Talemålsforsking i Norden dei siste 100 åra

Transkript

1 ACTA ACADEMIAE REGIAE GUSTAVI ADOLPHI CXXVII 1 Talemålsforsking i Norden dei siste 100 åra Eit symposium i Åseral i 2011 i høve 100-årsjubileet for Didrik Arup Seips hovudfagsavhandling om åsdølmålet Lennart Elmevik & Ernst Håkon Jahr (utg.) UPPSALA 2013

2

3 1 ACTA ACADEMIAE REGIAE GUSTAVI ADOLPHI 127

4 2 sid2

5 ACTA ACADEMIAE REGIAE GUSTAVI ADOLPHI CXXVII 3 Talemålsforsking i Norden dei siste 100 åra Eit symposium i Åseral i 2011 i høve 100-årsjubileet for Didrik Arup Seips hovudfagsavhandling om åsdølmålet Lennart Elmevik & Ernst Håkon Jahr (utg.) UPPSALA 2013 Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur

6 4 Abstract Talemålsforsking i Norden dei siste 100 åra. Eit symposium i Åseral i 2011 i høve 100-årsjubileet for Didrik Arup Seips hovudfagsavhandling om åsdølmålet. (Dialectology in Scandinavia the past 100 years. A symposium in Åseral on the occasion of the centenary of Didrik Arup Seip s MA thesis on the dialect of Åseral.) Edited by Lennart Elmevik and Ernst Håkon Jahr. Acta Academiae Regiae Gustavi Adolphi pp. ISBN The symposium was organised in 2011 by The Royal Gustavus Adolphus Academy for Swedish Folk Culture (Uppsala, Sweden) and the University of Agder (Kristiansand, Norway) to mark the centenary of the MA thesis (1911) written by the Norwegian philologist Didrik Arup Seip ( ) at the University of Kristiania [Oslo]. The MA thesis treated the dialect of Åseral in the county of West Agder, where the symposium was held. Seip s thesis was published 1915, and soon established itself as a theoretical and methodological model for university theses in Norwegian dialectology. Didrik Arup Seip, who was appointed professor in 1916, at the early age of 32, assumed a dominant position within Nordic linguistics in Norway till he died This volume includes papers on Seip as a historical linguist and language politician, and on his biography (Ernst Håkon Jahr, Kjell Venås); on his Ph.D. dissertation, Studies of word borrowings 1, from 1915 (Gro-Renée Rambø); on recent developments in the dialects of Åseral and Agder (Martin Skjekkeland, Jan K. Hognestad), and overview articles which survey the past 100 years of research on dialectology in Denmark, Norway and Sweden (Tore Kristiansen, Helge Sandøy, Lars-Erik Edlund). The volume ends with an informal talk on English dialectology from 1911 by Peter Trudgill. Keywords: dialectology, Scandinavian dialects, Danish dialects, Norwegian dialects, Swedish dialects, Scandinavian prosody, historical linguistics, loanwords, Scandinavian history of linguistics. Författarna och Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur 2013 ISSN ISBN Printed in Sweden 2013 Textgruppen i Uppsala AB

7 5 Innhold Forord Ernst Håkon Jahr: Didrik Arup Seip om forholdet mellom språkpolitikeren og språkhistorikeren Kjell Venås: Didrik Arup Seip. Litt privat og mest fagleg Gro-Renée Rambø: Låneordstudier 1 Didrik Arup Seips doktoravhandling fra Martin Skjekkeland: Åsdølmålet eit fjellmål i endring Jan K. Hognestad: Tonaliteten i dialekter på Indre Agder, med særlig fokus på åsdølmålet Helge Sandøy: Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra Lars-Erik Edlund: Svensk dialekt- och talspråksforskning under de senaste hundra åren. Några perspektiv Tore Kristiansen: Perspektiv på dansk talesprogsforskning de sidste 100 år Peter Trudgill: Dialectology in England from

8 6 Kykjebygda i Åseral kommune, Vest-Agder. Foto: Olav Breen.

9 7 Forord Norskfilologen Didrik Arup Seip ( ) tok hovedfagseksamen i nordisk ved Universitetet i Kristiania i Som hovedfagsoppgave leverte han et arbeid om målføret i Åseral i Vest-Agder, der han hadde vokst opp: Ljodlæra i Aaseral-maalet (aasdølsken). I 1915 blei oppgava publisert, og nå oversatt til riksmål: Lydverket i åsdølmålet. Seip blei professor i 1916 og var den faglig dominerende innen nordisk språkvitenskap i Norge så lenge han levde. Den trykte versjonen av hovedoppgava hans blei raskt et mønster for andre dialektoppgaver ved universitetet. På grunn av den viktige rolle Seips hovedoppgave fra 1911 har hatt som metodisk og teoretisk mønsterarbeid, blei det hundre år etter, oktober 2011, arrangert et nordisk symposium i Åseral om Seip og om de siste 100 års talemålsforskning i Norden. Arrangører var Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur i Uppsala ved professor Lennart Elmevik og Universitetet i Agder ved professor Ernst Håkon Jahr. Utgangspunktet for denne antologien er bidragene på symposiet i Åseral, artiklene til Martin Skjekkeland og Jan Hognestad er inkludert seinere. Alle bidragene er utvida og revidert som følge av fagfellevurdering, kommentarer og redigering. John Wilkinson, Textgruppen i Uppsala AB, har brukt sin omfattende grafiske kunnskap til beundringsverdig raskt og presist å bringe forfatternes manuskripter, inkludert seinere rettelser og tillegg, i trykkeferdig stand. Redaktøren for Akademiets skriftserier, dosent Maj Reinhammar, har med forbilledlig nøyaktighet lest en førstekorrektur. Vi takker dem begge for den verdifulle innsatsen de har gjort. Uppsala og Kristiansand, desember 2013 Lennart Elmevik Ernst Håkon Jahr

10 8

11 Didrik Arup Seip 9 Didrik Arup Seip om forholdet mellom språkpolitikeren og språkhistorikeren Ernst Håkon Jahr, Universitetet i Agder Didrik Arup Seip blei født i Hobøl i Østfold i 1884, der faren var sokneprest. Da Seip var et halvt år gammel, flytta familien til Åseral i Vest-Agder. Her bodde Seip som barn. Det er målføret i denne bygda som han seinere beskriver i Seip (1915), som igjen bygger på hovedoppgava hans fra 1911: Ljodlæra i Aaseral-maalet (aasdølsken) (jf. Wiggen 2011 s. 36). Men da Seip var 13 år, flytta familien videre til Kopervik på Karmøy i Rogaland. I 1899 begynte Seip på Stavanger offentlige skole, og tok examen artium der i På Karmøy fikk han en god venn i Knud Klausen Søndenaa, som var en ivrig Aasentilhenger (Rosnæs 1977 s. 10), og han påvirka nok Seip i retning landsmålet. Han var således målmann da han begynte å studere filologi ved Universitetet i Kristiania i 1904, og meldte seg straks inn i Studentmållaget. Ett semester var han formann i laget. Hovedfaget hans var «norsk med gammelnorsk», og han tok avsluttende eksamen i I 1912 drog han med Sophus Bugges stipend til København for videre studier. Han var også ei kortere tid i Berlin, og i Uppsala. I 1914 gifta han seg med Johanne Louise Karoline Remmer fra Danmark ( ). Tidlig i 1916 disputerte han for doktorgraden, og samme år blei han utnevnt til professor i riksmål (i 1918 omdøpt til «nordisk sprogvidenskap»; det samme skjedde med Marius Hægstads landsmålsprofessorat). Han var da bare 32 år gammel. Seip var professor til han gikk av ved oppnådd aldersgrense, 70 år, i Han fortsatte sin faglige virksomhet også etter dette, og han døde i 1963, 79 år gammel. Som språkforsker og språkpolitiker var Seip uhyre aktiv og produktiv. En bibliografi over hans publiserte arbeider (Tuneld 1981) inneholder nummer, men er langt fra fullstendig. Bare et lite utvalg på ca. 500 avisartikler er tatt med. En fullstendig bibliografi ville antakeligvis komme godt opp mot nummer. Seip var en dominerende skikkelse innen norsk akademia gjennom hele første halvdel av det tjuende hundreåret. Han var dekanus ved det historiskfilosofiske fakultet , og rektor ved universitetet Høsten 1941 blei han arrestert og satt på Grini. Reichskommissar Joseph Terboven var spesielt lei av «den seipske ånd», som han mente gjennomsyra hele universitetet. Våren 1942 blei Seip overført fra Grini til konsentrasjonsleieren Sachsenhausen i Tyskland, der han nesten satte livet til under en sjukdom. Etter en omfattende internasjonal aksjon for å få han fri fra konsentrasjonsleiren, blei han

12 10 Ernst Håkon Jahr Didrik Arup Seip var rektor ved Universitetet i Oslo fra jul 1942 såkalt «fri fange» i Tyskland fram til våren 1945, og arbeida da for norske konsentrasjonsleirfangers sak. I Seip 1946 har han fortalt om sitt virke både i åra rett før og under krigen. Seip var medlem av to språkpolitiske organisasjoner i si tid. Den ene var, som nevnt, Studentmållaget i studietida. Den andre var samnorskrørsla Østlandsk reisning, der Seip var i ledelsen fra starten 1916 til 1926, da organisasjonen gikk over i annen virksomhet. Seinere var Seip, såvidt en veit, ikke medlem av noen språkpolitisk organisasjon. Likevel betyr ikke det at hans språkpolitiske virksomhet var slutt med Østlandsk reisningstida. Seinere blei han ofte tatt til inntekt for riksmålsbevegelsen, men også Landslaget for språklig samling (stifta 1959) så på Seip som sin mann. Det er nok likevel en vanlig oppfatning

13 Didrik Arup Seip 11 at Seip fra å være målmann i ungdommen og språkpolitisk radikal samnorskmann i tidlig manndom etter hvert blei stadig mer konservativ. Målmannen blei samnorskmann, og endte nærmest som riksmålsmann. Og det var forskninga hans som fikk han til å endre standpunkt og syn. Det er viktig her at de forskningsoppgavene han tok fatt på, ikke var tilfeldige i forhold til det språkpolitiske engasjementet hans, de gikk i særlig grad hand i hand. Språkpolitikken definerte hva han var opptatt av, og etter hvert blei interessert i å forske i, og resultata av forskninga påvirka språkpolitikeren, som igjen leda han videre til nye forskningsoppgaver. Slik sett kan språkpolitikeren og språkforskeren Seip ikke så lett skilles fra hverandre. De første viktige språkpolitisk formende åra for Seip var tiåret etter hendingene. Seip var altså ivrig målmann i studietida, og han forfatta et par småskrifter med argumentasjon og agitasjon for landsmål. Derfor var det også naturlig for han i 1910 å skrive hovedoppgava si på landsmål (innlevert 1911). Før det, , var han sekretær i den såkalte Eitrem-komiteen (etter lederen, læreren Hans Eitrem ( )), som la fram ei tilråding om mindre språkendringer i riksmål og landsmål. Innstillinga fra denne komiteen førte til ei mindre reform av landsmål i 1910, men ingen endring for riksmål. At han skulle ha hatt særlig innflytelse på arbeidet i den komiteen, er vel heller tvilsomt. Men det må ha vært ei viktig erfaring og lærerikt for han å arbeide sammen med folk som Hans Eitrem, Amund B. Larsen ( ) og Steinar Schjøtt ( ). Særlig Larsen kom til å påvirke Seip mye. Etter hvert blei imidlertid Seip kraftig påvirka av argumentasjonen til professor i folkeminne ved Universitetet i Kristiania, Moltke Moe ( ), sønn av eventyrsamleren Jørgen Moe. Professor Moe var opptatt av og særlig bekymra over at frontene i språkstriden, landsmålsrørsla og riksmålsbevegelsen, nå stod så kompromissløst mot hverandre. Landet kunne, mente Moe (1909), falle fra hverandre språklig i en vestnorsk landsmålsdel og en østnorsk riksmålsdel. Den nasjonale samkjensla som året 1905 hadde skapt, stod i fare for å bli ødelagt av den bitre tonen og de til dels hatske angrepa i språkstriden. Moe argumenterte isteden for at begge skriftspråksformene, sammen med de kulturelle verdiene som var knytta til hver av dem, for all del måtte bevares inn i framtida. Han så på dem som to parallelle elver som skulle flyte sammen og blande seg med og i hverandre, og dette var da den første metaforiske beskrivelsen av et framtidig samnorsk skriftspråk. Seip lot seg overbevise av Moes argumentasjon, og han definerte seg derfor etter hvert som samnorskmann og som Moltke Moes arvtaker, da Moe døde i 1913 men nå med utgangspunkt i riksmål, ikke i landsmål. Allerede da, og alltid seinere, hevda Seip at han var «nøytral» i språkstriden (Jahr 1992). Med det mente han at han var objektiv når han ikke tok side for enten landsmål eller riksmål, seinere nynorsk eller bokmål, men isteden for et framtidig samnorsk. Vi må kunne si i dag at dette på ingen måte er en god definisjon på å være «nøytral» i språkstriden, særlig etter at samnorskpolitikken i nesten hundre år har forårsaka så mye strid og motsetning mellom ulike grup-

14 12 Ernst Håkon Jahr per i det norske samfunnet (Jahr 2014). I det hele tatt skulle det vel på tallet godt gjøres å drive med språkpolitikk og språknormering på en «nøytral» måte. Det Seip likevel må ha ment med å være «nøytral», var at han stod utafor både landsmål- og riksmålspolitikken, og slik, på en viss måte, dermed var nøytral i forhold til de to. Vi kan likevel ikke si at det var å være nøytral i språkstriden som sådan, ettersom samnorskpolitikken raskt kom til å representere et tredje og helt eget standpunkt i den norske språkstriden. Med sitt nye språkpolitiske utgangspunkt førte nå Seip hovedoppgava si om åsdølmålet fra 1911 over til riksmål, og fikk den trykt i Den opprinnelige hovedoppgava på landsmål fra 1911 har det ikke latt seg gjøre å spore opp, til tross for omfattende søk og leiting. Hoveddelen av dette arbeidet utførte Seip høsten 1910, og under skrivinga leverte han enkelte avsnitt som oppgaver ved de øvelser i dialektologi som Seips fremste lærer, Amund B. Larsen, holdt ved universitetet (Seip 1915 s. IX). Den trykte riksmålsversjonen av hovedoppgava (Lydverket i åsdølmålet) kom til langt ut på 1970-tallet til å danne mønster for hvordan slike målføreoppgaver skulle skrives. Når Universitetet i Agder og Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur i 2011 ville holde et eget seminar nettopp i Åseral om nordisk talemålsforskning i hundreåret etter 1911, var hovedgrunnen til det at Seips hovedoppgave fra 1911 hadde vært teoretisk og metodisk mønsterdannende for så mange seinere arbeider innen nordisk dialektologi. Fra 1916 utgjorde den nylig utnevnte riksmålsprofessor Seip sammen med daværende fylkesskolestyrer (seinere biskop) Eivind Berggrav ( ) og professor i historie Halvdan Koht ( ) ledelsen av den nye språkpolitiske organisasjonen Østlandsk reisning (se Jahr 1974, 1978). Seip blei sekretær for organisasjonen, som var den første som utvetydig definerte seg som en samnorskorganisasjon. Seip, og med han Østlandsk reisning, mente at de østnorske dialektene, som var de målføra i landet som hadde utvikla seg lengst vekk fra det gammelnorske utgangspunktet, hadde som si spesielle språkpolitiske oppgave å danne ei språklig bru mellom skriftmålsformene, mellom det «vestlandske og bygdenorske» landsmål på den ene sida og det «bynorske» riksmålet på den andre. De østnorske dialektene var langt på veg utestengte fra begge skriftmåla, hevda Seip og Østlandsk reisning. Et godt eksempel på det var at substantivet sol kunne ha bestemt form entall som solen i riksmål, og soli i landsmål, men ikke sola i noen av dem, og sola var den forma en fant i alle dialektene på Østlandet, og for øvrig også i de fleste målføra ellers i landet. Dersom en derfor kunne samle seg om sola, ville en få den samme forma i begge skriftmåla, og østlandsdialektene hadde levert språkmateriale (forma sola) som kunne forene riksmål og landsmål. Ifølge Seip var det Østlandsk reisnings historiske oppgave å bidra til ei samling av de to skriftformene. Dersom et bevisst språkplanleggingsarbeid med dette blei påbegynt nå (1916), og med de østnorske dialektene som basis, ville språkstriden kunne bli avgjort av Seips egen generasjon (jf. Seip 1917: Ett mål i Norge målstriden avgjort av denne generation?). Seip var et framtredende medlem

15 Didrik Arup Seip 13 av den komiteen som forberedte språkreforma i 1917, og både i hovedtendens og i enkeltforslag ser en tydelig Seips innflytelse. Målet var pekt ut: ei utvikling fram mot et samnorsk som eneste skriftspråk, ei samling og forening av både riksmål og landsmål. Men skulle dette kunne skje med mulig tilslutning fra alle parter, også landsmålstilhengerne, ville det utvilsomt være viktig å få godtgjort at former fra talt riksmål, som fra Ivar Aasens tid var bedømt som «danske», likevel ikke var det. Dersom talt riksmål med sine sentrale former kunne vises å ha nasjonalspråklig hjemstavnsrett på samme måte som bygdedialektene, ville det omkalfatre mye av argumentasjon og holdning i språkstriden. Dermed kan vi med en noe grov generalisering si at dette nå blei Seips hovedprosjekt både som forsker og språkpolitiker, nemlig å vise at sentrale riksmålsformer virkelig hadde nasjonalt grunnlag, også ifølge Aasens og målrørslas syn på hva som kunne gjelde som «norsk». Seip godtok således påstanden om at det var viktig å skille klart mellom norsk og dansk, og at «dansk» og følgelig «unasjonalt» var alt det som hadde kommet inn i språket utafra i dansketida. «Norsk» var det som 1) hadde utvikla seg i Norge før dansketida, og dessuten 2) «følgerette» lydlige utviklinger etter gammelnorsk tid i dialektene. Seips hovedprosjekt blei dermed å finne ut om ordformer og språktrekk som Aasen og andre hevda var «danske», kanskje likevel ikke var det, men isteden «norske», nemlig dersom en kunne påvise at de fantes i Norge før dansketida. Seips første viktige avhandling etter hovedoppgava kom imidlertid allerede i 1914: Norskhet i sproget hos Wergeland og hans samtid. Arbeidet viste noe karakteristisk ved Seip som forsker, nemlig hans evne til å samle, bruke og få kontroll over et stort materiale. For denne avhandlinga vant Seip en pris fra Universitetet. Også dette arbeidet, om norvagismer hos Henrik Wergeland, på samme måte som hovedoppgava innen målføregranskinga, kom til å danne mønster for seinere arbeider på samme felt (norvagismer hos norskfødte forfattere i dansketida), både av Seip sjøl og av andre. Etter denne første og metodisk grunnleggende avhandlinga fortsatte Seip med å dokumentere særnorske elementer i tekster av nordmenn, og nå for tida før 1814, tekster fra dansketida. Da han mente å kunne konkludere med at disse norvagismene var langt mer frekvente og vanlige enn tidligere antatt, kom disse resultata til å danne basis for en ny forståelse av talt riksmåls oppkomst og utvikling. Dette førte igjen til at hans syn på talt riksmåls nasjonale status gradvis endra seg. Han fant, ettersom forskninga hans gav nye resultater, stadig flere «norskheter» i talt riksmål (Seip 1921). Dette dreiv hans interesse ytterligere bakover i tid, fra 1800-tallet først med arbeidet om Wergeland bakover gjennom unionsårhundrene og helt tilbake til tida før dansketida, dvs. gammelnorsk tid før 1400 (eller 1370 etter det tidsskillet Seip sjøl satte). Seip var neppe først og fremst opptatt av å studere gammelnorsk for å kunne gi ei framstilling av et sammenhengende norrønt språksystem på et gitt tidspunkt. Det var den diakrone utviklinga han var opptatt av. I Seip 1931 la han

