftsundersøkinga for Næringsbarometeret, som omfattar 281 oljerelaterte bedrifter, viser at heile 7 prosent av bedriftene budsjetterer med auka omsetnad i 28. Den viktigaste utfordringa er mangel på arbeidskraft. 6 prosent av bedriftene planlegg å rekruttere fleire medarbeidarar, og samla ventar leverandørindustrien ein vekst på heile 1 prosent. Det kan altså bli snakk om ein vekst på opp mot 2 sysselsette i Hordaland dersom bedriftene lykkast med rekrutteringa si. I Sogn og Fjordane ventar ein ikkje like stor vekst. Kamp om arbeidskrafta Bedriftene ønskjer seg mange fleire medarbeidarar enn dei klarer å skaffe. Opp mot 7 prosent har rekrutteringsvanskar, og det er meir enn i andre delar av næringslivet. Det skortar mest på faglært arbeidskraft og ingeniørar. Bedriftene satsar mykje både på rekruttering og på god utnytting av arbeidsstokken. Nokre av verkemidla er lønn og arbeidstidsordningar. Det sterke lønnspresset driv kostnadsnivået opp og kjem med tida til å påverke konkurranseevna til norsk industri. Meir positivt er det at nesten halvparten av bedriftene har sett i verk tiltak for å hindre tidlegpensjonering. Investerer i auka kapasitet Behovet for auka kapasitet er stort, og over halvparten av bedriftene har auka investeringane i maskiner og utstyr det siste året. Fleire enn dei som planla det ved årsskiftet, har altså auka investeringane. Det er 18

19 Petroleumsnæringa venta at investeringsnivået held seg høgt. Heile 4 prosent av dei oljerelaterte bedriftene planlegg høgare investeringar i 28, i leverandørindustrien er talet over 5 prosent. Næringa ventar òg ei svært positiv utvikling i lønnsemda i 28, på linje med forventingane for 27. Gode utsikter for Sogn og Fjordane I Sogn og Fjordane ventar dei seg store ringverknader av Gjøa, Vega og Vega Sør. Eit samla Storting på tvers av alle partigrenser la i komitéinnstillinga og stortingsdebatten stor vekt på at denne utbygginga skal komme Sogn og Fjordane til gode. Stortinget har peikt på at straumforsyning skal kome frå Lutelandet om det er teknisk mogleg. Det er dessutan slått fast at forsyningar og personell skal fraktast frå Florø, både i utbyggings- og driftsfasen. Dessutan ventar ein at viktige driftsoppgåver blir lagde til Florø. På Fjord Base i Florø er aktiviteten høg. Det er i utgangspunktet stor aktivitet offshore, med mange modifikasjonsoppgåver i regi av StatoilHydro som krev støttetenester på land. Etter kvart som Gjøa/Vega-prosjektet skrir fram, vil det òg krevje kapasitet. For å møte den venta aktiviteten utvidar dei både areal og hallkapasitet. Mellom anna byggjer dei ein ny subseahall. Testsenter på Mongstad I juni i fjor gjorde Hydro, Shell, Statoil, DONG Energy og Vattenfall ein samarbeidsavtale med Olje- og energidepartementet som skal regulere planlegginga og førebuinga av testanlegget for CO 2 -fangst på Mongstad. Avtalen skal gjelde fram til det blir teke ei avgjerd om investeringar første kvartal i 28. Avtalen er eit viktig steg vidare i arbeidet med å få fram teknologi som kan redusere CO 2 -utslepp. Litt igjen på Troll vidareutvikling I haust gav Olje- og energidepartementet melding om at gigantutbygginga på Troll vidareutvikling ikkje blir godkjend. Departementet er redd for at eit stort uttak av gass vil redusere oljeutvinninga. Utbygginga skulle ha kosta 5 milliardar kroner og inkludert eit nytt gassrøyr til Storbritannia eller kontinentet. No blir gassrøyret skrinlagt saman med planen om å utvide Kollsnes-anlegget. Store delar av prosjektet blir likevel vidareførte for å halde oppe produksjonen på feltet. Investeringane som står att, er på rundt rekna 2 milliardar kroner. Bergen kjem godt ut av StatoilHydro-fusjonen Bergen kjem til å spele ei sentral rolle når det gjeld drift, produksjon, modifikasjon, boring og undervassteknologi i det nye selskapet StatoilHydro. Selskapet har delt verksemda på norsk sokkel inn i tre geografiske område. Nordsjøområdet skal leiast frå Bergen. Det same skal området for teknologi og ny energi. Bergen blir dermed eit viktig driftssenter for StatoilHydro i åra som kjem. Sjur Storaas i Hordaland Olje og Gass (HOG) er godt nøgd med at Bergen blir eit sentrum i driftsaktivitetane til selskapet. Det er gledeleg at leiinga i det nye selskapet har lagt styringa av feltet teknologi og ny energi til Bergen. Forskings-, utviklings- og utdanningsmiljøa i Bergen ser fram til å samarbeide på dette viktige området, seier Sjur Storaas. FAKTA Milliardar kroner Figur 1: Realiserte og planlagde investeringar på norsk sokkel. Kjelde: SSB. HORDALAND OG SOGN OG FJORDANE Røyrtransport Landverksemd Felt i drift Feltutbygging Leiting og konseptstudiar Tilsette Omsetnad Investeringar Lønnsemd Figur 2: Nettodelen bedrifter som ventar vekst i 28 jamført med forventningane for 27 (n = 281). Kjelde: Næringsbarometeret. Næringa omfattar olje- og gassutvinning og leverandørar til denne verksemda. Petroleumsnæringa står for ein fjerdedel av verdiskapinga i landet og for meir enn ein fjerdedel av inntektene til staten. Bortimot 1 personar er sysselsette i verksemd som er direkte knytt til petroleumsnæringa. Petroleumsnæringa medrekna leverandørane sysselset rundt 2 personar i Hordaland og rundt 1 i Sogn og Fjordane. Satsar innanfor fjerning D&F Group har hovudkontor i Bergen og er med sine 18 tilsette leiande innanfor engineering og inspeksjon, overflatebehandling, brannvern, isolering, arkitekt og innreiing, stillas og tilkomstteknikk og fjerning. På kort sikt er marknadssituasjonen innanfor dei tradisjonelle fagområda våre tilfredsstillande, og vi har ein rekordhøg ordrereserve ved inngangen til 28. Etter kvart kjem marknaden i Noreg til å flate ut, men vi satsar tungt på å utvikle og introdusere nye produkt og TOR SALTVOLD administrerande direktør i D&F Group i Bergen tenester både nasjonalt og internasjonalt. Spesielt store forventingar har vi til satsinga vår innanfor fjerning, seier Tor Saltvold i D&F Group. 19

20 Petroleumsnæringa - Vi ser for oss at Barentshavet kan bli den viktigaste petroleumsregionen i Europa i overskodeleg framtid. Moglegheitene ligg der, det er opp til oss å gripe dei. Utanriksminister Jonas Gahr Støre Leverandørar til oljeindustrien satsar på nordområda Store petroleumsressursar i Arktis Når den norske utanriksministeren seier at vi ser for oss at Barentshavet kan bli den viktigaste petroleumsregionen i Europa i overskodeleg framtid, er det basert på overslag som seier at opp til 25 prosent av dei uoppdaga petroleumsressursane i verda kan liggje i Arktis. Barentshavet er eit av områda i Arktis der det er påvist og kartlagt store petroleumsressursar. Posisjonering i Russland I 25 lanserte INTSOK prosjektet Partnerskap mellom russisk og norsk olje- og gassindustri. INTSOK er ein medlemsorganisasjon for oljebransjen som har internasjonalisering i fokus. Meininga med prosjektet er å hjelpe norske leverandørar til oljeindustrien med å posisjonere seg rett i den russiske marknaden. Det inneber mellom anna å samarbeide med russisk industri og ta omsyn til russiske interesser når det gjeld kravet om meir lokalt innhald. Hordaland med i INTSOK-prosjekt Gjennom Kontaktutvalget for olje og gass i Nordland blei det nådd ei viktig semje sommaren 27 mellom fylka Nordland, Troms, Finnmark, Rogaland og Hordaland og Innovasjon Norge i dei same fylka. Dei blei samde om gå saman med INTSOK om fase 2 av prosjektet. Det går ut på å halde leverandørdata vedlike, ta initiativ til møteplassar (matchmaking workshops) og hjelpe russiske og norske bedrifter med å få i stand samarbeid. Målet er strukturering og effektivisering og å fremje samarbeid mellom norsk og russisk leverandørindustri. Norske bedrifter vil jamt over lettare vinne marknadsdelar i Russland om dei finn dei rette samarbeidspartnarane blant etablerte russiske leverandørar. Melkøya i tåkebad. Foto Hammerfest kommune Turid Johansen. Petroleumsindustri til Barentshavet Fem fylkeskommunar medrekna Hordaland, og Innovasjon Norge-kontora i desse fylka, ligg òg i startgropa med eit stort samarbeidsprosjekt for auka satsing i nordområda. Målet er å motivere til auka strategisk samarbeid mellom leverandørbedrifter til oljeindustrien i Nord-Noreg og på Vestlandet for å styrkje konkurranseevna på offshoremarknaden i nord. Prosjektet er kopla opp mot INTSOK-prosjektet for bedriftssamarbeid med russisk oljeindustri. 2