16 14 Ernst Håkon Jahr fram en imponerende mengde data og funn han hadde gjort i middelalderdokumenter for å kartlegge og illustrere språkutviklinga. Metodisk la han stor vekt på skrivefeil og normavvikende former, fordi han mente de i særlig grad kunne gi informasjon om bakenforliggende talespråklige endringer. Han var særlig opptatt av utviklinga på Sørøstlandet. Tidligere hadde professor i landsmål Marius Hægstad ( ) i bindsterke verk kartlagt vestnorske og trøndske gammelnorske dialekter og utviklinger, men han hadde fått gjort lite med den sørøstre delen av landet. Her blei det derfor Seip kom til å konsentrere seg. Han fant at alt i den gammelnorske perioden hadde former i retning av det en seinere også kunne finne i talt riksmål, begynt å utvikle seg. Derfor mente han at da dansk skriftspråk fra 1500-tallet og framover blei fullstendig dominerende, og til slutt enerådende, hadde det likevel ikke framstått som så fullstendig «fremmed» for nordmennene som mange hadde ment tidligere, iallfall ikke på Sørøstlandet. At Bohuslen i gammelnorsk tid var en viktig del av det norske riket, var også sentralt i Seips argumentasjon, fordi former som kunne ha blitt utvikla der, nær svenskspråklig område, den gangen utvilsomt var utvikla på norsk territorium. Fra det norske Bohuslen kunne så formene ha spredt seg til andre deler av Sør-Norge. Verket Norsk språkhistorie til omkring 1370 (1931, 2. utgave 1955, tysk utgave ved Laurits Saltveit 1971), der Seips store datamateriale og funn særlig fra Sørøstlandet blir lagt fram, må anses som hans forskningsmessige hovedverk. Mange av de ordformene som landsmålstilhengerne kalte «danske», var isteden egentlig «norske», mente han, fordi de i samtidas metaforbruk hadde «grodd fram» på norsk grunn, og var således likevel ikke kommet fra dansk gjennom lån. Østnorske former som pronomenet je(g) og presensforma kommer var ifølge Seip eksempler på dette. Grunnen til at disse og andre tilsvarende former ikke så ofte viste seg i de skriftlige kildene fra før unionstida med Danmark (før 1400), var at skriftspråkstradisjonen var basert hovedsakelig på en bergensk-trøndsk norm, som en følge av at erkebispestolen var i Nidaros (Trondheim), og den viktigste byen var Bergen, før Oslo til slutt tok over. Skrifttradisjonen var derfor langt framover i tid påvirka av denne bergensktrøndske norma, mente Seip, og dessuten mindre stabil, som en følge av flere flyttinger av det kongelige kanselliet. I iveren etter å påvise at visse ordformer i talt riksmål hadde oppstått innafor Norges grenser (inkludert Bohuslen), før dansk påvirkning satte inn for fullt, kom nok Seip til å gjøre en del tvilsomme vurderinger. Det gjaldt både om grunnen til og betydninga av de «skrivefeil» og mer eller mindre tilfeldige former han fant i dokumenta fra mellomalderen. I dag står det f.eks. klart for de fleste språkhistorikere at former som je(g) og kommer i sørøstnorsk står dialektologisk i sammenheng med svensk og dansk mer enn med f.eks. vestnorsk, og at de på en eller annen måte er kommet inn eller oppstått via språkkontakt/dialektkontakt. For Seip var tidspunktet det aller viktigste, før eller etter Einar Haugen (1974 s. 577) bemerker til dette:

17 Didrik Arup Seip 15 To an observer from Mars it would hardly seem important whether they [forms like jeg and kommer] were introduced by farmers talking to their neighbours before 1400, or by bourgeois officials doing the same after Men for Seip var dette avgjørende viktig. Hvis ei form (jeg, kommer) kunne påvises brukt i Norge av nordmenn før 1400, ville Aasens dom over disse formene som «danske», ikke kunne forsvares, mente han. Og følgelig ville også den nasjonale statusen til talt riksmål måtte godtas, fordi de avgjørende viktige formene i dette talemålet var å finne på norskspråklig område før dansk språk begynte å påvirke norsk for fullt, altså etter I denne utviklingslinja i Seips arbeider kan i grunnen de to avhandlingene Låneordsstudier 1 2 ( ) ses på som ei slags avsporing tematisk, sjøl om vi kan si de representerer hans arbeid med 1400-tallet. Riktignok var nedertyske lånord i nordisk et klart underutforska område den gangen, og spesielt gjaldt dette for norsk (jf. at nordmannen Clara Holsts doktoravhandling fra 1903 gjaldt nedertyske lånord i dansk, Jahr 2006), men for spørsmålet om det talte riksmålets nasjonale status og posisjon, Seips absolutte hovedprosjekt, spilte de nedertyske lånorda liten rolle. Studiet av den nedertyske påvirkninga på nordisk fikk Seip til å formulere en teori om motivet bak visse språkforandringer, som vi i dag anser som feilaktig, men som Seip både i samtida og seinere fikk mye støtte for (jf. Knudsen 1963 s. 66). Vi kunne, etter Haugen (1974 s. 578 f.), kalle den «doktrinen om strukturell terapi». I Seip 1924a skriver han om det han ser som indre språklige forutsetninger for den nedertyske påvirkninga i hansatida. Teorien hans forutsatte at gjennom lydutviklinger (assimilasjoner etc.) i gammelnorsk, og tilsvarende i svensk og dansk, var de språklige ordlagingsmekanismer, f.eks. suffikser, blitt så «nedslitte» at språka på 1400-tallet hadde sterkt behov for tilførsler av nye ordlagingsmorfemer. Følgelig var de svært mottakelige for nye prefikser og suffikser, «an-be-het-else»-ord, som de nå kalles i norskfaget, i tillegg til hele ord, som derfor lett kunne gli inn i de nordiske språka fra nedertysk fordi det var et klart indrespråklig behov for dem. Allerede Clara Holst (1903) hadde vært inne på en liknende tankegang i sin analyse av lånord fra middelnedertysk til dansk, nemlig at dansk på 1400-tallet egentlig var i behov av mange nye ord. I disputasen i Kristiania 1903 blei hun imidlertid kritisert for akkurat et slikt synspunkt av førsteopponenten Johan Storm (Jahr 2006 s. 134 ff.). I Seip (1931) fører han dette videre med stadig omtale av «systemet» som var «trua» av visse «assimilasjoner» og som derfor f.eks. utvikler «differensieringer». Det terapeutiske argumentet blir av Seip ikke bare brukt til å forklare utviklinger i morfologien, men også til å forklare reint fonologiske forandringer. Den generelle tendensen i vestnorsk til dissimilering av konsonantgrupper (f.eks. ll > dl, rn/nn > dn, mm > bm) blir av Seip tolka som en reaksjon på tendensen i østnorsk til assimilasjon (f.eks. nd > nn, mb > mm, vn > mn, sl > sl/ll etc.). Dette likner på Amund B. Larsens teori om naboopposisjon (Larsen 1917), i nyere sosiolingvistikk gjerne kalt «hyperdialektisme» (jf. Trudgill 1986 s. 69 f., Jahr 2011). Men Seip drar Larsens teori altfor langt i dette tilfellet.

18 16 Ernst Håkon Jahr Det er ikke rimelig å anta at den motsatte tendensen i vestnorsk (dissimilasjon) i forhold til østnorsk (assimilasjon) skulle ha som grunn vestlendingenes reaksjon på den østnorske tendensen, og at de som et «svar» nærmest overreagerer og bruker dissimilasjon for å være språklig forskjellige fra østlendingene. Larsens eksempler i den grunnleggende 1917-artikkelen gjaldt utviklinger i nære nabodialekter. Det er utenkelig at denne mekanismen for språkendringer kan generaliseres til å gjelde hele landsdeler, og at en landsdels språkbrukere skulle agere samla på ei utviking i en annen landsdel, spesielt mellom landsdeler som er skilt ved høge fjellområder. Enda mer usannsynlig blir Seips forklaring her hvis vi drar inn færøysk og islandsk på den ene sida, og svensk og dansk på den andre. Mens færøysk og islandsk i stor grad følger det vestnorske systemet med å opprettholde konsonantgrupper, følger østnorsk svensk og dansk med assimilasjoner. Et videre nordisk perspektiv gir således en langt mer plausibel forklaring på ulikheten mellom øst og vest, og bringer betydninga av språk- og dialektkontakt inn i bildet. Språkkontakt som evt. forklaring på språkendringer er imidlertid helt utafor Seips forklaringsmodell. Slik sett er han klart plassert i det junggrammatiske teoriparadigmet, der, som kjent (jf. Jahr 1996), språkkontaktresultat er begrensa til lån, særlig lånord (som jo Seip disputerte på i 1916). Seips forklaring, at hver individuelle språkendring enten skjer for å opprettholde «systemet», eller er motivert av en terapeutisk tanke for å reagere mot landsmenn på den andre sida av langfjella, støttes ikke av dagens språkvitenskap. I Seips samtid og fram til hans død i 1963 blei imidlertid dette dosert og anerkjent som en riktig forklaring. Ja, til langt ut på 1970-tallet var dette god latin i lærebøker og forelesninger i nordiskfaget på norske universiteter, noe som viser Seips enorme innflytelse og faglige autoritet. Vi har sett at Seip i sin språkhistorieforskning la stor vekt på at en mulig ny talespråksutvikling kunne avsløres gjennom at skriverne brukte form(er) fra sitt eget talemål og ikke den tradisjonelle norma, eventuelt at skriveren gjorde reine skrivefeil, som likedan indirekte gav informasjon om en mulig nyutvikling i talespråket. Seip brukte altså «strukturell terapi» som forklaring på hvorfor enkelte språkendringer skjedde. I tillegg bør det nevnes at Seip la stor vekt på en teori han hadde om et høyere talemål i middelalderen. Dette var noe Seip arbeida med i 1930-åra (Seip 1934, 1938), og innarbeida i 2. utgave (1955) av språkhistoria fra Denne teorien hevder at det blant de skriftkyndige i middelalderen eksisterte en særlig skriftbundet og tradisjonsfestna leseuttale, som på flere viktige punkter var ulik det mer frie og uformelle talemålet til de samme personene. Seip mente at dette lesespråket i sin tur kunne ha virka tilbake på skriftspråket og utviklinga av det. Et trekk ved talt riksmål som det var spesielt vanskelig å forklare, når en ikke ville forklare det som et opplagt resultat av språkkontakt (jf. Jahr 2001), var utviklinga av -et (< aði) i preteritum av svake verb av 1. klasse (kaste-klassen). Seip mente leseuttalen krevde mer tydelighet enn -aði tilsa, og at det derfor utvikla seg en -t- i denne endinga, som i sin tur gav -et som endelig resultat (kastaði > kastet). Dermed kunne han hevde at også dette viktige trekket ved talt riksmål hadde utvikla seg «naturlig» fra

19 Didrik Arup Seip 17 gammelnorsk, og følgelig hadde status som en «norsk» form. Einar Haugen (1974 s. 580) kommenterer lakonisk til dette: Since the retention of -et vs. New Norwegian (and dialect) -a is one of the shibboleths of the Norwegian language struggle, it is hard not to see Seip s ardent defense of a medieval reading style as an attempt to plead the native origin of -et. Det er vel riktig å si at Seips teori om et høyere lesetalespråk i middelalderen ikke har funnet særlig støtte hos seinere språkhistorikere. De fleste finner rimeligvis at det empiriske grunnlaget for teorien er for svakt. Når det var snakk om norsk språk i fortid og samtid, var Seips faglige autoritet på universitetet og ute i samfunnet i samtida nesten absolutt. Han kasta seg da også inn med faglige innspill i flere av de mer spesielle navnestridene på og 1930-tallet, særlig striden om navnet på byen som til 1929 het Trondhjem. Seip støtta denne navneforma, og mente at den hadde utvikla seg på såkalt «hjemlig», dvs. norsk grunn. Han blei engasjert av den foreninga i byen som arbeida for Trondhjem som fortsatt navn på byen («Trondhjemsforeningen»), og skreiv for den ei lengre utgreiing (Seip 1930), der konklusjonen, ikke uventa, var at Trondhjem var ei navneform som hadde utvikla seg helt ut på norsk grunn. Stortinget hadde imidlertid 1929 på oppfordring fra målrørsla vedtatt at byen skulle få tilbake sitt gamle middelaldernavn Nidaros. Etter stor strid og omfattende motstand blei til slutt Trondheim vedtatt i Stortinget som et kompromiss i I diskusjonen i åra var både navnegranskeren Gustav Indrebø ( ) og kirkehistorikeren Oluf Kolsrud ( ) uenig med Seip, og de hevda at han tok feil i sine antakelser om byens eldste navnehistorie. Seips store autoritet gjorde imidlertid at hans syn og argumentasjon likevel slo gjennom hos de fleste. Lockertsen (2007) har avgjørende påvist at Seips analyse og argumentasjon ikke holder i Trondhjem/Nidaros-striden, men helt fram til våre dager har Seips syn på spørsmålet om Trondheims bynavn i eldre tid blitt referert og gjengitt som gjeldende kunnskap, kanskje særlig av dem som har skrevet om Trondheims historie. Et annet stridsspørsmål som Seip kasta seg inn i, gjaldt sjølve landsnavnet. Her var det slik at riksmål bare brukte Norge, landsmål tradisjonelt Norig, som seinere blei endra til Noreg. Her mente Seip (1924b) at forma Norge var like «norsk» som Noreg, de to formene var begge utvikla fra gammelnorsk. Grunnen til at Seip engasjerte seg i spørsmålet om forma på landsnavnet, var at sentrale krefter i målrørsla ønska å fremme Noreg som den eneste standardiserte forma, dvs. i begge målformene. I boka han gav ut om dette spørsmålet i 1924, gikk han på vanlig måte gjennom en mengde data fra språkhistoria og fra dialekter over hele landet for å belyse spørsmålet. Seip var norskprofessor i 38 år. I alle disse åra utdanna han nesten samtlige av landets norsklektorer. Den påvirkning han dermed hadde over det som blei undervist i norskfaget i gymnas over hele landet, var derfor uhyre stor. Noen få nynorskfilologer protesterte og argumenterte imot han på faglig grunnlag. I dag kan vi se at de hadde mye for seg i sin kritikk, særlig av Seips forskningsmetode. Den gangen var det lett for Seip å ikke bry seg om dem. Samfunnet stolte

20 18 Ernst Håkon Jahr på han uansett. «Seip er en klippe», sa Magnus Olsen, da han talte for Seip ved rektorvalget på universitetet i Etter krigen var hans posisjon ytterlige forsterka, i samfunnet og i akademia generelt og i norskfaget spesielt. Litteratur Haugen, Einar, 1974: Review of Norwegische Sprachgeschichte. By Didrik Arup Seip, revised and extended by Laurits Saltveit. I: Language 50. S Holst, Clara, 1903: Studier over middelnedertyske laaneord i dansk i det 14. og 15. aarhundrede. Kristiania. Jahr, Ernst Håkon (red.), 1974: Østlandsk reisning Oslo. 1978: Østlandsmåla fram! Ei bok om rørsla Østlandsk reisning. Tromsø Oslo Bergen. 1992: Didrik Arup Seip som språknormerer og språkpolitiker. I: Ernst Håkon Jahr, Innhogg i nyare norsk språkhistorie. Oslo. S : Nynorsk språkforskning en historisk oversikt. I: Carol Henriksen, Even Hovdhaugen, Fred Karlsson & Bengt Sigurd (red.), Studies in the development of linguistics in Denmark, Finland, Iceland, Norway and Sweden. Papers from the conference on the history of linguistics in the Nordic countries, Oslo, November 20 22, Oslo. S Også i: Språkhistorie og språkkontakt / Language history and language contact. Festskrift til Ernst Håkon Jahr på 60-årsdagen 4. mars Red.: Geirr Wiggen, Tove Bull & Marit Aamodt Nielsen Oslo. S : Historical sociolinguistics. The role of Low German language contact in the Scandinavian typological shift of the Late Middle Ages. I: Lingua Posnaniensis 43. S Også i: Språkhistorie og språkkontakt / Language history and language contact. Festskrift til Ernst Håkon Jahr på 60-årsdagen 4. mars Red.: Geirr Wiggen, Tove Bull & Marit Aamodt Nielsen Oslo. S : Clara Holst kvinnelig pionér i akademia i Norge. Oslo. 2011: Amund B. Larsen s discovery of naboopposisjon (neighbour opposition) as a mechanism in linguistic change, and its rediscovery. Upublisert foredrag ved Workshop Stability and divergence in language contact. Hamburg, november under utgiv.: Language planning as a sociolinguistic experiment. The case of modern Norwegian. Edinburgh. Larsen, Amund B., 1917: Naboopposition knot. I: Maal og Minne. S Lockertsen, Roger, 2007: Namnet på byen Trondheim. Ein språkhistorisk og faghistorisk analyse. Oslo. Moe, Moltke, 1909: Nationalitet og kultur. I: Samtiden 20. S Rosnæs, Tove-Elisabeth, 1977: Didrik Arup Seip som språkhistoriker og språkpolitiker. Upublisert hovedoppgave. Universitetet i Oslo. Seip, Didrik Arup, 1914: Norskhet i sproget hos Wergeland og hans samtid. Kristiania. 1915: Lydverket i åsdølmålet. Kristiania. (Bidrag til nordisk filologi av studerende ved Kristiania Universitet 2.) : Låneordstudier 1 2. Kristiania. 1917: Ett mål i Norge. Målstriden avgjort av denne generation? Kristiania. 1921: Dansk og norsk i Norge i eldre tider. Kristiania. 1924a: Om vilkårene for nedertyskens innflytelse på nordisk. I: Festskrift tillägnad Hugo Pipping på hans sextioårsdag den 5 november Helsingfors. S Også i: Didrik Arup Seip, Studier i norsk språkhistorie, Oslo 1934, s , og i: Ernst Håkon Jahr & Ove Lorentz (red.), Historisk språkvitenskap / Historical Lin-

21 Didrik Arup Seip 19 guistics (Studier i norsk språkvitenskap / Studies in Norwegian Linguistics 5, Oslo 1993), s b: Norge. Om navnet på vårt land fra de eldste tider av. Kristiania. 1930: Trondhjem bynavn. Trondhjem. 1931: Norsk språkhistorie til omkring Oslo. 2. utg. 1955; tysk oversettelse 1971: Norwegische Sprachgeschichte, bearbeitet und erweitert von Laurits Saltveit (Grundriß der germanischen Philologie 19). Berlin. 1934: Et høiere talemål i middelalderen. I: Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskap 7. S : Skriftnorm og talemål i Norge i det 13. hundreår. I: Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskap 9. S : Hjemme og i fiendeland, Oslo. Trudgill, Peter, 1986: Dialects in contact. Oxford. ( Language in Society 10.) Tuneld, John, 1981: Didrik Arup Seip. En bibliografi. Oslo. Wiggen, Geirr, 2011: Annotert katalog over hovedfagsavhandlinger i studiefaget nordiske språk og litteratur ved norske universitet og høgskoler Oslo.

22 20 Ernst Håkon Jahr

23 Didrik Arup Seip 21 Didrik Arup Seip Litt privat og mest fagleg Kjell Venås, Universitetet i Oslo Bakgrunnen åt Seip Eit dobbeltnummer av bladet Språknytt for 2005 (1 2/2005) er laga og redigert som eit hundreårs minneskrift for å feire oppløysinga av den norsk-svenske unionen frå 1814 til Der står det ein artikkel av meg med tittelen «Språkvitskapleg arbeid med norsk i 1905 og tidlegare» (s ). Eg gjev fyrst ei innføring i emnet og nemner arbeidet til nokre sentrale personar som Marius Hægstad, Sophus Bugge, Magnus Olsen, Johan Storm, Hjalmar Falk og Alf Torp, og så skriv eg: «Eit professorat i riksmål vart skipa i 1912, med tilsetjing i 1916 av Didrik Arup Seip. Året etter vart det sameleis som professoratet i landsmål døypt om til professorat i nordisk språkvitskap.» Det var ei storhending i den heimlege andedammen å få eit nytt professorat den gongen, reint annleis enn no. Som student ved Det kongelige Frederiks Universitet i Kristiania skreiv D. A. Seip (1915) det kravde vitskaplege arbeidet sitt om eit bygdemål som han sjølv prestesonen hadde lært som talemål i omgang med kameratar og andre i Åseral. Heimemålet hans var annleis, både slektsnamnet og gjerninga åt faren fortel det. Han vart snart språkleg påverka ikkje berre av miljøet i Åseral, men i studietida av dei han møtte i studentlag og anna sosialt miljø i universitetsbyen og hovudstaden Kristiania. Miljøet gjorde det naturleg for han å ha gode tankar om det skriftmålet som svara nærast til bygdemål han kjende, og det var vel grunnen til at han i 1911 skreiv hovudoppgåva si på landsmål; då det vart aktuelt å søkje eit professorat i riksmål, sette han arbeidet om til det målet. I studietida møtte Seip etterfølgjaren til Aasen, Hans Ross, og lærte han personleg å kjenne. Ross budde då fast i byen, og han var ein sosial mann, med sans også for målstudentar. Så mykje om bakgrunnen åt Seip som føresetnad for valet hans av skriftmål til det fyrste store vitskapsverket han gav ut. Eit og anna er fortalt som ikkje er skrive om korleis dei tidlege målstudentane ved Universitetet hadde det når dei slappa av frå studiet og skulle nyte livet. Noko gjeld hovudpersonen vår og gjev ei litt morosam soge om Didrik Arup Seip som student. Han skal ein gong ha vore ute på byen saman med medstudentane Olai Skulerud og Anders Krogvig, og dei hadde med på lomma ei flaske med noko sterkt i. Det var ikkje lys i gatene den gongen, og

24 22 Kjell Venås Didrik Arup Seip. då dei stoppa for å ta seg ein tår, var dei i fyrste omgang ikkje støe på eller samde om kven som hadde butelen med fluidumet. «Det var då du som hadde drammen», sa Seip. «Ei ungdomssynd», sa Skulerud, når han seinare fortalde om dette. Soga kan vera laga for å ha litt moro med at Seip visst offisielt var fråhaldsmann, og at Skulerud, som vart sterkt kristeleg engasjert, ikkje var heilt god fråhaldsmann i ungdomsåra. Dei meinte å vita at han også som eldre tok eit glas vin, iallfall når han var i Frankrike. Skulerud var legendarisk flink til å tala fransk og mest like god i tysk, men det var norsk som var det akademiske hovudfaget hans, og han vart på gamle dagar professor i vestnorsk målføregransking ved Bergens Museum. Anders Krogvig vart stortingsbibliotekar, litteraturkritikar og utgjevar av viktige verk, såleis av eventyrutgåvene til Asbjørnsen og Moe. Den opphavlege versjonen av hovudoppgåva til Seip frå 1911 er ikkje kjend, men tittelen var nok den same som på den han gav ut i 1915: Lydverket i Åsdølmålet. Seip hadde vel i 1915 ikkje tid og stunder og like lite høve til å fara attende til Åseral for å drive markarbeid om Åsdølmålet. I 1915 arbeidde han truleg mest med hovudverket han skulle levere som specimen: kvalifikasjonsgrunnlag for søknaden om professoratet i riksmål, for det fyrste bandet av Låneordstudier, doktoravhandlinga hans, kom ut det året. Tunelds bibliografi (1981) over dei utgjevne arbeida av Seip syner at han hadde like mange og like mangslungne oppgåver i 1915 som seinare i det rastlause ar-

25 Didrik Arup Seip 23 beidslivet sitt. Eit anna tidleg storverk er Norskhet i sproget hos Wergeland og hans samtid; det kom i 1914, og er den fyrste av mange tilsvarande studiar han laga seinare; det bar bod om ei arbeidsoppgåve som Seip alt då må ha halde for viktig: å syne at mykje som tidlegare var vurdert som dansk, i røynda er norsk. Det nye professoratet i riksmål skulle vel vera eit slags motstykke til det professoratet i «landsmaalet og dets dialekter», som Marius Hægstad hadde frå Såleis var dette eit politisk og jamvel eit språkpolitisk inngrep i arbeidet til Universitetet. Slike hadde det vore før, og det hadde også vore motlegg mot framgangsmåten; mykje omskriven er bakgrunnen for eit framlegg frå Johan Sverdrup i Det gjekk ut på å skipa eit ekstra professorat for å verne om folkemålet vårt, reint konkret ved å løyve kr som årleg gasje til språkgranskaren Hans Ross. Den vanlege var at Universitetet sjølv kom med framlegg om nye embete, og at søkjarane så fekk vente og sjå korleis regjeringa stelte seg. Didrik Arup Seip kom til å fylle det nye professoratet på ein kraftfull, inspirerande og engasjerande måte, men han engasjerte også folk som ikkje var samde med han, og det synte seg snart at han ikkje var komen til Universitetet eller for den del til andre og mindre akademiske fora for å skapa fred og harmoni, men at han ofte vart noko som i Bibelen er kalla eit teikn til motseiing. Det vart ikkje sjeldan motsegn til noko han gjorde eller sa, for mykje av det galdt eit av dei mest omstridde emna i Noreg, den tid som seinare: språket vårt, både talemål og skriftmål. Det har ikkje kome mykje fram om korleis tilhøvet var mellom Seip og Marius Hægstad, men meir om korleis Gustav Indrebø og Seip stelte seg når dei kom til saker dei båe var interesserte i. Vi skal om litt sjå korleis dei to strei om nokre bynamn, men fyrst vil eg ta opp tilhøvet mellom Seip og ein tredje fagperson: Ingeborg Hoff. I møta hennar med Seip er det eit og anna som samstundes kan kaste noko lys over Didrik Arup Seip sjølv, litt privat og mest fagleg. Ingeborg Hoff Ingeborg Hoff var kan hende like sjølvstendig som to andre eg nett har nemnt: Marius Hægstad og Gustav Indrebø, og ho kom snart til å stå for mykje av det same som dei, så eg vil kalle dei føregangarar og henne ein etterfølgjar. Ho hadde vel òg like sterke meiningar som Hægstad og Indrebø om det eg medvite upresist vil kalle språklege saker og meir presist språkpolitiske saker. Det er særskilt grunn til å leggje vekt på at det gjeld ei kvinne, for dette var i tida før dei kom til Akademia like mykje og like naturleg som menn. Det fyrste rapporterte møtet mellom Seip og Ingeborg Hoff var offentleg og følgde ei akademisk føreskrift, då Seip var fyrsteopponent ved doktordisputasen hennar. I kommisjonen sat vidare han som hadde vore rettleiar, og som var eit fagleg førebilete for Ingeborg Hoff: professor Sigurd Kolsrud. Den

26 24 Kjell Venås tredje medlemen var ein som stod Seip nær: Trygve Knudsen, den gongen dosent, seinare professor med same fagfelt som Seip. Vi går om litt inn på sjølve scenen, det vil seia Gamle festsal på Universitetet i Oslo laurdag 20. april Men fyrst noko meir om den andre hovudpersonen og om avhandlinga som var emnet for disputasen. Ingeborg Hoff hadde skrive om målet i bygda Skiptvet, som på bygdemålet heitte Skjetve, der ho hadde butt frå 1925, då ho var 14 år gammal. Ho var dotter av kristianiamannen Hans Christian Hoff, mora Karen Hoff kom opphavleg frå Nord-Noreg. Hoff hadde studert medisin og var lækjar, fyrst på Brandbu, så i Skiptvet. Ingeborg hadde lært og brukt fleire talemål. Hjartemålet hennar var vel dialekten på Brandbu, heimemålet var kristianiamål eller tala riksmål. Ho budde hjå ei tante med ho gjekk på Frogner skole i den byen som i 1925 fekk namnet Oslo. Ho tok latinartium, og i filologistudiet ved Universitetet valde ho latin og tysk som bifag. Hovudfaget var norsk med gammalnorsk. Ho skreiv språkleg hovudoppgåve om Vokalismen i Skjetvemålet og tok eksamen i Oppgåva arbeidde ho vidare med etter eksamen. Føremålet var å trengje inn til det eldre vikværmålet som østfoldmåla høyrer til. Ho leverte ei stor avhandling til prenting 24. januar 1941, men 28. oktober same året vart ho arrestert og ført til fangeleiren Grini, der ho sat i mest ni månader. Ho hadde vore på Universitetsbiblioteket ein dag då den tyske okkupasjonsmakta hadde vorte særskilt provosert i Oslo. Då det vart ransaking der, måtte ho gjera greie for papir ho hadde med seg, og i papira hennar fann dei eit illegalt blad. Seip nemnde noko av dette i innleiinga til opposisjonen sin. Han hadde sjølv som rektor ved Universitetet vorte send til konsentrasjonsleiren Sachsenhausen og vart etter ei tid der sivilinternert i Tyskland. Han var open, personleg og raus ved såleis å dra fram noko som på ein måte knytte han og doktoranden saman. Han nemnde også at fleire uheldige tilhøve hadde gjort at ho måtte vente med å ta doktorgraden, såleis at det var vanskeleg å få ordna med prenting og anna i etterkrigsåra. Gamle festsal 20. april 1948 I innleiinga og avslutninga av opposisjonen brukte Seip rosande ord. Han rekna «boken for et hovedverk i norsk dialektgransking særlig fordi den gir så mye nytt materiale om sørøstlandsk» (Seip 1949 s. 55). Dialektane der hadde falle utanfor før, mellom anna fordi dei skilde seg så mykje frå meir landsmåls- eller nynorsklike dialektar. Seip ville sikkert heller bruke ordet landsmål enn nynorsk, slik som han la imot nemninga «bokmål» om det som for han var «riksmål». Det verka som om dei austnorske dialektane ikkje var interessante nok. Kan hende det var eit anna ord for at dei ikkje var fine nok eller vørdelege nok eller norske nok. Dette er ein merknad av meg om det som Seip kan ha tenkt.

27 Didrik Arup Seip 25 Om vi skal halde oss til opposisjonen slik teksta no er, ser vi at han inneheld ei mengd med detaljar. Det Seip lét prente i tidsskriftet Svenska landsmål och svenskt folkliv, fyller 59 sider. Tittelen er «Et norsk grensemål», og dette med grensemålet er også ein grunn til at opposisjonen hans kunne vera interessant på den andre sida av grensa, slik at han høvde i eit svensk tidsskrift. Den prenta versjonen er truleg ikkje heilt lik det Seip sa, for all detaljrikdommen kunne vanskeleg gjerast forståeleg og tilgjengeleg for doktoranden og alle andre som var til stades. Ei munnleg framføring av alt dette måtte òg ha gått ut over dei gjevne tidsrammene for ein humanistisk doktordisputas, for den skulle ikkje vara meir enn seks timar med ei innlagd matstund. I detaljrikdommen finst det likevel ei tydeleg line, og ho går beint imot lina som doktoranden hadde drege med arbeidet sitt. Det var med andre ord duka for eit skikkeleg oppgjer i Domus Academica den laurdagen. Og det kom, for det fyrste der og munnleg og seinare som skriftstykke. Ingeborg Hoff svara Seip i eit innlegg under overskrifta «Skjetvemålet. Et tilsvar til professor D. A. Seip» (1949 s ). I innleiinga der, før sjølve dokumentasjonen, gav ho eit slags samandrag av det ho ville syne. Ho skreiv at den vikværdialekten ho hadde undersøkt, ikkje høvde saman med det biletet som Seip i kjeldeforskingane sine hadde gjeve av eit gammalnorsk skriftspråk på dei søraustlege kantane av landet. Ho kunne ikkje sjå at den vidløftige argumentasjonen åt Seip i opposisjonen hans gjorde standpunktet hennar veikare. Det ho la fram, var i røynda ei underkjenning av viktige sider ved forskingsverksemda åt Seip. Det er mogeleg at det råka eit kjernepunkt i det han hadde drive med, og det han hadde sett seg som mål å arbeide med, frå han vart professor i riksmål i Dette er ein tanke og ein påstand som må underbyggjast, og eg vil no prøve å gjera det slik. Alt året etter Seip vart professor i riksmål, det vil seia i 1917, heldt han eit foredrag som han etterpå gav ut som eit eige skrift på ikkje meir og ikkje mindre enn 29 sider. Det seier noko om at han hadde ambisiøse tankar om det han ville gjera både som professor i nordisk språkvitskap og som deltakar i det norske språksamfunnet. Tittelen var «Ett mål i Norge. Målstriden avgjort av denne generation?». Prestesonen som tala embetsmannsmål inne og åsdølsk ute, meinte nok ikkje at det skulle bli eitt talemål i Noreg; det var striden om skriftmålet som skulle løysast av den generasjonen han høyrde til. Seip var fødd i 1884, var 35 år i 1917 og ville bli 70 i Ættleden han tenkte på, må finnast innanfor desse årstala. Som alt nemnt er det ein hovudtese i skriftet til Seip og ei line i mange språkhistoriske arbeid av han at viktige drag i norsk talemål hadde vakse fram på heimleg grunn. Talemålsgrunnlaget for norsk skriftmål i framtida måtte derfor bli dei folkerike områda i søraust, og Seip meinte at gamle språkkjelder han hadde granska, syner at austnorsk talemål samsvara med dansk og svensk på viktige punkt. Eit kjernepunkt og stikkord kan vera presens av sterke verb. Seip hevda at ei mønsterform som kommer og ikkje kjem(m) var gammalt søraustnorsk mål. Men sjå, her steig det fram ein doktorand som hadde kome til andre

28 26 Kjell Venås resultat. Ho meinte at ho hadde funne nedslag i talemålet i Skiptvet i Østfold som bygde på gammalnorsk kemr. 1 Ingeborg Hoff var nok kvinne og hadde lært den kjønnsrolla som var i tida. Men ho var dessutan ein sterk og sjølvstendig natur, ho var trassig og lét seg ikkje dupere av dynamiske professorar. Så vart då også pulsen høg og adrenalinproduksjonen sterkt aktivert i Gamle festsal den 20. april Når Ingeborg Hoff seinare nemnde situasjonen der, mintest ho likevel heller eit lite fagleg replikkskifte frå doktormiddagen om kvelden. Professor Seip hadde fått mor hennar som borddame og kjende seg vel litt brydd av det verbale artilleriet han før på dagen hadde fyrt av mot henne som sikkert var gromjenta åt mor si. Fru Hoff hadde visst ikkje vore på doktordisputasar før, og ho kommenterte det professoren sa med ein lakonisk merknad, som dottera refererte slik: «Je trudde det skulle vera slik, je, sa a mamma.» Seip kan ha resonnert om lag slik: Nokre av dei farlegaste motstandarane av sameiningstanken hans var visseleg dei ranke og reine som han i studietida hadde vore i lag med på målmøte i Kristiania. Dei hadde ein idealislandsk gammalnorsk som grunnlag for dei utopiske draumane sine. Boka Skjetvemålet synte at Ingeborg Hoff høyrde til den flokken, endå ho sjølv framleis heldt seg med ein folkemålsnær og radikal versjon av det skriftmålet ho hadde lært heime og på skular ho hadde gått. Då ho hadde tenkt seg endå litt meir om, stod ho då også ope fram mellom dei som ville «byggja og bøta med bot som duger», for ho meinte at Ivar Aasen hadde løyst målsaka for alle tider og for alle ættleder, ikkje berre for «denne generation». Ho vart ei fullblods målkvinne og ei leiestjerne for mange. Seip slo til der han kunne, i forskinga si og som samfunnsdebattant. Dei ranke og reine eller dei vi med ei anna symbolmerkt nemning kan kalle dei «norsk-norske» målfolka drog så gjerne fram og sukka sårt over alt som hadde vorte øydelagt og gått tapt av norsk mål i dansketida. For Seip vart det eit kjært og livslangt forskingsemne å syne at mykje som målfolket meinte var dansk, ikkje var det, men hadde vakse sjølvstendig fram på norsk grunn. Ein vokster av kn til gn i ord som reikna til ræighnæ og av tn til nn i ord som vatn såg han som «et gammelt sjømålsfenomen», som han skreiv ein stad. Det femnde då òg om det sørlege Austlandet og området kring Oslofjorden. Monoftongerte former som øst i staden for aust var noko anna han tok med. Om det hadde vore austnordisk iú i verb som gammalnorsk brióta, var det òg rimeleg at presens av sterke verb i østfoldmål ikkje hadde hatt i-omlyd, men med former som kommer og ikkje kjem(m) hadde følgt austnordisk språk, dansk og svensk. 2 Ingeborg Hoff fekk ymist å gruna på av det han sa og skreiv. Ho gjorde også det; doktordisputasen følgde henne som eit vondt minne heile livet. Det finst parallellar til slike utslag av eller vitnemål om at Seip her leitte etter grensa mellom aust- og vestnordisk, og at han gjerne ville finne austlege 1 «Men doktoranden hevder som avgjort at dialekten i mange tilfelle har sterke vitnemål om eldre omlydte presensformer som skal ha ført sin vokal inn i andre former av verbet» (Seip 1949 s. 65). 2 Om dette sjå fotnote 1.

29 Didrik Arup Seip 27 drag i skjetvemålet. Som døme på at Ingeborg Hoff ikkje hadde lagt fram eit «uttømmende» materiale, nemner han at ho ikkje hadde opplyst kva ordet kjukling heiter i skjetvemålet; han hadde hatt bruk for det til opposisjonen sin. Når han vidare skriv (s. 69) at «Likeså burde kjylling < kjúklingr vært nevnt», var det nok fordi austnordiske former som eldre dansk kykling og svensk kyckling har ein annan etymologisk bakgrunn enn gammalnorsk kjúklingr, nynorsk kjukling, og at han ville slå fast at skjetvemålet hadde den austlege forma. Seip spurde ein gong språkgranskaren Per Nyquist Grøtvedt om kva som var forma for det ordet i Onsøy, bygda som Grøtvedt kom frå. Då Grøtvedt fortalde dette, ordla han seg om lag slik, etter det eg minnest: «Da Seip spurte, svarte jeg at jeg trodde de sa kjukling i Onsøy, det likte han åpenbart ikke.» Det må ha vore fordi Seip tenkte at onsøymålet hadde omlydd vokal som svensk, altså kylling. Seip skreiv om «Kjukling kylling» seinare (nr hjå Tuneld 1981 s. 87). Artikkelen om dette emnet stod på prent i 1957, og ein får inntrykk av at Seip då helst ville tru at ordet kylling var avleitt av ordet kull, og det ikkje berre for norsk, men også for dansk og sørsvensk. Ved doktordisputasen åt Ingeborg Hoff i 1948 var det heller motsetnaden mellom norsk kjukling og dansk kylling han var oppteken av, og det ser ut til at han då ynskjer å leggje imot den tradisjonelle tanken at kjukling er norsk og kylling er dansk. I åra som låg imellom, hadde han fått mange nye opplysningar, og han hadde tenkt igjennom heile saka. Det hadde vel fått han til å sjå at det ikkje var lett å få alle dataa til å høve saman. Derfor var han meir open for ikkje å låse seg fast, så han kunne stå friare og meir ubunden. Målsynet til Ingeborg Hoff bygde på store faglege kunnskapar, men òg på kjensle og innleving og på ein djup vørdnad for og kjærleik til det norske folkemålet som ho fann i dei norske dialektane. Dei vart arbeidsmarka hennar som fyrstearkivar og seinare som personleg dosent og professor i nordisk språkvitskap. Ho var verksam til ho nådde aldersgrensa 70 år i Sjukdom gjorde at ho ikkje fekk noko arbeidsfylt otium; det ville elles ha vore i samsvar med laget og lynnet hennar å arbeide vidare med det som hadde fylt den lange arbeidsdagen og dei mange arbeidsdagane. D. A. Seip: andre arbeidsfelt Vi skal halde fast på det som møta med Ingeborg Hoff fortel om interessene og arbeidet til Didrik Arup Seip, men gå noko meir inn på eit anna interesse- og arbeidsfelt han hadde, og sjå om vi kan kjenne att mannen der. Ein nær kjennar av vitskapsmannen Seip var professor Trygve Knudsen. Han var like mykje ein sympatiserande og meiningsnær yrkesbror. Knudsen peikte på fleire særmerkte sider ved Seip i minnetala han heldt i Det norske Vitskaps-Akademi den 15. november Tala er prenta att i Tunelds bibliografi, og det er oppattrykket eg byggjer på her (Tuneld 1981 s. 9 19).

30 28 Kjell Venås Trygve Knudsen fortel at Seip vart ført inn på eit visst far då han med eit fagleg føremål studerte paleografi sist i nittentrettiåra: at det måtte vera eit opphavleg norsk grunnlag for visse gamle tekster som islendingar hadde skrive av, og som dei til då allment heldt for å ha islandsk opphav. I nokre einskilddrag som han hadde funne i slike tekster, meinte Seip at det var minningar av eit «prenidrosiensisk» norsk skriftmål (Tuneld 1981 s. 81). Gjekk ein vidare med slike tankar, og det gjorde Seip, kunne det få uttrykk i slike titlar som han sette over eit par nokså store artiklar som han lét prente i Maal og Minne i 1950-åra, det siste heile tiåret han var vitskapleg verksam. Den fyrste artikkelen, forma som eit spørsmål og prenta i 1951, synte kvar det nye faret gjekk: «Har nordmenn skrevet opp Edda-diktningen?». Artikkelen vart ført vidare seks år etter (1957), då konstaterande og utan noko spørjeteikn etter tittelen: «Om et norsk skriftlig grunnlag for Edda-diktningen eller deler av den». Nr av Tunelds bibliografi, prenta i Forskningsnytt 3 (1958), slår kategorisk fast at «Edda er skrevet i Norge». Den sympatiserande, men samstundes nøkterne og fagleg jamvektige mannen Trygve Knudsen lét seg ikkje rive med av dei store vyane som kunne vera innbakte i slike titlar. Han skriv berre at studiar av andre tyktest å peike i same lei som teorien til Seip, og at det var «et fengslende emne» (Tuneld 1981 s. 11). Vi veit at islendingane ikkje var oppglødde for desse tankane til Seip. Når vi i dag tek dette med i biletet av Didrik Arup Seip, høver det saman med eit særdrag vi har sett nokre utslag av ovanfor: Han ville gjera det norske området større, gjerne så stort som mogeleg, og det gjev grunn til å koma med eit utfordrande og kan hende noko uhøveleg spørsmål: Var han då på botnen ein språkleg nasjonalist? Seip og andre om stadnamn Noko av den skriftlege produksjonen åt Seip som Trygve Knudsen tek lite opp, men berre nemner så vidt og nemner ufullstendig, er det Seip skreiv om namn, særleg stadnamn. Dette var aktuelle og kontroversielle emne som kravde vedtak og avgjerder i samtida, og ved dei var det for Seip ikkje spørsmål om norsk eller ikkje norsk, slik som ved Edda-diktinga. Det galdt derimot å hevde det som høvde med den etablerte tradisjonen og med riksmålet imot noko som talsfolk for nynorsk såg på ein annan måte. I slike tidsbundne namnesaker kom han støtt i strid med nynorskfolk. Det galdt fyrst namnet på landet vårt. Det var formannen i Noregs Mållag då, Halvdan Koht, som sette den ballen i spel. Han ville at Noreg skulle vera det einaste namnet på landet vårt. Seip gav ut ei lita bok i 1923: Norge. Om navnet på vårt land fra de eldste tider av. Om denne boka og om synsmåtane til Seip vart det ein hard strid, der mange nynorskfolk følgde Koht og gjekk imot Seip. Den som slo mest og hardast, var Gustav Indrebø. Seip er raljerande og ironisk når han skriv imot Indrebø. Indrebø skriv òg polemisk, men er meir riddarleg. I 1952 kom Seip inn att på same emnet i ein avisartikkel med overskrifta

31 Didrik Arup Seip 29 «Om navneformene Norge og Noreg». Der skreiv han: «Etter min mening kan det ikke være noen tvil om at formen Norge er utviklet i norsk før år 1300, og at denne formen ville være den naturlig utviklede i de fleste norske dialekter.» Ein motmann han fekk då, den pensjonerte, meir enn 80 år gamle folkehøgskulestyraren Jakob Naadland granska dette på eiga hand, og han kom til at Norge var ei opphavleg dansk form. Han skreiv ei heil lita bok på 95 sider (Naadland 1932) om granskingane sine, og det var inga dårleg bok. Ho var merkt av store og godt underbygde kunnskapar og hadde ei fin pedagogisk form med ein bitande polemisk snert når dét høvde. Nokre saker som følgde, galdt byar, såleis namnet på hovudstaden vår. Kristiania bystyre gjorde vedtak om at byen frå 1. januar 1925 skulle heite Oslo. Seip kan ikkje ha vore mykje oppteken av det namneskiftet, for det finst ikkje noko nedslag av det i bibliografien over skriftene hans. Der er det striden om landsnamnet som dominerer i åra 1924 og Ei ny namnesak galdt byen som hadde namnet Trondhjem. Den fremste motmannen til Seip var også då Gustav Indrebø. Dei skreiv mot kvarandre i blad og gav ut eigne publikasjonar for høvet. Det var folkerøysting om bynamnet i 1928, og 92 % av dei som røysta, ville halde på Trondhjem. Året etter skreiv Seip to artiklar om namnet i Maal og Minne, og dei kom òg ut som eit eige hefte. Alternativet til Trondhjem var Nidaros, som mest alle språkleg medvitne nynorskfolk ville at byen skulle heite. Ein samskipnad som heitte Trondhjemsforeningen, engasjerte Seip til å laga ei utgreiing om namnet, og resultatet var boka Trondhjems bynavn (1930) på 164 sider. Indrebø gav ut bladstykka sine som særprent og dessutan ei bok i to utgåver, den største var på 95 sider. Stortinget gjorde vedtak om at namnet skulle vera Nidaros, og byen hette det frå til Motstanden mot dette vedtaket og mot sjølve namnet var så stor at det var nærast krigsliknande tilstandar i byen. Det vart etter kvart så gale at Stortinget gjekk attende på sitt eige vedtak, og avgjorde at namnet skulle vera, rett nok ikkje Trondhjem, men Trondheim. Den siste forma er offentleg, den fyrste er mest brukt. Somme nynorskfolk tok avgjerda om Nidaros særleg tungt, og så nyleg som i 2007 kom det ut ei stor avhandling: Namnet på byen Trondheim, skriven av Roger Lockertsen, som er fyrsteamanuensis i Stavanger. I 2006 hadde han forsvara avhandlinga for doktorgraden i ein disputas ved Universitetet i Bergen. Alt i presentasjonen av arbeidet varslar Lockertsen at han vil ta livet av forklaringa Seip gav av bynamnet, der hovudpunktet var at det eldste namnet på byen ikkje hadde vore Nidaros, men Trondheim, som så ved lydvokster hadde vorte til Trondhjem. Avhandlinga vart såleis «Beretningen om et varslet mord» (1981), det er som dei kunnige i skjønnlitteratur vil vita tittelen på ein roman frå 1971 av nobelprisvinnaren Gabriel Garcia Márquez. Doktoravhandlinga til Lockertsen gjer greie for eit stort og vidfemnande tilfang av mange slag. Det spenner over allmenn historie, språkhistorie, kyrkjesoge, paleografi, arkivkunnskap, og det syner frukter av studium av handskrifter i Vatikanet og i mange andre europiske samlingar. Mykje av stoffet er refe-

32 30 Kjell Venås rerande og sterkt faktabasert, men Lockertsen går òg i klinsj med den han vender seg mot. I konklusjonen, med overskrifta «Seip-teorien teori og metodekrav» (s ) kjem den endelege polemikken mot Seip. Lockertsen hermer der frå andre granskarar, som før hadde kritisert Seip for at han jamt drog fram det som høvde med hans eigne synsmåtar utan å sjå det i samanheng med heile kjeldematerialet. Ei anna innvending er at Seip nok var kritisk, men på ein selektiv måte. Her byggjer Lockertsen mest på eigne røynsler. Han hevdar at det var ein grunnleggjande metodisk veikskap hjå Seip at han drog slutningar utan skikkeleg kjeldegrunnlag. Noko som er særmerkt for Seip som forskar, tek Lockertsen likevel ikkje opp. Dette er det skrive om ovanfor, så det skal berre nemnast i denne samanhengen. Seip femnde vidt, var mangesidig og hadde ei enorm arbeidskraft, slik at det ikkje var mykje i aktuell nordisk språkvitskap i hans tid som han ikkje var innom på ein eller annan måte. Innanfor den vide krinsen av oppgåver han arbeidde med, er det lett å sjå at han sjølv reint kjenslevore var djupt engasjert i ei rekkje emne eller emnekrinsar. Det var slik med mange namnesaker, og dei som fengde han aller mest, var nok spørsmålet om landsnamnet og om namnet på byen Trondheim. Då Trondhjemsforeningen engasjerte han til å granske saka si, visste dei kvar han stod, og kva resultat han ville koma med. Om lag på same tid som striden om namnet på Trondheim gjekk, var også namnet på Bergen framme på eit tilsvarande grunnlag: Bynamnet som hadde rådt dei siste hundreåra, var frå tida då tyskarar stod for mykje av næringslivet i byen, men det fanst eit namn som hadde gammalt norsk grunnlag: Bjørgvin. Slik som Nidaros stod i høve til Trondhjem, stod Bjørgvin i høve til Bergen. Indrebø skreiv om dette namneparet òg, der det forresten var ein yngre mann som stod i fremste rekkja: Mikjel Sørlie. Han var lektor i Bergen og såg saka sameleis som Seip. Sørlie debuterte som vitskapsmann 1943 med ei bok om målet i Hedalen i Valdres, bygda han kom frå. Han var ein produktiv forfattar og vitskapsmann og hadde skrive mykje om det gamle målet i Bergen. Stoda var også på annan måte om lag den same som i Trondheim, for i 1928 gav Bergens bystyre eit arbeidsstipend til Sørlie for at han skulle granske bynamnet vitskapleg. Sameleis som Seip i Trondheim gav Sørlie eit svar som var slik oppdragsgjevarane ynskte, for han kom fram til at namnet Bergen kunne ha vakse fram på norsk grunn. Han meinte at namnet Bjørgvin, som var den forma nynorskfolk ynskte, var ei nordvestlandsk form, og at forma Bergvin, som hadde rådt i bymålet, hadde vorte til Bergen utan at framand, det vil seia tysk, uttale hadde hatt noko å seia. Seip var med i domsnemnda då Sørlie disputerte på boka si før jul i 1932, og somme kritiserte at dei hadde teke med ein som hadde hatt å gjera med arbeidet føreåt. Dette sa i nokså klår tekst at ånda åt Seip sveiv over vatna her med, og at ein hjå Sørlie kunne høyre atterklangen av His Master, s Voice. Ein skal hugse at dette var medan etterdønningane frå Nidaros-striden endå gjekk høge. På disputasen stod det ex auditorio fram ei yngre utgåve av den folkehøgskulestyraren som 22 år seinare skreiv ei bok om landsnamnet

33 Didrik Arup Seip 31 og er nemnd for det ovanfor. Nynorskbladet Den 17de Mai kunne fortelja at «Høgskulelærar Naadland og professor Kolsrud plukkar Bergensprovi i fillor». «Omstridde spørsmål» I 1952 gav Seip ut ei bok med tittelen Omstridde spørsmål i norsk språkutvikling. I den boka hadde han samla nokre artiklar, men alle høvde vel ikkje godt med tittelen, såleis ikkje ein som berre var om Oslo-målet. I ein artikkel «Om en og man» er det heller ikkje strid, men «forvirring», nokre innleiingsord varslar om innhaldet. «Om endelsen -else i nordisk» (s ), den eine av to lange artiklar, galdt heller ikkje noko det hadde vore stor strid om, men gjorde helst greie for skiftande synsmåtar og forklaringar i dei nordiske landa. Grunnen til at den artikkelen var med, måtte heller vera at Seip tenkte seg at det kunne bli strid om han, og det fordi nynorsktradisjonen ikkje hadde godkjent endinga -else. Tanken der var at -else ikkje var heimleg norsk, men ein del av det lågtyske ordgodset som nynorske puristar ville halde ute. Denne artikkelen vart då også teken fram av Alf Hellevik i eit tilsvar til Seip. Her er det rett å minne om at Hellevik ikkje var nokon hardsett nynorsk «mørkemann», men stod for ei open og liberal haldning til ord og ordlaging i målet. Seip hadde vore inne på spørsmålet om -else tidlegare, og artikkelen i boka var nyprent av ein artikkel som før hadde stått i eit skrift for språklege fagfolk, eit festskrift til slavisten Olaf Broch. Den nye boka vende seg til ein vidare krins av språkleg interesserte, ikkje berre til spesialistar. Det var i arbeid med gammalnorske kjelder Seip alt i 1930-åra hadde kome til at -else måtte ha vakse fram i norsk (og nordisk) ved omkasting (metatese) av det heimlege suffikset -sl- til -ls- i ord som tengls for gammalnorsk tengsl tog, skyldskap. For Hellevik var det ikkje spørsmålet om heimleg eller framandt opphav som var hovudsaka, for han meinte at dét kunne avgrensast til eit oppgjer mellom mellomlågtysk og dansk. Hovudsaka for han var å gå gjennom det Seip hadde gjort med det norske tilfanget sitt, og å sjå på kva han fekk ut av det. Hellevik hadde både ros og ris, av det siste ord og vendingar som «elementær mistyding», «tankeville», «burde Seip også på annan måte ha sétt», «Mistydinga og misbruket», eller «at han ikkje greier å halde ut frå einannan tydings- eller stilskilnad». I bibliografien over Seips skrifter står det ikkje noko meir om endinga -else, så Seip har ikkje svara skriftleg. Ved personlege møte hadde dei høve til å tala om det dei båe hadde skrive, for dei såg kvarandre jamleg i Norsk språknemnd, der dei til 1955 skiftest om å vera formann og varaformann. Det andre hovudinnlegget Seip hadde i Omstridde spørsmål i norsk språkutvikling, var artikkelen «Bøyningsutviklingen av svake verber som kaste, danse, bake i norsk» (s ). Med det ville han få fram korleis språket «reparerte» seg sjølv når lydvoksteren øydela bøyingsformer som var «nyttige, for ikke å si nødvendige». Seip var mykje oppteken av språkleg terapi, ikkje minst dei siste åra han var vitskapleg verksam. I denne artikkelen kom

34 32 Kjell Venås han også inn på noko han gjerne drog fram, verknadene av eit «lesespråk», som han meinte hadde verka mykje inn på talemålet, særleg i byane, der det fanst flest lesekunnige. Dette skulle ha fått mykje å seia for bøyingsutviklinga i fleire kategoriar av dei nemnde verba. Som døme kunne ein nemne preteritum (som Seip i samsvar med tradisjonen endå kalla «imperfektum»). Seip tok meir særskilt for seg forma kastet av desse verba. Han meinte at ho hadde vakse fram i norsk. Den tanken kunne vera forvitneleg for normsetjarar og brukarar av bokmål, der ein radikal falanks på denne tida arbeidde for å styrkje endinga -a i høve til -et. Gjekk ein til dei som stelte med norma i nynorsk, og dei som brukte nynorsk, var tanken ikkje mindre utfordrande. Former som kastet skulle etter dette vera like norske som kasta. Det vanlege, tradisjonelle synet var at grunnlaget for kastet i norsk var dansk kastede (i jysk kastet) kastet, og fekk Seip gjennomslag for og godkjenning av sin tanke, hadde ikkje nynorsk noko nasjonalt å briske seg av i denne kategorien. Det kunne den som ikkje var særskilt velviljug og finttenkjande, tenkje at Seip tenkte. Ein kan jamføre med at Seip meinte at ut frå språkleg opphav var riksmålsforma jeg like norsk som nynorskforma eg. Det kjendest som eit formidabelt åtak på ein nynorsk grunnbastion. Samlande sluttord Dette er eit tilskot til eit oversyn over Didrik Arup Seips plass i norsk språkvitskap ved hundreårsmarkeringa for det fyrste store vitskaplege arbeidet hans. Det er drege fram ymse sider ved vitskapsverket og vitskapsmannen Seip slik denne meldaren ser dei ut frå sin nynorske synsstad. Det er nemnt berre lite om andre velkjende sider ved Didrik Arup Seip. Dette verka ikkje som staden til å seia meir om somt som her berre har kome fram litt lausleg og kursorisk: den kolossale innsatsen av Seip i arbeidet med å samle og formidle kunnskap, den mest utrulege arbeidsviljen for det same føremålet, den altomfattande interessa for språk og kultur, interessa for smått og stort i alle lag av samfunnet. Heile livet og livsverket hans fortel om dette, og det har kome massivt fram i tilskot av Ernst Håkon Jahr, nokre av dei i Jahr 1992, men òg meir konsentrert i ein nettartikkel av Finn-Erik Vinje. I staden er det her lagt vekt på å gje nokre tankar om korleis Seip gjennom arbeidet sitt ville kaste lys over uklåre sider ved norsk språk, og korleis han tok sikte på å nå nokre mål som han meinte Noreg som nasjon ville vinne på å stelle med på visse måtar; dei tok han seg av både i forskinga og i livet sitt. Han var både granskar og samfunnsmenneske, både språkleg fagmann og språkpolitikar. Somme har meint at han ikkje berre i valet av arbeidsoppgåver, men også i det han gjorde, i nokon mon las og tolka det han fann, slik at resultata høvde med det han ville oppnå i samfunnet. Eg skal ikkje her gå meir inn på det, men vil vise til det som er sagt og synt ovanfor.

35 Didrik Arup Seip 33 Heilt til slutt vil eg nemne at eg sjølv fekk høve til å møte Seip, og at eg då fekk eit visst inntrykk av mannen. Det fyrste møtet var berre det at eg gjekk og lydde på hovudfagsundervisning av han, då han eit semester vikarierte for Trygve Knudsen, etterfølgjaren i det professoratet han sjølv sat i til han gjekk av for aldersgrensa i Det var nokså mange studentar som møtte opp til førelesingane åt Seip dei fyrste gongene, men talet gjekk snøgt ned, for Seip var ikkje nokon god og interesseskapande førelesar då; korleis han hadde vore i «velmaktsdagane sine», kan eg ikkje seia. Seip spurde ein som var til stades, om kva som kunne vera grunnen til at tilhøyrarane vart borte, og den spurde svara at han trudde sjølve det innfløkte stoffet, med dei mange tilvisingane til ukjende gammalnorske handskrifter og skriftformer, gjorde det vanskeleg å følgje med. Han som gav dette svaret, vart nok spurd fordi han hadde hatt Seip som rettleiar i arbeidet med hovudoppgåva si; eg vil ikkje seia kven det var. Seip nikka forståande og synte også med anna kroppsspråk at han kunne skjøna det. Han mintest vel at studentane møtte meir mannsterkt opp i gamle dagar. Det var nok delvis fordi dei visste at dei kom til å møte førelesaren att ved eksamensbordet. Eg tok filologisk embetseksamen med norsk som hovudfag i haustsemesteret I vårsemesteret 1961 var eg vitskapleg assistent for professor Ludvig Holm-Olsen ved Universitetet i Bergen. Det var visst i haustsemesteret det året at Seip kom til Bergen for å gjesteførelesa. Då fekk eg helse på han, og han gav meg eit særprent med handskriven dedikasjon av nr i Tunelds bibliografi. Det har tittelen «Ballingpipa», og kan vera eit døme på kor vidt Seip femnde, og kor mangslungne interesser han hadde. Det ville vel fagleg helst bli kategorisert som folketru. Det vesle stykket stod i Maal og Minne, og Seip hadde nett fått særprent av redaktøren Holm-Olsen. Didrik Arup Seip var på veg til eit av templa sine, Universitetsbiblioteket på Solli plass i Oslo, då han snåva i trappa der, fall og slo seg, slik at han måtte på sjukehus og møtte den endelege lagnaden sin. Eg har late meg fortelja at han i den siste tida før han døydde, gjerne tala som han i barneåra gjorde med dei innfødde i Åseral på ekte åsdølsmål. Litteratur Hellevik, Alf, 1979: Omstridde språkspørsmål. I: Språkrøkt og språkstyring. Oslo. (Før prenta i Syn og Segn ) Hoff, Ingeborg, 1946: Skjetvemålet. Oslo. (Skrifter utgitt av Det Norske Videnskaps- Akademi i Oslo. 2. Hist.-Filos. Klasse 1946:1.) 1949: Skjetvemålet. Et tilsvar til professor D. A. Seip. I: Svenska landsmål och svenskt folkliv. S Jahr, Ernst Håkon, 1992: Innhogg i nyare norsk språkhistorie. Oslo. Lockertsen, Roger, 2007: Namnet på byen Trondheim. Oslo. Naadland, Jakob, 1932: Bergen Bjørgvin. Ei kritisk saumfaring av Mikjel Sørlies bok «Bergens bynavn». Bjørgvin.

36 34 Kjell Venås 1954: Noreg er namnet. Ei ny utgreiding um namnet på landet vårt. Oslo. Utg. av Noregs mållag. Oslo. Seip, Didrik Arup, 1915: Lydverket i Åsdølmålet. Kristiania. (Bidrag til nordisk filologi av studerende ved Kristiania Universitet 2.) 1917: Ett mål i Norge. Målstriden avgjort av denne generation? Kristiania. 1923: Norge. Om navnet på vårt land frå de eldste tider av. Kristiania. 1929: Trondhjem og Nidaros. To artikler av Didrik Arup Seip. Oslo. 1930: Trondhjems bynavn. Utg. av Trondhjemsforeningen. Trondhjem. 1949: Et norsk grensemål. I: Svenska landsmål och svenskt folkliv. S : Omstridde spørsmål i norsk språkutvikling. Oslo. Sørlie, Mikjel, 1931: Bergens bynavn. En språkhistorisk undersøkelse. Utg. av Bergens historiske forening. Bergen. 1943: Hedalsmålet. Stutt utsyn over lyd- og formlæra med ei ordsamling. Bergen. Tuneld, John, 1981: Didrik Arup Seip. En bibliografi. Med innledning av Trygve Knudsen. Utg. av Bymålslaget. Oslo. Venås, Kjell, 2005: Språkvitskapleg arbeid med norsk i 1905 og tidlegare. I: Språknytt 1 2/2005. S Vinje, Finn-Erik: Didrik Arup Seip utdypning. I: Norsk biografisk leksikon.

37 Låneordstudier 1 35 Låneordstudier 1 Didrik Arup Seips doktoravhandling fra 1915 Gro-Renée Rambø, Universitetet i Agder Innledning Didrik Arup Seip må sies å være en av de mest markante skikkelsene innenfor nordisk språkvitenskap i Norge på 1900-tallet. Hans vitenskapelige produktivitet, autoritet i utforming av norsk språkpolitikk og språknormering og ubestridte lederposisjon som utdanner av en hel generasjon med nordister, hadde stor betydning for både samtiden og ettertiden. Seip befattet seg med mange ulike språkvitenskapelige emner fremst nevnes oftest hans arbeider knyttet til gammelnorsk språk, slik det er overlevert i håndskrifter og diplomer. Interessen for og fokuset på gammelnorsk ble i mange tilfeller knyttet opp mot andre tilgrensende forskningsfelt, deriblant hvordan den middelnedertyske innflytelsen på de nordiske språkene i høymiddelalder og seinmiddelalder hadde vært. I doktorgradsarbeidet sitt er det nettopp kontakten mellom nedertysk språk og nordiske språk som er temaet. I januar 1916 disputerte Seip for doktorgraden på arbeidet Låneordstudier 1, og samme år ble han utnevnt til professor i riksmål, en betegnelse som i 1917/1918 ble endret til nordisk sprogvidenskap. Avhandlingsarbeidets tema hvordan de nedertyske lånordene fikk innpass i de nordiske språkene i løpet av seinmiddelalderen var ikke videre grundig utforsket tidligere, spesielt ikke for Norges vedkommende, og arbeidet var slik av stor betydning og verdi for nordisk språkvitenskap. I denne artikkelen skal jeg først i grove trekk presentere enkelte sider ved avhandlingsarbeidet til Seip. Deretter skal jeg forsøke kortfattet å sette avhandlingen inn i en samtidig kontekst. Med dette som utgangspunkt og bakgrunn vil jeg så forsøke å gå litt nærmere inn på noen få utvalgte sider ved Seips doktoravhandling, nemlig de som særlig peker frem mot nyere språkkontaktforskning. I denne delen vil jeg i stor grad støtte meg på artikler som er skrevet av Kjetil Jensen, og som har direkte relevans for betydningen av Seips arbeid. Jeg vil vise til enkelte eksempler som Jensen har behandlet, og som kan danne utgangspunkt for videre funderinger, avveininger og analyser i forlengelsen av Seips grunnarbeid, sett opp mot moderne språkkontaktforsknings grunnsyn og forskningsspørsmål. Hensikten med artikkelen blir slik todelt: Jeg ønsker på den ene siden å fremheve Seips forskningsarbeid om språkkontakten mellom nedertysk og nordisk, slik det kommer til uttrykk i avhandlingsarbeidet hans. På den andre

38 36 Gro-Renée Rambø siden ønsker jeg å peke på enkelte viktige momenter som ikke kommer til syne i arbeidet hans, men som den moderne språkkontaktforskningen har hatt som siktemål å klargjøre. Samtidig vil jeg understreke at Seips grunnarbeid på mange måter likevel danner et viktig fundament som utgangspunkt for moderne språkkontaktforsknings videre analyser, innenfor et litt annet rammeverk. Slik sett blir de to siktemålene i denne artikkelen forent. Låneordstudier 1 I innledningen til Låneordstudier 1 beskriver Seip kort den kulturhistoriske bakgrunnen som dannet grunnlaget for den sterke nedertyske påvirkningen på skandinaviske språk i seinmiddelalderen, før han går inn på det som er hans eget hovedanliggende i avhandlingen, nemlig det «rent» lingvistiske. Avhandlingsarbeidet handler om nedertyske lånord i de nordiske språkene. Seip påpeker selv i forordet til avhandlingen at tittelen Låneordstudier i grunnen er en for snever tittel, siden også enkelte hjemlige språkforhold har fått en til dels utførlig behandling. Planen med avhandlingsarbeidet var å foreta en undersøkelse av lydutviklingen i nedertyske lånord i nordisk, men dette arbeidet førte ham til også å inkludere en del hjemlige lydforhold i undersøkelsen, påpeker han. Det Seip ønsker å gjøre i avhandlingen, er å gi en lydhistorisk fremstilling av den utviklingen de nedertyske lånordene fikk på nordisk område, altså i de nordiske språkene som nedertysk var i kontakt med her. Hensikten er å forsøke å få frem resultater som kan bidra til nærmere kjennskap til de språkene som først og fremst var mottakere (underforstått de nordiske språkene), og til det språket som var långiver (nedertysk). Seip fokuserer ikke på lån som gikk den andre veien, altså hvor det var nedertysk som var mottakerspråk og de nordiske språkene som var långiverspråk. Selv om Seip fokuserer på både mottakerspråk og långiverspråk i studien, er det likevel klart at det i aller største grad er mottakerspråkene, de nordiske språkene, som er i fokus. På grunnlag av lydlige forhold forsøker Seip å presentere en relativ kronologi for når innlåningen av de forskjellige ordgruppene som behandles i arbeidet, skjedde. Seips avhandling er først og fremst rent lingvistisk orientert, men han understreker samtidig allerede i innledningen til avhandlingen at arbeidet også er viktig som en del av en kulturhistorisk forståelsesramme. Han poengterer slik at lånordene, som er selve temaet for avhandlingen, utdyper vår kjennskap til den historiske epoken da språkkontakten med nedertysk fant sted, og at hvert enkelt lånord kan ses på som et kulturhistorisk dokument (Seip 1915 s. 2). Ettersom siktemålet med avhandlingen er å gi en lydhistorisk fremstilling, gjør Seip det allerede i innledningen klart at det er enkelte kategorier av lånord som må utelates. For det første dreier det seg om «de såkalte oversettelseslån ; således er f.eks. haarkløver en oversettelse av mnt. hârklöver, pannekake av mnt. Pankôke» (Seip 1915 s. 2). Årsaken til at disse lånordene blir utelukket fra

39 Låneordstudier 1 37 undersøkelsen, er at de ikke spiller noen rolle for lydutviklingen, selv om de, kulturhistorisk sett, blir understreket å ha like stor verdi som den de egentlige lånordene har. Seip påpeker (s. 3): I hjemlig dragt gjengir de et lånt begrep; oftest skyldes de bevisst oversettelse og tilhører det mer reflekterte sprog. Seip (s. 3) utelukker også en annen lånordkategori, nemlig betydningslånene. Disse utelukkes på samme grunnlag som oversettelseslånene: I samme stilling lydhistorisk sett står «betydningslånene»; både nt. og da. har f.eks. verbet «kjenne» (da. kende, nt. kennen) i den sedvanlige betydning; når det får betydningen «dømme» i da. fra nt., gir dette «lån» os ingen oplysning om lydutviklingen. En tredje lånordskategori Seip velger å utelukke, er «de ord som er knyttet til eller omtydet etter hjemlige ord: mnt. bedǖten får i da. formen betyde ved tilknytning til det hjemlige tyde fordi ordene ligner hverandre i lyd» (s. 3). Seip påpeker at den utviklingen slike ord får, uansett ikke er «lydrett», og at det dermed heller ikke er nødvendig å ta hensyn til disse ordene i undersøkelsen, som altså utelukkende dreier seg om lydutvikling. Språk som ligger til grunn for Seips undersøkelse Siktemålet med arbeidet til Seip er å kartlegge lydutviklingen i de nordiske språkene, men av praktiske årsaker velger han å legge lånordene i ett av de nordiske språkene til grunn for arbeidet. I undersøkelsen legger Seip lånordene i dansk til grunn for behandlingen. Han påpeker at det først og fremst er ved sitt forhold til det danske skriftspråket at norsk riksmål har fått sine nedertyske lånord, og dermed synes dette å være et hensiktsmessig valg. Han hevder videre (s. 3) at også norske dialekter må ha fått en del av disse ord over da., selv om de visstnok har fått de fleste direkte og også har tilført no. rm. en del av disse låneord. Den tidligere språkkontaktforskningen hadde sitt hovedfokus på involverte «standard»-skriftspråk, og i noen grad standardtalespråk. I moderne språkkontaktforskning har fokuset på dialektnivået vært mer påtakelig. Slik sett kan en si at man i nyere forskning ofte har dreid fokuset bort fra «standard»-skriftspråk (eventuelt standardtalespråk), som var det man tidligere konsentrerte seg om, og over mot dialektene. Det finnes etter hvert flere større studier som spesifikt utforsker språkkontakt mellom nedertysk og ulike skandinaviske dialekter. Blant disse kan nevnes Torben Arboe Andersens arbeid med nedertyske lånord i jyske dialekter (Andersen 1990, 1995), Kaja Skanckes arbeid om kontakt mellom nedertysk og nordnorske dialekter (Skancke 2001) og Lennart Brodins avhandling om kontakt mellom nedertysk og svenske dialekter (Brodin 1999). Seip står helt klart

40 38 Gro-Renée Rambø innenfor den tidligere tradisjonen med sitt fokus på standardspråk, men det er likevel verdt å merke seg at han, som vist ovenfor, påpeker at dialektene ikke bare har tatt inn lånstoff fra standardspråk, men at det må være slik at de har fått de fleste lånene gjennom direkte kontakt med långiverspråket. En del av lånordene i standardspråket har dessuten fått innpass via dialektene, skriver Seip. Dette punktet hos Seip er sentralt, siden det så tydelig peker frem mot et av kjernepunktene i nyere forskning om språkkontakt mellom nedertysk og nordiske språk: De språklige kontaktresultatene vi finner i standardskriftspråkene, har sin opprinnelse i språklige kontaktresultater i det talte språket, siden kontakten det er snakk om først og fremst var muntlig kontakt. Selv om det er dansk standardspråk Seip tar utgangspunkt i, påpeker han allerede i innledningen at han så vidt mulig vil ta lånordene i svensk og norsk med til sammenligning. Dette, påpeker han (s. 3), er et viktig poeng: En slik jevnføring er vigtig: når låneordene er behandlet forskjellig i sprogene, har vi nemlig som regel å gjøre med en særsproglig utvikling. I ikke liten mon vil derfor sammenligningen hjelpe os til å tidfeste [min utheving] lånene. Men den krever også varsomhet, for den forskjellige behandling av låneordene kan også skyldes forskjellig lånetid eller forskjellig lånested (de nordiske sprog kan ha fått ordet fra forskjellige nt. dialekter). Når det gjelder språket som er utgangspunkt for Seips undersøkelse, vil jeg ta med et siste forhold Seip nevner i innledningen. Han innskrenker behandlingen til de ordene som på undersøkelsestidspunktet «lever i sproget», men påpeker samtidig et viktig forbehold (s. 4): Det er farlig å bygge lydhistoriske utviklinger bare på skriftformer; en unøiagtig eller urigtig stavemåte har mange ganger ført lydhistorikerne på avveie [ ]. Naturligvis må man ikke undlate å sammenligne de levende ord med ældre skriftformer. Hvor det gjelder fremstillingen av sprogtilstanden i et bestemt tidsrom, eller hvor man skal legge hovedvekten på det kulturhistoriske, vil en undersøkelse av de ældre skrifter være absolut nødvendig; og hvor det gjelder en lydhistorisk fremstilling, vil skriftformene ofte forklare og støtte det som talesproget oplyser. Vi går derfor ut fra da. riksmålsuttale (med skyldig hensyn til dialektene). Dette viser samtidig til et av de vanskeligste forholdene forskeren generelt står overfor i utforskningen av diakrone lydutviklinger innenfor det tidsrommet det her er snakk om, nemlig avveininger som har å gjøre med forholdet mellom skrift og tale. Man har kun skriftlig materiale å støtte seg til, men samtidig er det talespråket en ønsker å si noe om. Seip har, som vi ser ovenfor, gått ut fra moderne dansk riksmålsuttale i samtiden, men understreker at to forhold har vært vanskelige: for det første kan det være vanskelig for en ikke-dansk å dømme med sikkerhet om den moderne danske uttalen, og for det andre har han ikke hatt noen uttaleordbok å støtte seg til. For å forsøke å bøte på dette, har Seip benyttet ulike kilder og innfallsvinkler som har kunnet underbygge påstander og slutninger han gjør i arbeidet. Han skriver (s. 4): Nogen hjelp har jeg hatt av Anker Jensen s uttalebetegnelse av dansk i Langenscheidts Taschenwörterbuch Dänisch I (ved F. A. Mohr); adskillige oplysninger gir

41 Låneordstudier 1 39 naturligvis Otto Jespersens forskjellige fonetiske verker. En del uttalebetegnelser finnes også i A. Larsen: Dansk norsk engelsk Ordbog (1897). Dessuten har jeg daglig hatt anledning til å høre da. (kjøbenhavnsk) riksmålsuttale. [Seip hadde dansk hustru.] For dialektene er hovedverket Bennike og Kristensen: Kort over de danske folkemål. Ellers finnes flere monografier som er nevnt i avhandlingen; en inngående skildring av dialektene på Sjælland mangler ennu. Seips utvalg av materiale Lånordsmaterialet som Seip bygger på (se s. 4 f.), er samlet fra en rekke ulike ordbøker. Når det gjelder datidens moderne språk har han først og fremst benyttet Falk og Torps Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch. Som hovedkilde for eldre tider har han benyttet Kalkars Ordbog til det ældre danske Sprog. For eldre svensk har han brukt Söderwalls Ordbok öfver svenska medeltids-språket, for gno. fremfor alt Fritzners Ordbog over Det gamle norske Sprog, og Hertzbergs glossar til lovene. I tillegg til de nevnte kildene har han også benyttet en del mer spesifikke arbeider om lånord i eldre tider, slik som Marius Kristensens arbeid Fremmedordene i det ældste danske skriftsprog (før omtr. 1300) og Clara Holsts doktoravhandling Studier over middelnedertyske laaneord i dansk i det 14de og 15de aarhundrede, hvor hun spesielt har behandlet lydlige forhold. Også Ida Marquardsens arbeid Der einfluss des mnd. auf das dänische im 15. Jahrhundert er benyttet som kilde. Når det gjelder svensk, påpeker Seip at det ikke finnes tilsvarende arbeider, men at det finnes en del materiale i forskjellige skrifter av F[redrik August] Tamm. Dessuten har Axel Kock behandlet lånordene i ulike tidsrom i arbeidet Svensk ljudhistoria. For gno. (vestnordisk) er fremmedordene samlet av Frank Fischer i Die Lehnwörter des Altwestnordischen, og dette arbeidet benyttes også som grunnlagsmateriale. Språktrekk som undersøkes Seip innskrenker arbeidet sitt i Låneordstudier 1 til å gjelde vokalene i trykksterke stavelser. Dette gjør han fordi det ofte ikke er snakk om lydrett utvikling i de trykklette stavelsene, siden «alle lånte verber vil få samme sluttvokal som de hjemlige verber, lånte substantiver på trykklett vokal vil slutte sig til de hjemlige substantiver» (s. 5). I tillegg utelukker han stavelser med forholdsvis sterkere trykk «bitrykk, altså flere præfikser og suffikser», fordi «oftest er utviklingen en annen i dem, og de trenger sin særskilte behandling» (s. 5). Vokalutviklingen behandles videre i Låneordstudier 2, som ble utgitt i Alt i alt kan en si at materialgrunnlaget til Seip er relativt bredt anlagt, og ulike typer kildegrunnlag er forsøkt benyttet for å utfylle hverandre i tilstrekkelig grad til å kunne gjøre slutninger om det som er arbeidets hovedmål: å kunne si noe om lydutviklingen i nedertyske lånord i nordiske språk.

42 40 Gro-Renée Rambø Kontekst for Seips avhandling I språkhistorieforskningen sin er Seip ofte karakterisert som en detaljenes mann, og det bærer også avhandlingen hans preg av mindre tid bruker han på overordnet teoretisering. Det står i ulike skrifter om Seip at innenfor eldre språkhistorie var hans overordnede program å dokumentere at språktrekk som ble regnet for å være resultater av tysk-dansk import, var utviklet «naturlig» i norsk talemål, for eksempel navneformer som Norge, Trondhjem, pronomenet jeg og sterk presens uten omlyd (kommer). «Naturnødvendig» er et ord han ofte bruker. I ettertid har mange av tolkningene hans møtt sterk faglig kritikk og de er blitt karakterisert som ensidige og tendensiøse, men i samtiden hadde han en nærmest hegemonisk posisjon, og han hadde en veldig innflytelse, faglig og i akademia generelt (Hoel 2005 s. 6 f.). Det er heller ingen tvil om at mye av Seips grunnarbeid har vært svært viktig for ettertidens forskning, siden han i flere sammenhenger har utfordret rådende forestillinger og konklusjoner om språkvitenskapelige forhold, og slik har bidratt til debatter som har kunnet føre til ny og viktig kunnskap. I sin minnetale over Didrik Arup Seip i Det Norske Videnskaps-Akademi i Oslo i 1963 sa Trygve Knudsen (1964 s. 6) blant annet dette når det gjelder Seips forskning om språkkontakt mellom nedertysk og nordisk: Et synspunkt i sproghistorien som før var omtrent ukjent hos oss, og som viser hans fortrolighet med de nye tenkemåter i sprogvidenskapen, gav et fruktbart perspektiv noen år senere i en undersøkelse av spørsmålet «Om vilkårene for nedertyskens innflytelse på nordisk» (først trykt i «Festskrift tillägnad Hugo Pipping», 1924). Det han her behandlet, var ikke i første rekke de ytre politisk-sosiale forhold, men de indre forutsetninger, i de nordiske sprog selv, for at nedertysken fikk makt i så interne deler som orddannelsen, bl.a. med et produktivt suffiks som -heit, -het: han pekte på at de nedarvede hjemlige suffikser i stor utstrekning hadde fått nedsatt funksjonell verdi på grunn av lydutvikling. Seip sto helt klart med en fot solid i junggrammatikken, men han hadde som elev av Amund B. Larsen også et klart syn for at språkendringer i tillegg er psykologiske prosesser der sosiale og geografiske forhold er vesentlige. I Låneordstudier 1 er det det internspråklige som er i fokus, og det språkeksterne er dermed ikke viet spesielt stor plass verken sosiale, geografiske eller psykologiske forhold blir utdypet. I avhandlingen nevner han innledningsvis utenomspråklige forhold som viktige for seg, men skriver at disse ikke er tema for avhandlingen tema er rent lingvistisk. I sitt videre språkfaglige arbeid, spesielt som språkpolitiker utover på 1900-tallet, forsøkte Seip å vise at mye av det som syntes å ha fremmed opphav, likevel hadde norsk opphav det var utviklet på hjemlig grunn. For ytterligere å sette Seips avhandling inn i en samtidig kontekst, må nevnes at han tematisk etterfulgte Clara Holst, som i 1903 disputerte som første kvinne i Norge på den ovenfornevnte avhandlingen Studier over middelnedertyske laaneord i dansk i det 14. og 15. aarhundrede. Her undersøkte hun vokalkvaliteten i middelnedertysk ved å analysere de mange lånordene fra neder-

43 Låneordstudier 1 41 tysk i skandinaviske språk. Tidligere forskning hadde forsøkt å beskrive utviklingen av vokallydene i middelnedertysk gjennom studier av vokalvariasjonen i de moderne nedertyske dialektene. Ved også å ta i betraktning vokalene i nedertyske lånord i dansk, økte Holst andelen relevant data vesentlig, noe som igjen førte til at hun kunne trekke mer holdbare konklusjoner (Jahr 2000 s. 306 f.). Seips avhandling forstått i lys av moderne språkkontaktforskning Jeg vil i det som følger, drøfte noen forbehold og senere innvendinger og supplementer til Seips avhandlingsarbeid. Dette vil jeg gjøre med utgangspunkt i moderne språkkontaktforskning: Hvordan behandles lånord og hvilke forklaringer gis i moderne språkkontaktforskning av lydlige utviklinger, metodisk og teoretisk? Det kan av og til være vanskelig å sette seg inn i eldre forskning, fordi man lett forstår det man leser, i lys av det man selv kjenner til, sin egen samtids forståelse. For å belyse Seips arbeid i vår nåtidige kontekst, må vi i første rekke ta hensyn til den moderne språkkontaktforskningens utgangspunkt og dens vektlegginger, og dessuten til hvordan denne nyere forskningen definerer og angir metodiske og teoretiske krav og forbehold. De mer generelle forholdene jeg vil ta opp, dreier seg, for det første, om forholdet mellom språkinterne og språkeksterne variabler som forklaringsgrunnlag for lingvistiske endringer. For det andre gjelder det forholdet mellom skriftspråk og talespråk, og for det tredje om den oftest implisitte antakelsen i tidligere språkkontaktforskning om monolingvale språksamfunn som det «naturlige». Alle disse forholdene har vært grundig drøftet innenfor moderne språkkontaktforskning. Moderne språkkontaktforskning fremhever det symbiotiske, komplementære forholdet mellom systeminterne og systemeksterne forhold. Sånn sett er det (nesten) totale fraværet av systemeksterne opplysninger i Seips arbeid påtalt av en moderne språkkontaktforsker. Kjetil Jensen (1999) påpeker at omfattende nyere forskning, for eksempel innenfor sosiolingvistikk, har vist at fonologiske prosesser (som Seip fokuserer på), slett ikke er mekaniske. Også fonologiske prosesser kan best belyses gjennom å sammenholde språkinterne og språkeksterne variabler. Helt siden fremveksten av historisk lingvistikk og frem mot midten av 1900-tallet har fokuset innenfor disiplinen vært å forklare språkendring ut fra ulike typer systeminterne mekanismer, altså mekanismer som kan spores i språkstrukturen selv, uten hensynstaken til utenomliggende faktorer (selv om det ikke nødvendigvis har vært slik at disse ikke har vært anerkjent som eksisterende, og til og med til en viss grad vesentlige). Årsaken til dette er velkjent:

44 42 Gro-Renée Rambø Det hadde først og fremst å gjøre med at de språkinterne beskrivelsene, eller forklaringene, ble ansett for å være mer vitenskapelige enn beskrivelser og forklaringer som ble fundert i språkeksterne forhold. Lingvistikkens oppgave var å utforske det rent lingvistiske altså språkstrukturen. Implisitt i en slik forståelse hviler den forutsetning at man enkelt kan avgrense hva som er strukturen konkret betyr det at man ikke er opptatt av tilfeldig eller systematisk variasjon som sådan. Variasjon blir i så fall tolket inn i en eller annen ramme, som til slutt kan få den over i en enhetlig ramme for eksempel snakkes det om overganger fra ett stadium til et annet, osv. Stabile og mer eller mindre monolingvale språksamfunn blir normen. Derfor ble det også gjerne til at selv når man tok utgangspunkt i en situasjon som gjaldt kontakt, så gjaldt det kontakt mellom to «enhetlige» varieteter for eksempel nedertysk som en sluttet enhet, og dansk som en sluttet enhet. Dette altså til tross for at man ikke nødvendigvis mente at enhetene virkelig var så enhetlige og sluttede som de ble behandlet som, men det ble betraktet som en nødvendig metodisk og teoretisk reduksjonisme innenfor det gjeldende paradigmet. Seip forsøker å utrede hvordan lydutviklingen har skjedd i de nordiske språkene (med utgangspunkt først og fremst i dansk) i det store inntaket av nedertyske lånord. Et hovedpoeng hos Seip er fremheving av nettopp de språkinterne mekanismene slik kan han «vise» at det man kanskje tror er nedertysk påvirkning i det danske (og også norske) språket (altså dypere påvirkning enn rene lånord), egentlig er systeminterne, hjemlige utviklinger. Det er nettopp slik de hjemlige forholdene kommer til å få så stor plass i arbeidet hans, selv om det jo egentlig er lydutviklingen i de nedertyske lånordene som er hovedanliggendet hans. Seip betrakter lydsubstitusjon som et nærmest ufravikelig prinsipp. Han antar at de nedertyske lånordene alltid fulgte med i den hjemlige lydutviklingen. Jensen (1999 s. 170 f.) viser til nyere språkkontaktforskning, og mener at det har vist seg å være gode grunner til å tro at dette prinsippet om gjennomgripende «creative adaptation» (fra Haugen) bør nyanseres. Jensen hevder at dersom en skal kunne trekke slutninger om den lydlige utviklingen i middelnedertyske lånord, så må en følge Oksaar (1996 s. 1) i at det er nødvendig å klarlegge både makro- og mikroanalytiske betingelser for kontakten det er ikke tilstrekkelig å begrense utforskningen til junggrammatikkens prinsipp om unntaksløs lydsubstitusjon. Seip tar først og fremst for seg standard(skrift)språket. Dette er selvsagt ikke uproblematisk i forhold til prosjektet, som er å si noe om lydutviklingen. Dette dreier seg om det velkjent problematiske forholdet mellom skrift og tale, i tillegg til det problematiske som gjelder synkroni og diakroni og mulighetene vi har for å gripe «virkeligheten» langt tilbake i historien på begge disse planene. Forholdet mellom bokstav og lyd er langt fra entydig. For historisk lingvistikks vedkommende påpeker Jensen (1999 s. 172 f.): Ortografien kan være mer eller mindre fonetisk representativ og den grafiske variasjonen kan både være grafisk og fonologisk betinget. Å avgjøre hva som er hva kan

45 Låneordstudier 1 43 være problematisk, men i en systematisk skriftanalyse er vi nødt til å skille ut variasjon som er irrelevant for systemet som sådant. «En beskrivelse av skrift som system blir ikke lingvistisk adekvat før man relaterer den til det fonemsystem som skriften er en visuell representasjon av» (Spurkland 1991: 45). Dette krever at både lydsystem og skriftsystem er klart definert, og dessuten holdes klart atskilt fra hverandre. Tradisjonelt har det imidlertid vært en tendens til å blande systemene. I D. A. Seips språkhistoriske arbeider blir det eksempelvis ikke alltid presisert om ulike skrivemåter virkelig har fonetisk relevans. «Han snakker om hverandre om bokstaver, skrivemåter og om lyd, og ofte er det ikke klart hva det er han refererer til» (Spurkland 1991: 17). Lydskrift blir gjennomgående ikke benyttet. Gapet mellom fonologisk og ortografisk endring er gjerne betydelig, og jo mer fiksert og konvensjonell skriftnormen er, desto mindre pålitelig er den som en indikator på uttale (Jensen 1999 s. 173). Forskningspraksisen innenfor historisk lingvistikk har direkte og indirekte gått ut fra at normen var mindre rigid i seinmiddelalderen enn i dag, det vil si at en antar at forholdet mellom skrift og tale var nærmere enn det er i dag. Hvis dette er riktig, impliserer det nødvendigvis at en del av de normavvikene og den utbredte variasjonen vi finner i de skriftlige kildene, kan leses som tegn på fonologisk endring som enten pågikk da teksten ble skrevet, eller allerede var avsluttet (se Lass 1997 s. 65). Det er likevel en utfordring å skille ortografiske avvik som er fonologisk signifikante fra ren grafisk variasjon og tilfeldige avvik. Jensen (1999 s. 173) påpeker: For at normavvik skal kunne betraktes som et pålitelig indisium på en gitt historisk lydovergang, må en med andre ord kunne vise at det er en viss struktur i den heterogeniteten som avdekkes. Det er imidlertid grunn til å være skeptisk til nøyaktige tidfestinger som er foretatt på dette grunnlaget. Det er på flere vis paradoksalt at man innenfor språkvitenskapen har hatt en tendens til å utforme hypoteser, metoder og teorier basert på monolingvisme. Det mest vanlige i verdenssammenheng er en eller annen form for multilingvalisme (se f.eks. Oksaar 1996 s. 8). Den metodiske og teoretiske reduksjonismen som ligger i å fremstille språksamfunn som utpreget monolingvale, gjelder kanskje i særlig grad den delen av språkvitenskapen som har hatt fokus på diakrone perspektiver, som den historiske lingvistikken. Både historiske forhold, arkeologiske funn og navneskikker vi kjenner til (for eksempel gjennom sagalitteratur osv.), gjør det sannsynlig at vi kan regne med at multilingvalisme ikke var noe uvanlig fenomen i seinmiddelalderens Skandinavia det fantes en god del personer i seinmiddelalderens nordiske samfunn som var tospråklige, eller flerspråklige. Mange (spesielt knyttet til kirken som institusjon) behersket latin i tillegg til eventuelle andre språk. Flere forskere har i nyere forskningsarbeider hatt som en underliggende hypotese at hele sosiale lag av befolkningen i visse områder har vært flerspråklige (se f.eks. Winge 1992). Graden av tospråklighet blir ofte fremhevet som avgjørende for de lingvistiske resultatene av en språkkontaktsituasjon. Et monolingvalt perspektiv blir derfor problematisk som utgangspunkt for språkkontaktstudier som dreier seg om språkkontakt mellom nedertysk og skandinavisk. Jensen (1999 s. 173) hevder at et monolingvalt perspektiv er problematisk i

46 44 Gro-Renée Rambø seg selv, men at selve utforskningen av historiske språkkontaktsituasjoner, som den Seip befatter seg med, blir ytterligere komplisert pga. at forholdet mellom tale og skrift er så vanskelig å etablere på sikkert grunnlag. Han påpeker at når en skal utforske den fonologiske tilpasningen av middelnedertyske lånord, så er det ikke tilstrekkelig å sette opp de grafofonologiske korrespondansereglene for de nordiske språkene. Dersom en skal kunne trekke pålitelige slutninger om lydsubstitusjon i lånord, evt. middelnedertysk interferens, må en kunne beskrive forholdet mellom skrift og tale i nordisk, mellom skrift og tale i middelnedertysk, og forholdet mellom skrivernes ortografi og middelnedertyske normer. Jensen tar utgangspunkt i lydlig tilpasning av middelnedertyske lånord med /a:/ for å vise et eksempel, og han støtter seg her til Seips avhandling fra Eksempler fra Seips avhandling Den lange bakre vokalen /a:/, som opprinnelig var urundet i hele Norden, gikk i seinmiddelalderen over til /o:/. Man har gått ut fra at den samme prosessen fant sted i middelnedertysk, men først en tid etter at rundingen var gjennomført i nordisk. Jensen (1999 s. 174) skriver: Ut fra prinsippet om unntaksløs lydsubstitusjon har denne forskjellen representert et viktig kriterium i bedømmelsen av lånord: I den eldste perioden fikk lånord med /a:/ rundet vokal i nordisk. I den såkalte mellomperioden, dvs. perioden fra rundingen i nordisk var avsluttet til den tok til i middelnedertysk, forble /a:/ urundet. I siste periode var /a:/ rundet også i middelnedertysk. De ordene som ble opptatt i denne perioden beholdt sin runde vokal. Jensen påpeker svakhetene ved den junggrammatiske forståelsesrammen som forutsetter unntaksløs lydsubstitusjon. Han påpeker at tidlige lånord som nåde, stråle, påske, måte har rundet vokal både i dansk, svensk og norsk, og derfor gir støtte til det junggrammatiske substitusjonsprinsippet. Det gjør derimot ikke ord som pram, ram, gave, pave, annamme og kram, påpeker Jensen. I dansk har alle disse ordene urundet vokal. Jensen (s. 174) påpeker at Seip (1915) forklarer det at en rekke tidlige lånord ikke har rundet vokal, særlig i dansk, med en allmenn forkortingstendens som skulle ha forhindret overgangen /a:/ > /o:/ både i arveord og lånord, men påpeker at senere forskning har vist at det er grunn til å trekke Seips forkortningsteori i tvil. Norsk har urundet vokal i ram, pave, annamme og kram, og svensk har urundet vokal i ram og anamma. Jensen skriver (s. 174): Da det er liten tvil om at også dette er tidlige lån, krever de uensartede tendensene en forklaring. Det samme gjelder ord som tran, plan, fare, plaster, spat, gemal, male og pral. Seip (1915) forklarer de urundede variantene i dansk med at de er lånt i mellomperioden, og derfor har beholdt sin opprinnelige kvalitet. Men hva med de svenske og norske variantene med /o:/?

47 Låneordstudier 1 45 I en junggrammatisk forståelsesramme kan dette problemet nokså greit løses man kan bare tilbakedatere lånetidspunktet, og det er nettopp dette Seip også gjør. Han antar nemlig at rundet vokal i nynorsk og nysvensk plåster, måla og nysvensk plån, gemål, pråla skyldes at ordene er lånt inn tidlig. Jensen viser til at blant andre Lena Moberg har antydet at rundingsprosessen i nordisk og middelnedertysk delvis overlappet hverandre, og hvis det er slik, så er det heller ikke realistisk å regne med noen «mellomperiode», og man er dermed like langt med hensyn til å forklare at lånord fra denne «mellomperioden» gjerne har urundet vokal. Jensen mener at det godt kan være at Moberg har rett, og viser til at Halvorsen (1993 s. 361) har hevdet at det ikke eksisterer relevante grafematiske indisier på at rundingen av /a:/ var fullført så tidlig som en tidligere har antatt i norsk, og det samme har Hansen (1962) hevdet for dansk. Jensen (1999 s. 175) skriver: Problemet er imidlertid at enkel a, i tråd med Lübecks kansellispråk (jf. Lasch 1914), ble brukt til å gjengi /a:/ også etter rundingen /a:/ > /o:/. Byskriveren i Stockholm fra , Helmik van Nörden, skriver eksempelvis gaffuor og goffuer om hverandre (jf. Moberg 1989: 86). Enkel a blir ut fra slike opplysninger en upålitelig indikator på at runding ikke har funnet sted selv om en må gå ut fra at enkel o, og senere aa er sikre tegn på at runding har funnet sted. Det kan ta lang tid før lydendringer gir seg utslag i ortografien. Jensen (1999 s. 175) mener at det er grunn til å anta at rundingsprosessen fremdeles pågikk i «mellomperioden», og at den urundede kvaliteten i lånord fra denne perioden, samt i de eldste lånordene, dermed gir visse holdepunkt for å hevde at middelnedertyske lånord ikke nødvendigvis fulgte med i den hjemlige lydutviklingen. Hvis kontakten var av en slik karakter som det er antydet, må en kunne anta at vokalkvaliteten, i alle fall til en viss grad, ble beholdt. En må kunne gå ut fra at i alle fall ett av motivene for å låne var å gjøre seg forstått i den daglige muntlige kontakten mellom tyskere og skandinaver, og det ville vel være god nok grunn til å fravike substitusjonsprinsippet. I så fall, mener Jensen, kan vi kanskje forklare det at norsk og svensk har flere rundede vokaler enn dansk med at kontakten generelt sett var mindre intens og direkte her. For å kunne analysere dette på en fruktbar og uttømmende måte, er en nødt til ikke bare å støtte seg til internstrukturelle forklaringsmåter som bør være analyser av lydutviklingen i nordisk og middelnedertysk gjennom hele språkkontaktperioden men også inkludere slike forhold som sosiokulturelle og kommunikative betingelser. Moderne språkkontaktforskning har understreket at slike forhold alltid må tas med i betraktning, fordi det er de som blant annet er bestemmende for når strukturelle endringer som alltid, ut fra internlingvistiske forhold, har vært mulige skjer. Hvis de språkinterne forholdene har vært like hele tiden, hvorfor skjer de endringene som kildene kan gi oss innblikk i, på akkurat ett bestemt tidspunkt (eller periode), og ikke på et annet? Dessuten er vanskelighetene knyttet til datering også kompliserte å unngå:

48 46 Gro-Renée Rambø for det første får vi innenfor den historiske lingvistikken kun innblikk i det kildene konkret forteller oss. Kildene kan selvsagt både være mangelfulle og ikke-representative. I tillegg kan de gi et «skjevt» bilde av totaliteten når det gjelder forholdene mellom det lydlige og det skriftlige, men vi vet ikke nødvendigvis på hvilken måte bildet er skjevt. I en artikkel fra 2001 behandler Kjetil Jensen enda et forhold som gjelder vokalkvalitet. Eksempelet han her bruker (s. 164), er også hentet fra Seip, men her fra Låneordstudier 2: With regard to the opening process (e.g. /i:/ > /e:/), Seip (1919) presuppose[s] that loanwords containing original /i/ took part in this process after the borrowing. In fact, the data shows that /e/ was a widespread sociolectal or dialectal variant of Middle Low German /i/. In a contact perspective it is even more interesting to notice that most of the loanwords which have not undergone this change, also have /i/ in Middle Low German. Kjetil Jensen har i arbeidet sitt forsøkt å analysere tidligere analyser av vokalkvalitet i lånord. Hovedkilden hans har vært nettopp Seips lånordarbeider, Resultatene han har fått ut av disse analysene, viser at det tradisjonelle junggrammatiske synet på adaptasjon og lydendring i middelnedertyske lånord, etter lånetidspunktet, må bli revurdert og justert. Jensen skriver blant annet (s. 164): In a large part of the material there is a close connection between the vowel quality in the loanwords and the originally quality in the source language. Jensen (s. 164) mener at dette blant annet må bety at bruken av kronologien knyttet til de fonetiske prosessene i mottakerspråket for å avgjøre lånetidspunktet, er usikkert. Hovedpoenget hans er at det er umulig å gi et presist innblikk i den fonetiske adaptasjonen til lånordene, og lydendringene i dem, uten å ta i betraktning den fonetiske variasjonen i middelnedertysk, og de ulike interferensprosessene som må ha funnet sted i de skandinaviske språkene i løpet av seinmiddelalderen (hansatida). Jensen peker også på at et av de utvilsomt veldokumenterte resultatene av kontakten mellom nedertysk og skandinaviske språk er den produktive utnyttelsen av middelnedertyske prefikser og suffikser som orddannelseselementer (dette er det skrevet utallige artikler om). Thomason & Kaufman (1988) hevder at det er rimelig å forvente fonologisk interferens før lånte affiks blir abstrahert fra lånord og tilpasset det hjemlige vokabularet. De tilføyer dessuten (s. 72) at typologisk distanse ser ut til å spille en viss rolle: [ ] source language features that fit well typologically with functionally analogous features in the borrowing language tend to be borrowed first. Paralleller og likheter mellom lydsystemer som er involvert i en kontaktsituasjon, er altså viktige forutsetninger. Vi mangler imidlertid presise kilder, siden vi snakker om en historisk periode som ligger langt tilbake i tid. Hovedproblemet i forhold til lydutvikling er dette: Ved siden av uttalen i moderne varieteter av språkene som var involvert i kontakten, er de eneste kildene vi har tilgang

49 Låneordstudier 1 47 til, skrevne tekster. Tid- og stedfesting av kilder hjelper oss heller ikke fullt ut. Som Jensen (1999 s. 172) påpeker: Å kunne høre det uhørlige, dvs. å avdekke et skriftsystems fonetiske substans og struktur uten å ha direkte tilgang til det, innebærer bl.a. at en må løse en rekke ulike problem vedrørende tekstenes natur: I hvilken grad er tekstene representative for det talte språket, og på hvilken måte? Hvordan kan vi skille variasjon i tidligere ikke-kodifiserte skrift-tradisjoner fra genuine skrivefeil? Det er i prinsippet ingen grunn til å tro at forholdet mellom skrift og tale var helt annerledes enn det er i dag, selv om det kanskje var annerledes på andre måter enn i dag. Heller ikke i middelalderen kan vi gå ut fra at menneskene «skrev slik de snakket». Også seinmiddelalderens mennesker var nok i ulik grad påvirket av det konserverende momentet som alltid ligger i skriftspråket: Når det først foreligger skriftlige tekster, vil de alltid medføre en viss form for påvirkningskraft i forhold til skriftlige tekster som ennå ikke er produsert, ved at de vil danne bakgrunnsmønstre (i den grad de er kjent). En kan slik sett si at språklige forbilder alltid vil bidra som retningsgivende for hvordan en bør skrive (uansett hvordan en snakker). På ordnivå kan en for eksempel gå ut fra at ulike ord kan ha eksistert i talespråket lenge før de tilfeldigvis ble brukt i skrift, eller de kan ha blitt skrevet ned uten at det var vanlig å bruke dem muntlig. I tillegg fantes det i tidligere tider, som nå, kunnskap om variasjon knyttet til stilistiske forhold og ulike teksttyper, som også kan bidra til et krav om differensiering av «funn» i eldre skriftlige kilder. I tillegg må man spørre seg om de skriftlige kildene, produsert av bestemte personer, kan sies å være representative for en eller flere bestemte grupper, eller om det er snakk om individuelle språktrekk. Dermed har vi et dobbelt representativitetsproblem: I hvilken grad er de skriftlige kildene representative for totaliteten av skriftlige kilder som eksisterte i sin samtid (og som vi bare har fragmenter igjen av), og i hvilken grad er de skriftlige kildene vi har tilgang til, representative for menneskene som levde i den aktuelle tiden, og som altså alle sammen var brukere av det eller de aktuelle språkene man ønsker innsikt i? Disse reservasjonene, som den moderne språkkontaktforskningen svært eksplisitt har løftet frem, bidrar naturlig nok også til at den tidligere forskningens (til dels) bastante konklusjoner om hvordan lydutviklingen har skjedd i et språk over et lengre tidsrom (den diakrone lingvistikken), fremstår i et annet lys. Det er helt åpenbart at den moderne kontaktforskningens vektlegging av multilingvale samfunn og individer, av betydningen av å tenke på all form for språkbruk som uttrykk for større språklige registre enn vi nødvendigvis kan gripe, utgangspunktet om ikke-homogene språk og -språkstrukturer og fokuset på forholdene mellom språkinterne og språkeksterne forklaringsvariabler alt dette viser behovet for nye gjennomganger og analyser også når det gjelder lydutviklingen i lånordene i de skandinaviske språkene, og hvordan disse endringene skjedde som resultat av språkkontakt (dvs. kontakt mellom språkbrukere som benyttet ulike språk, ikke kontakt mellom språkene som sådan).

50 48 Gro-Renée Rambø Avslutning Til tross for de til dels kritiske vurderingene som senere forskning har gjort gjeldende i forhold til sider ved Seips avhandlingsarbeid, og som jeg kortfattet og eklektisk har vist til i denne artikkelen, er det likevel ingen tvil om at arbeidet hans har hatt stor betydning. Forskere som i nyere tid har arbeidet med språkkontakt mellom nedertysk og skandinaviske språk, har alle på mer eller mindre direkte vis også forholdt seg til Seips arbeid. Samtidig er det grunn til å understreke at det også er nødvendig å studere eventuelle språkstrukturelle resultater grundigere, uten ensidig å støtte seg til en junggrammatisk beskrivelses- og forståelsesramme. Den regulariteten som den junggrammatiske forståelsesrammen har som grunnleggende premiss, har utvilsomt vært av stor verdi for historisk-komparativ lingvistikk, og også som grunnleggende premiss for moderne språkkontaktforsknings studier av irregularitet. Irregulære utviklingstrekk blir aller tydeligst holdt opp mot regulære utviklinger. Det er hensiktsmessig og nødvendig å vende seg mot andre forståelsesrammer, som tilbyr andre beskrivelser av sammenhenger. Blant annet har både moderne språkkontaktforskning, historisk språksosiologi og språkøkologi (Haugen 1972, 1987) bidratt med viktige teoretiske og metodiske perspektiver. Disse nyere forskningsfeltene har allerede bidratt til, og vil fortsette å bidra til videre analyser av språkkontakten mellom nedertysk og skandinaviske språk i seinmiddelalderen, og slik være med på å øke vår forståelse av denne språkkontaktperioden og resultatene av den. Lånordsstudiene har vært fruktbare og interessante på ulike vis, men det er betimelig å poengtere det som Jensen (1999 s. 170) har påpekt, nemlig at leksikalske lån i sin alminnelighet ikke ga noen strukturelle utslag, for «til det var lydsystemene, især vokalsystemene, for like». Han skriver at det ikke er grunnlag for å imøtegå Haugens (1976 s. 317) oppfatning om at «the process of borrowing was not simply one of slavish imitation, but involved also a creative adaptation to the patterns and rules of the native language», men viser samtidig til Seips avhandling når han (s. 170 f.) skriver at det likevel neppe var slik at de nedertyske lånordene alltid fulgte med i den hjemlige lydutviklingen. Seip betrakter lydsubstitusjon som et nærmest ufravikelig prinsipp (jfr. tidligere). Avhandlingen dreide seg om nedertyske lånord i nordiske språk, og dateringen av dem. I tråd med Jensens påpekinger og innvendinger kan en slå fast at det fremdeles gjenstår drøftinger relatert til datering av lånord fra nedertysk. Språkinterne forklaringer knyttet mot rekonstruksjon av språkhistoriske forløp har åpenbart fremdeles stor verdi. Enda større verdi får de imidlertid hvis de samtidig knyttes opp mot språkeksterne faktorer. Av moderne kontaktforskning vet vi at identiske språkstrukturelle betingelser ikke nødvendigvis utløser de samme prosessene, eller oppviser de samme «resultatene». Det er dermed ikke noe som kan fremstilles som «naturnødvendig». Lydendringsprosesser som synes rimelige/åpenbare innenfor en språkstrukturell ramme, blir ikke

51 Låneordstudier 1 49 nødvendigvis utløst, og i tillegg er det ikke slik at alle prosesser som faktisk finner sted, er «naturlige» i den forstand som språkstrukturelle forklaringsfaktorer beskriver sammenhenger. Litteratur Andersen, Torben Arboe, 1990: Tyske, frisiske og hollandske låneord i jyske dialekter på grundlag af Jysk Ordbog, afsnit a butting. I: Danske Folkemål 33. S : Niederdeutsche Lehnwörter in jütischen Dialekten. I: Kurt Braunmüller (red.), Niederdeutsch und die skandinavischen Sprachen II. Heidelberg. Brodin, Lennart, 1999: Ord som vandrat. En studie över lågtyska lånord i svenska dialekter. Göteborg. (Meijerbergs arkiv för svensk ordforskning 26.) Halvorsen, Eyvind Fjeld, 1993: Om uttalen av á i gammelnorsk. I: Ernst Håkon Jahr & Ove Lorentz (red.), Historisk språkvitenskap / Historical Linguistics. Oslo. ( Studier i norsk språkvitenskap / Studies in Norwegian Linguistics 5.) S Hansen, Aage, 1962: Den lydlige udvikling i dansk fra ca til nutiden. København. Haugen, Einar, 1972: The ecology of language. I: The ecology of language. Essays by Einar Haugen. Selected and introduced by Anwar S. Dil. Stanford, California. S : The Scandinavian Languages. An introduction to their history. London. 1987: An ecological model. I: Einar Haugen, Blessings of Babel. Bilingualism and language planning. Problems and pleasures. Berlin New York Amsterdam. S (Contributions to the Sociology of Language 46.) Hoel, Oddmund Løkensgard, 2005: Utviklinga av ytre norsk språkhistorie som forskingsdisiplin. Nedlastet : uploads/2007/04/2005-essay-kult8850.pdf. Jahr, Ernst Håkon, 2000: Clara Holst ( ). Norwegian historical linguist and woman pioneer. I: Ernst Håkon Jahr (red.), Språkkontakt Innverknaden frå nedertysk på andre nordeuropeiske språk. København. (Skrift nr. 2 fra prosjektet «Språkhistoriske prinsipp for lånord i nordiske språk» under Nordisk Ministerråds forskningsprogram «Norden og Europa». Nord 2000:19.) S Jensen, Kjetil, 1999: Lydutviklingen i middelnedertyske lånord i lys av historisk lingvistisk teori og moderne språkkontaktteori. I: Krister Ståhlberg (red.), Norden och Europa. Språk, kultur och identitet. København. ( Nord 1999:10.) S : Historical principles for loanwords in the Scandinavian languages. Del av Ernst Håkon Jahr, Kjetil Jensen, Agnete Nesse, Gro-Renée Rambø & Kaja Skancke: Historical Principles for Loanwords in the Scandinavian Languages The Contact between Low German and Scandinavian in the Late Middle Ages. I: Krister Ståhlberg (red.), The Nordic Countries and Europe 1. København. (Nord 2001:22). S Knudsen, Trygve, 1964: Minnetale over professor Didrik Arup Seip holdt i den historisk-filosofiske klasses møte den 15de november I: Det Norske Videnskaps- Akademi i Oslo. Årbok Oslo. S Lasch, Agathe, 1914: Mittelniederdeutsche Grammatik. Halle. Lass, Roger, 1997: Historical linguistics and language change. Cambridge. Moberg, Lena, 1989: Lågtyskt och svenskt i Stockholms medeltida tänkeböcker. Uppsala. (Acta Academiae Regiae Gustavi Adolphi 58.) Oksaar, Els, 1996: The history of contact linguistics as a discipline. I: Hans Goebl, Nelde, Zdenek Starý & Wolfgang Völck (red.), Contact Linguistics. An International Handbook of Contemporary Research. Berlin New York. S

52 50 Gro-Renée Rambø Seip, Didrik Arup, 1915: Låneordstudier 1. Kristiania. 1919: Låneordstudier 2. Kristiania. Skancke, Kaja, 2001: Mellomnedertysk påvirkning på nordnorske dialekter. Forskningsprogrammet Norden og Europa. København. (Skrift nr. 3 fra prosjektet Språkhistoriske prinsipp for lånord i nordiske språk.) Spurkland, Terje, 1991: En fonografematisk analyse av runematerialet fra Bryggen i Bergen. Oslo. Thomason, Sarah Grey & Kaufmann, Terrence, 1988: Language contact, creolization, and genetic linguistics. Berkeley. Winge, Vibeke, 1992: Dänische Deutsche deutsche Dänen. Geschichte der deutschen Sprache in Dänemark mit einem Ausblick auf das 19. Jahrhundert. Heidelberg.

53 Åsdølmålet eit fjellmål i endring 51 Åsdølmålet eit fjellmål i endring Martin Skjekkeland, Universitetet i Agder 1. Bygda Åseral Skildringa av det tradisjonelle åsdølmålet i denne artikkelen byggjer i stor grad på Didrik Arup Seips monografi Lydverket i åsdølmålet (1915). Når det gjeld språklege og kulturelle tilhøve i Åseral i dag og endringar i åsdølmålet, har eg henta mykje informasjon frå hovudoppgåva til Silje Johannessen: Frå isolasjon til kontakt. Om talemålsutviklingen i Åseral på 1900-tallet (2001). Åseral er ein av dei nordlegast kommunane i Vest-Agder. Kommunen har ei relativ stor flatevidd, nærare bestemt 888 km 2. Det meste av arealet består av heie- og fjellområde, og bare 7 % av flateinnhaldet blir nytta til jordbruksføremål. Åseral har i dag (2013) 912 innbyggjarar. Bygda Åseral var lenge nokså isolert frå omverda. Fjell, heier og vidder gjorde kommunikasjonen med grannebygdene vanskeleg. Skulle ein ut or bygda, måtte ein bruka hest og kjerre. Åsdølane hadde rett nok tradisjon for å reisa rundt som handels- og arbeidsfolk, men dette gjaldt bare menn. Seip (1915 s. 6) fortel i boka si om «voksne kvinner som ikke har været utenfor herredet. Det var bare voksne karfolk som fór ut, og det var ikke ofte fremmendfolk hadde erende til Åseral.» Den kontakten folk i Åseral likevel hadde med andre egder, gjekk mot sør og mot aust. Den viktigaste ferdselsvegen gjekk sørover Mandalen, gjennom Grindheim og Bjelland til Mandal. Denne vegen blei utbygd i Gardane Frå Kyrkjebygda i Åseral.

54 52 Martin Skjekkeland aust og nord i Åseral hadde mest kontakt austover, særleg til Setesdals-bygdene Bygland og Hornnes. Dei sosiale tilhøva i Åseral på slutten av 1800-talet og byrjinga av 1900-talet var prega av knappe ressursar, og mange hadde det økonomisk vanskeleg. Gardane var i stor grad sjølvforsynte. Henrik Seip (1966 s. 55) skriver om Åseral på slutten av 1800-talet: Ennå i denne tid [ca. 1890] rådet natural-husholdning i Åseral. [ ] Åkerbruk og fedrift var hovednæringsveiene, nær sagt de eneste næringsveier. En del skogdrift var det jo også, og jakten særlig rypefangsten skaffet nok en del kontanter til bygds. I elver og vann ble det fisket ørret, vesentlig til husbruk Administrativ tilknyting og språkutvikling Ein gong i mellomalderen, før år 1500, blei Noreg delt inn i len. Då gjekk det som i dag utgjer Agder-fylka frå å vera eit ikkje-definert landskap ved kysten til å bli fire administrative einingar: Lister og Mandal len i vest, Nedenes len langs kysten i aust, og med Råbyggelaget len innanfor. Råbyggelaget kjem frå norrønt Rábyggjalǫg (genitiv av róbygg(vi)r dei som bur i ei rå, ein avkrok, og lǫg n. flt. lovsamband, som har sams log ). Åseral og Råbyggelaget høyrde såleis administrativt saman med indre delar av Aust-Agder. Folk i Åseral hadde mest kontakt med dei folka som budde i Vestre Råbyggelag. Til Vestre Råbyggelag høyrde bygdene Bykle, Valle, Hylestad, Austad, Sandnes, Bygland, Årdal, Hornnes, Åseral og Iveland, og delar av Hægeland. I 1602 blei Nedenes, Råbyggelaget og Lister og Mandal len slått saman, og fekk namnet Agdesiden len. Etter innføringa av eineveldet i 1660 blei lensherrane erstatta av amtmenn. Amtsordninga var ein ny og ein «strammare» måte å administrera landet på. Samtidig blei fleire av dei tidligare lena slått saman. Me fekk nå to amt på Agder: Nedenes saman med Råbyggelaget på den eine sida I meir enn tre hundre år var Åseral knytt administrativt til Råbyggelaget og seinare til Nedenes amt.

55 Åsdølmålet eit fjellmål i endring 53 (kalla Nedenes amt) og Lister og Mandals amt på den andre blei Åseral overført frå Nedenes amt i aust til Lister og Mandals amt i vest. Og slik blei det verande fram til 1919, då amta blei erstatta av nemninga «fylke». Dermed var Aust-Agder og Vest-Agder blitt til, bygd på ein over fem hundre år gammal lest. Dagens Åseral kommune er mest identisk med Åseral sokn på 1600-talet. Kontakten mellom Åseral og dei indre bygdene i dagens Aust-Agder gjennom meir enn 300 år har sett djupe spor etter seg i talemålet i bygda Folketalsutviklinga Folketalet i Åseral kommune har hatt denne utviklinga: 1910: 1 213, 1950: 1 153, 1970: 900 og 2013: 912. Talet på innbyggjarar i Åseral steig fram mot Dette pressa ressursane i bygda, slik at fleire måtte flytta ut for å greia å livnæra seg, og mange reiste til USA. Denne utvandringa forklarer nedgangen i folketalet på 1900-talet. Arne Lunde (1974 s. 35) seier: «Det var nok sult og barkebrød på mer enn en gård i den tida. Derfor måtte utvandringa til Amerika fra siste halvdel av århundret og fram til 1930 komme som en befrielse.» Folketalet gjekk ned også etter Det er fleire grunner til dette. Lunde (1974) peikar på nokre årsaker til fråflyttinga i åra Han meiner at Åseral hadde generell mangel på arbeidsplassar i denne perioden. Utdanning førte ein del ungdom bort frå bygda i den tida dei studerte, og sjølve utdanninga hadde eit slikt innhald at mange av dei ikkje flytta heim etter end skulegang fordi dei ikkje fekk arbeid i heimbygda (s. 61). Åseral har hatt ei viss tilflytting dei siste åra: Ein kan nemna at frå 2000 til 2012 steig folketalet med 34 innbyggjarar (SSB 2012). Innflyttarane kjem frå Åseral er ein av dei nordlegaste kommunane i Vest-Agder. Jord- og skogbruk er viktige næringar i bygda, og 23 % av dei sysselsette arbeider i desse primærnæringane. Turisme er i dag eit satsingsområde.

56 54 Martin Skjekkeland andre delar av Agder-fylka, men også frå resten av landet. Denne utviklinga heng saman med den økonomiske veksten kommunen har opplevd dei siste tiåra. Jord- og skogbruk er viktige næringar i Åseral, og 23 % av dei sysselsette arbeider i desse primærnæringane. Turisme er i dag eit satsingsområde i kommunen, og me finn nå tre hyttefelt og tre alpinsenter i bygda: Bortelid, Ljosland og Eikerapen. Desse områda er i sterk utvikling med stor byggjeaktivitet Ei bygd frå isolasjon til kontakt Det er vanskelig for oss i dag å forstå den situasjonen åsdølane levde under på første delen av 1900-tallet. Like vanskelig er det å forstå kva dei samfunnsmessige endringane som har skjedd fram til i dag, har hatt å seia for den vesle fjellbygda inst i Vest-Agder. Frå å vera eit samfunn fundamentert i det lokale, er Åseral i dag et samfunn basert på regionale, nasjonale og internasjonale kontaktar og verdiar. Bygda har eit rikt og mangfaldig kulturliv, og mange av innbyggjarane er engasjerte i ulike frivillige organisasjonar. Den vesle fjellbygda har bl.a. tre kunstgalleri, og kvar sommar trekkjer den årlige bygdeutstillinga mange besøkjande frå heile landsdelen. Ljosland fjellhage er eit markert innslag i kulturlandskapet i Åseral. Fjellhagen, som er eit samarbeid mellom Agder naturmuseum, botanisk hage og Det norske hagelag, er eit demonstrasjonsanlegg for alle fjellplantane som finst på Agder. Åserals historie og tradisjonar interesserer og engasjerer mange av innbyggjarane. Bygda har også rike tradisjonar å visa til: Frå Åseral stammar både folkedikting, folkeviser og velkjende folketonar (jf. Seip 1915 s. 7). Dei siste åra har medvitet omkring historie og tradisjonar bl.a. gjeve seg utslag i «Sostelispelet», som blir skipa til på jernalderbuplassen Sosteli av og med åsdølar. 2. Om dialektmonografien Lydverket i åsdølmålet (1915) Didrik Arup Seips monografi Lydverket i åsdølmålet frå 1915 byggjer på og er langt på veg identisk med hovudfagsoppgåva hans frå Hovudoppgåva blei skriven på nynorsk, men Seip skreiv teksten om til riksmål (bokmål) før utgjevinga i Seip har junggrammatikken som sitt teoretiske utgangspunkt. Dialektmonografien om lydverket i åsdølmålet kan seiast å vera eit ekte barn av sin tid. Som andre talemålsforskarar på den tida er Seip diakront og fonologisk orientert. Han ser på norrønt som utgangspunktet for samtidas åsdølmål og trekkjer heile tida linjene direkte tilbake til norrønt. Ulike steg i utviklinga blir ofte tatt med. Seip opererer også med lydlover som forklarer korleis dei ulike norrøne lydane

57 Åsdølmålet eit fjellmål i endring 55 blir realiserte i samtidas åsdølmål. Han er presis og nøyaktig og arbeider på denne måten ut frå positivistiske ideal. Under arbeidet med dialektmonografien oppheldt Seip seg på Universitetet i Kristiania, og han fekk god hjelp av lærarane sine der. Særleg kom Amund B. Larsen til å få mykje å seia for Seip. Trygve Knudsen peikar på Larsens rolle som nytenkjande språkforskar på denne tida. Knudsen seier at Larsen såg på språkendringar som prosessar av psykologisk natur, og at han (Larsen) tok geografiske og sosiale forhold med i skildringa av dialektane. Denne tenkinga finn me att hos Seip, og det er dette synet Trygve Knudsen ([1963] 1981 s. 10) viser til når han seier om Seip: På mange punkter, både i helhetsbedømmelsen av dialekten og i vurderingen av enkeltheter, bærer Seips skildring av åsdøl-målet merke av det nye og rommeligere synet på språkforhold.. Seip viser interesse for geografiske og sosiale forhold i bygda og for den samanhengen som finst mellom desse tilhøva og språket i området. I innleiinga til monografien seier han bl.a. (s. 2): «Som vi siden skal se, speiler færdelsveienes historie sig av i måltilstanden.» 2.1. Didrik A. Seip om åsdølmålet Seip gjev denne karakteristikken av åsdølmålet: «Åseral er en fjellbygd og har derfor et konservativt målføre. Allikevel har det fått en mere moderne utvikling enn man kanskje kunde ha ventet; særlig træder dette frem ved en sammenligning med Sætesdalsmålet, som det også har så mange likhetspunkter med» (s. 7). Skilnaden mellom vestegede- og austegdemåla presenterer Seip slik: Vestegdemål Austegdemål (indre) a-mål e-mål -a og -e i trykklett stilling -a, -i og -u i trykklett stilling tl, dn (< rn), dl (< ll) sl, nn og dd nd > nn, mb > mm nd, mb b, d, g p, t, k genitivsomskriving med sin manglar genitivsomskriving med sin Seip fortel at åsdølmålet liknar mykje på dialektane i områda omkring bygda, og han presiserer: «Det målføret som står åsdølmålet nærmest, er målføret i Hornnes; men det [Hornnes] har infinitiv på -e (ubestemt svakt hunkjønn på -a) og ll for åsdølmålets dd» (s. 11). Overgangen mellom åsdølmålet og dialektane i nabobygdene er sjølvsagt flytande, men Seip finn det likevel rimeleg å skilja dialekten ut som «et eget målføre» (s. 12). Han seier elles dette om korleis åsdølmålet skil seg frå dialektane aust og vest for bygda (s. 11): Sammen med vestegdemålene mot østegdemålene har åsdølmålet foruten -a i infinitiv og i ubestemt form av svake hunkjønnsord i entall næsten bare den bestemte form av svake hunkjønnsord (veiså, kånå) og konsonantassimilationer som nd > nn og mb > mm.

58 56 Martin Skjekkeland 3. Særdrag i åsdølmålet og språkutviklinga i dag 3.1. Om granskinga Som eg nemnde i innleiinga til artikkelen, byggjer eg mykje på Silje Johannessens arbeid frå 2001 når det gjeld omtalen av utviklinga i dagens åsdølmål. Johannessen deler dei 14 informantane sine inn i tre grupper: dei unge, åtte i talet (14 18 år), dei vaksne, fire i talet (38 49 år) og dei eldre, to personar (over 60 år). Det språklege materialet Johannessen tek for seg, er 12 fonologiske og 5 morfologiske variablar (s ). I kommentarane mine nedanfor gjer eg først noko greie for det tradisjonelle åsdølmålet for deretter å seia noko korleis dette målet utviklar seg i dag Fonologiske særdrag Kvantitet I dei gamle korte stavingane, norrøn kort vokal + kort konsonant, har åsdølmålet fått vokalforlenging, som dei fleste andre vestnorske dialektar, til dømes: ein dag, ei vika, eit fyl (eit føl), gåmål (gammal), å tæma (å temja), å kåma (Seip 1915 s. 27). Dette tradisjonelle kvantitetstilhøvet ved norrøne korte stavingar, dvs. vokalforlenging, er godt oppretthalde i dialekten. De unge (14 18) har her ein prosentdel tradisjonelle former på 40. Dette er eit høgt tal samanlikna med andre variablar. Dei vaksne (38 49) og dei eldre (over 60) har her ein tradisjonsprosent på mellom 80 og Norrøne korte vokalar i åsdølmålet vokalar som i dag er forlengde I åsdølmålet har dei norrøne korte vokalane halde på mykje av den gamle kvaliteten. Lettast ser ein dette ved norr. kort i og y. Døme er: ein stige, å liva (å leva), eit fyl (eit føll), å spyra, eit bik (bek), ei vika (veke), ein hyl (i vatn), ein hyvel (høvel). Dei tilsvarande formene i kystmåla på Agder er: ein stege, å leve, eit føl/føll, å spøre/spørje, eit bek, ei vege, ein høl, ein høvel osb. (Seip 1915 s ). Også norrøn kort u har i åsdølmålet halde på den norrøne vokalkvaliteten. Eksempel: ei fura (ei furu), ei fluga (ei flue). I kystmåla på Agder vil det heita ei fòre og ei flòge eller ei flue. Norrøn kort o blir uttalt som open ò. Dette er eit eige fonem i åsdølmålet. Distinksjonen mellom norrøn kort o, som blir uttalt som open ò, og den lågare vokalen å, gjer det mogeleg å skilja mellom å lòva låva (fleirtal av låve m.), å bòra ei båra. Ekskurs om utviklinga av kortvokalane Utviklinga av dei norrøne kortvokalane er eit interessant og komplisert kapittel i dialektutviklinga: Ein norrøn kort vokal som blir forlengd, kan etter for-

59 Åsdølmålet eit fjellmål i endring 57 lenginga bli ståande på eit mellomsteg, slik at dagens uttale av t.d. vokalen i norr. vika f. ub. eint. (norr. kort i) korkje fell saman med dagens uttale av vokalen i norr. víka inf. (norr. lang í) eller med vokalen i norr. eta inf. (norr. kort e). Det er overgangen til dette mellomsteget som har blitt kalla opning, og resultatet ein open vokal. Tradisjonelt/eldre mål på Søre Sunnmøre har (har hatt) opne vokalar som fonem i vokalsystemet. Frå steget open vokal har vokalen ofte glide vidare og falle saman med eit anna alt eksisterande vokalfonem, som oftast ligg ein opningsgrad lågare. Ein talar då om lågning av vokalen. Norr. vita v. har då vorte til veta, vete o.l.; norr. vika blir då veka/veke, norr. spyrja v. blir spørja, norr. bik blir bek osb. Denne utviklinga finn me i kystmåla på Agder. Ei tredje utvikling som me ser i talemåla på indre Agder er at den korte vokalen slår lag med den gamle langvokalen. Slik er det i Åseral: norr. lifa (leva) blir liva, og norr. hylr m. (stilleståande vatn) blir hyl. Ein annan ting er det at dei norrøne lange vokalane i, o, y og u har blitt diftongiske i åsdølmålet Vokalutviklinga i dagens åsdølmål Me finn ein markant skilnad mellom dei unge og vaksne/eldre når det gjeld realiseringa av norrøn kort i og y. Dei unge har fått lågna vokalar, og dermed uttalen ein stege, å leva, eit føl, å spøra, eit bek, ei veka, ein høl, ein høvel osb. Slik er det i over 90 % av førekomstane i Silje Johannessens materiale frå 2001, medan tradisjonelle former hos dei unge utgjer bare 6,3 %. Når det gjeld den nemnde distinksjon mellom fonema open ò og å (typen å bòra ~ ei båra), er det slik at ungdomsgruppa (14 18) her har ein tradisjonsprosent på 37,5 % (skilnad mellom ò og å). Hos dei vaksne (38 49) og eldre informantane (over 60) er dialekttrekket godt oppretthalde. Distinksjonen mellom ò og å er eit språktrekk som i dag er på vikande front i dialektane på Agder (jf. Skjekkeland 1999 s. 86 og 2009 s. 182 f.) Diftongering av dei norrøne lange vokalane í, ý, ó og ú [i:, y:, o:, u:] Dei norrøne lange vokalane er i det tradisjonelle åsdølmålet diftongerte. Åsdølmålet er her i slekt med andre mål på indre Agder, og også i høg grad i slekt med setesdalsmålet (Seip 1915 s. 67 f.). Norr. i: blir e i: ei v e isa (ei vise), ei t e i (ei tid), tr e i (talordet tre), t e i me (ein time) Norr. y: blir ø y: eit d ø yr (eit dyr), ein b ø y (ein by), å r ø yma (å røma) Norr. o: blir o u : ei bo u k (ei bok), ei so u l (ei sol), ein sko u g (ein skog) Norr. u: blir e u: å b e u (å bu), ein d e uk (ein duk), br e une (brun, adj.) Også dette er eit dialektsærdrag som i dag er på retur hjå dei unge (gruppa år). I denne gruppa finn ein bruk av diftong i ord som veiså (visa), boukjæ (boka), å beu (å bu) og ein bøy (by) bare i 23,4 % av dei aktuelle førekomstane.

60 58 Martin Skjekkeland Norrøn ll > dd Som nemnt ovanfor har åsdølmålet overgangen norrøn lang l (ll) til dd, og målet er her i slekt med dei andre måla på indre Agder, og også med vesttelemålet. Me finn uttalen adde (alle), fjedd (fjell) og kjeddar (kjellar). Også dette er eit markant trekk i åsdølmålet som nå blir gradvis borte. Dei unge har likevel ein tradisjonsprosent på 31, Rulle-r og skarre-r Til det gamle åsdølmålet høyrde rulle-r (ein fremre -r). Som me kjenner til, har skarre-r (ein bakre r) dei siste femti åra spreidd seg frå kysten og innover i landet. Då Arne Kjeld Foldvik på 1980-talet granska utbreiinga av skarre-r-en på Agder, kom han (Foldvik 1988 s. 60 f.) til denne konklusjonen om tilhøva på indre Agder og i Åseral: Blant språkbrukarane i Åseral fødde ca er bruken av rulle-r og skarre-r jamt fordelt, medan bruken av skarre-r fullstendig har overtatt hos åsdølar fødde omkring Silje Johannessen fann blant sine informantar bare to som brukte rulle-r (éin person blant dei eldste og éin blant dei vaksne). Ingen av dei unge (14 18) brukte rulle-r. Skarre-r-en har tatt over heilt, og dette er i tråd med Foldviks observasjonar, jf. ovanfor Morfologien i åsdølmålet og utviklinga i dag A-målet infinitiv og svake hokjønnsord i ubestemt form eintal Åsdølmålet høyrer saman med det sørvestnorske a-målet (sjå kartet) og skil seg her frå måla i Setesdal, som er e-mål. I Åseral heiter det såleis: å kasta, å vera, å sykla, og det heiter ei jenta, ei vika og ei kåpa. Åsdølane seier: «Eg skal kjøpa meg ei trøya» (Seip 1915 s. 11). I dag ser me at a-målet i Åseral ikkje held stand mot e-målet; e-målet er på offensiven. Silje Johnssen (2001) rapporterer at bare tre av hennar åtte unge informantar er konsekvente a-målsbrukarar. Éin informant blandar -a og -e både i infinitiv og i ubest. eint. av svake hokjønnsord, medan tre av ungdommane er konsekvente e-målsbrukarar. Blant dei unge er altså a-målet på tilbakegang i Åseral, og dialekten går dermed i retning kystmåla og dei austlege måla på Agder også når det gjeld dette dialekttrekket. Også Reidar Ågedal (2001 s. 85) rapporterer om overgang frå a-infinitiv til e-infinitiv hos einskilde ungdommar i Konsmo, ei bygd som ligg eit stykke lenger unna e-målet i aust. Me registrerer også den «austlege vinden» langs kysten av Agder ved at e/a-målet i Spangereid og på Lista nå blir reine e-mål (jf. Frestad 1991 s. 162, 165). Lenger vest på Agder, i kjernen av a-målet, står framleis a-målet sterkt. Skjekkeland (2009 s. 209) seier det slik om tilhøva i Kvinesdal: Endinga -a i infinitiv og ubest. eint av svake hokjønnsord står heilt fast hjå dei unge [ ]. For dei svake hokjønnsorda er biletet om lag det same. Dei unge seier altså framleis «å høyra på ei humla» og «å kjøba ei trøya».

61 Åsdølmålet eit fjellmål i endring 59 Vest-Agder. Kartet viser endringane i infinitiv av verb og i svake hokjønsord ubest. eint Dei svake a-verba i åsdølmålet A-verba har i det tradisjonelle åsdølmålet fått lik ending i presens, preteritum og perfektum partisipp, alle formene endar på -a: å kasta kasta kasta kasta. Langs kysten av Vest-Agder finn me reduksjon til -e, anten bare i presens eller i alle former, det siste gjeld frå Søgne til Mandal. Einskilde a-verb får endinga -te i åsdølmålet, slik det er i mange dialektar sør-vest på Agder. Seip (1915 s. 67, fotnote) seier om dette: Ikke få av a-verbene er gått over i en annen bøiningsklasse (te-verber); ofte brukes fortidsformer på -a og -te om hverandre i samme verbum, mest brukes te-formene i syd, f.eks. danste, hoppte, ro u pte er ikke sjeldne. Grunnen er at målføret trænger en forskjæl på fortid og nutid som begge lyder kasta. Hos dei unge i Åseral er det i dag ein god del overgang til e-ending i presens, med bøyinga å kasta kaste kasta kasta. Dei vaksne (38 49) brukar framleis konsekvent endinga -a i presens, men hos dei unge (14 18) finn Johannessen endinga -a i bare 7 av dei 24 aktuelle førekomstane. Dette er ein tradisjonsprosent på 29. Typeeksempel hos dei unge i Åseral: «sjå, han danse der borte nå». Same utviklinga som i Åseral ser ein vest på Agder (Skjekkeland 2009 s. 203). Helge Sandøy (1991 s. 247 f.) seier at dette er ei endring som skjer pga. «funksjonell tyngd». Med dette meiner han at e-ending i presens gjev eit morfologisk skilje mellom presens og preteritum. Me ser at denne forklaringa samsvarar med den Seip framfører, jf. ovanfor.

62 60 Martin Skjekkeland Presens av sterke verb Åsdølmålet har presensformer av sterke verb med i-omlyd og svarabhaktivokal i presens, typen kjeme, søve, teke osb. (av koma, sova, taka). I kystmåla på Agder finn me presensformer som kåmmer, såver og tar. Presens av sterke verb har ein høg prosent tradisjonelle former hos dei unge i Åseral. Dei har omlyd og svarabhaktivokal i 91,7 % av førekomstane. Jamført med andre morfologiske særdrag er dette eit oppsiktsvekkjande resultat Substantiva bestemt form eintal av hokjønnsorda Åsdølmålet har delt ending i bestemt form eintal av hokjønnsorda: heiæ, skålæ og bygdæ (sterke) og veiså og jentå (svake). Skiljet mellom sterke og svake hokjønnsord i bestemt form eintal held seg hos alle dei vaksne og eldre informantane. Hos de unge (14 18) er situasjonen annleis. Det er bare to av dei åtte unge informantane som konsekvent skil mellom sterke og svake hokjønnsord i bestemt form. To informantar vekslar litt. Dei andre unge har fullstendig overgang til -a i bestemt form eintal av alle hokjønnsord (Johannessen 2001 s. 111). Denne endringstendensen blant dei unge informantane samsvarar med det ein finn i andre dialektar på indre Agder (jf. Skjekkeland 1999 s. 88). Sidan -a-endinga har støtte både i kystmåla og i skriftmålet, er det naturlig at denne utviklinga vil halda fram i åsdølmålet Substantiva ubestemt form fleirtal Åsdølmålet er den einaste dialekten i Vest-Agder som har oppretthalde dei tre hovudendingane norrønt hadde i fleirtal av hankjønns- og hokjønnsord: -ar, -ir og -ur, men med r-bortfall i Åseral (jf. Seip 1915 s. 11, 13). Desse tre endingane blir i det tradisjonelle målet realiserte som -a, -e og -u. (Etter palatalisert k og g blir -e til -i, jf. nedanfor.) Det morfologiske systemet i Åseral er det same systemet somme finn i Setesdal og i bl.a. dei austnorske midlandsmåla. I hankjønn finn me både endinga -a eller -e (fleire hesta, fleire sæue). Ved palatalkonsonant blir vokalen endra til -i (fleire betkkji bekker ). I hokjønn skil målet i ubestemt form fleirtal mellom sterke hokjønnsord med endinga -a eller -e (fleire myra og fleire skåle) og svake med fleirtalsendinga -u (fleire tantu og fleire jentu). Bare éin av dei unge informantane i Silje Johannessens gransking (2001) skil mellom -e og -a i ubestemt form fleirtal av sterke hankjønnsord. Når det gjeld sterke hokjønnsord, er det også bare éin av dei unge som som skil mellom -a og -e. Alle dei andre ungdommane har fleirtalsendinga -e (eller -i) i dei sterke hokjønnsorda. I elleve av tolv tilfelle brukar dei eldre og vaksne informantane u-ending i fleirtal av svake hokjønnsord. Mellom dei unge fann Johannessen (2001) mindre bruk av u-former i fleirtal, former som tantu og visu. Tradisjonsprosenten, med bruk av u-ending, var i ungdomsgruppa på 31.

63 Åsdølmålet eit fjellmål i endring 61 Bare éin av dei åtte unge informantane brukte alle dei tre endingane i fleirtal, systemet hesta, skåle og tantu. Éin av gutane hadde i ubest. flt. overgang til -a i alle hankjønnsord og -e i alle hokjønnsord. Dei andre seks ungdommane hadde som regel overgang til endinga -e i ubestemt fleirtal av alle hankjønns- og hokjønnsord. Vest på Agder, og også i andre vestnorske dialektar, finn me ei utvikling der alle hankjønnsord får a-ending og alle hokjønnsord e-ending (jf. Skjekkeland 1999 s. 88). Dette er ikkje hovudutviklinga i åsdølmålet. Silje Johannessen (2001 s. 112) konstaterer at det er ei nyutvikling med e-ending i alle hankjønns- og hokjønnsord som truleg blir det framtidige systemet i åsdølmålet: Slik jeg ser det vil e-ending for alle hankjønnsord og hunkjønnsord i ubestemt form flertall bli det naturlige resultatet av endringsprosessen i åsdølmålet. Dette systemet, som er en dramatisk endring av flertallsmorfologien, sammenfaller med det vi finner i kystdialektene. 4. Moglege forklaringar på utviklinga i åsdølmålet Hovudfagsoppgåva til Silje Johannessen frå 2001 om åsdølmålet hadde denne tittelen: Fra isolasjon til kontakt. Om talemålsutviklingen i Åseral på tallet. Tittelen dekkjer mykje av hennar forklaring på kva som skjer med dialekten i Åseral i dag. Me har ovanfor sett at Åseral på 1800-talet og inn på 1900-talet var nokså isolert frå omverda. Johannessen viser til historikaren Jostein Nerbøvik (1973) som seier dette om dei små norske bondesamfunna: «Rundt 1870 har vi enno for oss eit bondesamfunn som er tufta på dei kjende og nære tinga: garden og tunet, grenda og bygda, fjorden og dalen» (s. 9). Ho viser også til Åge Steinset og Jo Kleiven (1975 s. 45) som har tankar om korleis desse små samfunna sette sitt preg på menneska: I tidlegare stabile samfunn var det klart for alle både kven ein var og kva ein var på veg mot. Samfunnet hadde klare regulerande mekanismar som til kvar tid både føreskreiv og trygde den personlege utviklinga framimot ein integrert personlegdom. Her vil eg gå nærare inn på dei tankane Silje Johannessen (2001) har om bakgrunnen for utviklinga i åsdølmålet. Ho legg vekt på at Åseral i dag er prega av mobilitet. Dette gjer at den unge generasjonen har god kontakt med stader og menneske utanfor Åseral, noko vennekrinsen deira vitnar om. Johannessen seier (s. 133): Alle informantene har venner utenfor bygda og er ganske mye sammen med disse. Flere av de unge i Åseral går på skole på Hornnes, og til daglig går de i et regionalt miljø med ungdom fra store deler av indre Agder. Også fritida er preget av et slikt regionalt miljø. [ ] Språkbrukerne føler seg mer knyttet til kystområdene enn det foreldregenerasjonen deres gjør. Johannessen fortel vidare (sst.) at ingen av dei unge reknar Evje som sentrum på indre Agder det er Kristiansand som er «byen» for dei, og hit drar i alle

64 62 Martin Skjekkeland fall dei eldste (blant de unge) ofte. Ho meiner at utviklinga i Åseral frå isolasjon til kontakt inneber at dei sosiale og geografiske identifikasjonseiningane menneska forstår seg sjølve eller identifiserer seg sjølve i forhold til, er endra. Kontakt har utvida desse einingane. Språkendringane må sjåast på bakgrunn av denne utviklinga. Uansett kvar ein veks opp i dagens samfunn, er ei «naturleg» tilhøyrsle til heimstaden ikkje lenger noko som står heilt fast. Johannessen skriv (s. 135): Informantenes mulighet til å velge identitet gjør det mulig for dem å sympatisere eller ikke-sympatisere med hjemstedet, og disse holdningene kan slik jeg ser det være årsak til bevaring eller endring av dialekten. Det er såleis ikkje bare det lokale og det regionale som representerer noko kjent og nært for desse unge informantane i Åseral. Dei kjenner seg som nordmenn, og definerer seg kanskje i større grad enn eldre i forhold til Noreg som nasjon. Denne kjensla av nasjonstilhøyrsle er sjølvsagt ikkje noko nytt i norsk samanheng. Det som representerer noko nytt, er stadig meir kontakt med heile nasjonen. Dagleg «face-to-face interaction» med menneske frå ulike delar av landet har blitt ein del av kvardagen til dei unge språkbrukarane i langt høgare grad enn for tidligare generasjonar. Tilflytting til bygda, feriereiser, kontakt med familiemedlemmer som ikkje bur i bygda, kan stå som eksempel på dette. Auka bruk av media (TV, internett, Facebook) har også gjort meir indirekte kontakt med omverda heilt sjølvsagt for den vaksne og unge generasjonen. Johannessen seier det slik (s. 135): Jeg vil hevde at språkendringen fra det tradisjonelle til det unge åsdølmålet skyldes en reell utvidelse av geografiske og sosiale identifikasjonsenheter (virkelig identitet). Der lokale forhold var de viktige for generasjonene før dem, definerer dagens unge åsdøler seg i forhold til regionale enheter Andre forklaringsmodellar Indre utvikling systemforenkling I Åseral, som elles i landet, vil mykje av det som skjer av språkendringar kunna forklarast med utgangspunkt i språket sjølv, som ei indre utvikling, og oftast som ei systemforenkling. Eit døme på dette er det når svake a-verb får e-ending i presens: eg sykla pres. blir til eg sykle. Denne nyutviklinga kan sjåast på som ei forenkling etter analogiprinsippet, dvs. etter mønster av dei svake e-verba. Når det morfologiske systemet i ubest. form fleirtal av substantiva blir forenkla til morfemet -e i hankjønns- og hokjønnsord, kan dette også tolkast som ei indre utvikling i språksystemet. Same forklaringa kan brukast når både sterke og svake hokjønnsord får endinga -a i best. form eintal. Det eg her kallar ei indre utvikling i språket, blir tidt forsterka av «ytre krefter», som til dømes kontakt med kystmåla og påverknad frå norsk normalisert talemål.

65 Åsdølmålet eit fjellmål i endring Språkleg regionalisering I mange regionar her i landet er det snakk om språkleg regionalisering, det utviklar seg regionspråk. Klarast ser me dette på Austlandet. Også på Agder ser me tendensar til språkleg regionalisering. Me konstaterer at fleire av dei språkdraga som i dag får innpass i bygder og tettstader, er drag som frå før har funnest i kystmåla i regionen og i byane langs kysten. Rune Røsstad har i si doktoravhandling (2008) drøfta dialektutviklinga aust i Vest-Agder, og han har også prøvd på finna fram til dei drivkreftene som er aktive i endringsprosessen. Røsstad meiner at dei tendensane me ser i talemålet i austre Vest-Agder, kan karakteriserast som dialektnivellering. Han slår også fast at nær sagt alle endringar han finn i talemålet, kan sjåast som resultat av språklege lån frå andre dialektar, og utviklinga kan tilskrivast ulike former for kontakt. Det kan gjelda direkte kontakt med andre varietetar i distriktet, og/eller kontakt med «normal-norske» varietetar. Med «normal-norske» varietetar tenkjer Røsstad (s. 61) på det som er felles for bokmål og allment talemål, kanskje særleg austnorsk talemål. Vidare kan nivelleringa gjelda kontakt med språket i ulike medietypar (skrift, radio, fjernsyn, internett) (s. 264). Ein kan spørja seg om Kristiansand bymål påverkar talemålet i Åseral og andre indre bygder i Vest-Agder. Svaret mitt er nei. Kristiansand bymål er ikkje på noko punkt mønster for den utviklinga som skjer i åsdølmålet. Slik er det trass i at folk frå Åseral har god kontakt med fylkeshovudstaden Kristiansand. Typiske Kristiansands-former som t.d. pronomenformene vi og dere, fleirtalsformer som hestår (ubest. flt.) og hestane (best. flt.), og presensformer som lysår (lyser) og kastår (med halden -r i presens) verkar nokså framande i Åseral. Grunnen er rett og slett at både den geografiske og den språklege avstanden blir for stor (geografisk avstand: ca. 100 km.). Dersom ein i dei indre bygdene tek opp Kristiansands-former, merker ein seg ut språkleg, og den som gjer dette, kan gjerne bli møtt med reaksjonar frå det sosiale miljøet vedkomande ferdast i til dagleg. Kva så med bymålet i Mandal. Er denne varieteten eit eventuelt mønster for den utviklinga som skjer i åsdølmålet? At talemålet i dei mindre byane kan vera ei viktig drivkraft i endringsprosessen i ein region, er bl.a. illustrert av Anders Steinsholt 1964 (om Larvik bymål) og Helge Sandøy (2000 s. 368) med døme frå Trøndelag. Rune Røsstad (2008) slår fast at dei næraste bygdene nord for Mandal blir påverka av Mandal bymål. Truleg blir også åsdølmålet merkt av det språklege «vinddraget» frå bymålet i Mandal. Både Silje Johannessens gransking (Johannessen 2001) og mi gransking frå Kvinesdal (Skjekkeland 2009) peikar mot regionaliseringstendensar i talemålet på Agder (jf. også Røsstad 2008). Men det vil vera heilt feil å snakka om ei utvikling mot eit felles regionspråk på Agder, etter mønster av det som skjer på Austlandet. Eit Agder som strekkjer seg frå Risør i aust til Flekkefjord i vest, og frå Lindesnes i sør til Øvre Setesdal i nord, inneheld så store skilnader i kultur, kommunikasjonar og næringsliv at me neppe vil sjå eit regionalt samlande egdemål veksa fram dei første femti åra.

66 64 Martin Skjekkeland Me må fastslå at me ser ei utvikling mot sjølvstendige mindre språklege regionar. Det gjeld dei nære områda til Kristiansand by og til bygdene kring småbyane langs Sørlandskysten. Det er ei utvikling der bygdemåla og det aktuelle nærliggjande bymålet gradvis nærmar seg kvarandre, men med ulik fart i desse regionane Kystmålsekspansjonen Mange av dei endringane me kan registrera i dagens åsdølmål, er novasjonar som frå før har funnest i Mandal og i dei andre dialektane langs kysten. I det heile er det slik at mange av dei nye særdraga som kjem inn i ungdomsspråket i Åseral, samsvarar med dialektdrag som frå før har funnest i kystmåla på Agder. Det kan sjå ut til at kystmåla breier seg innover i landsdelen. Som døme på slike nyare drag i åsdølmålet nemner eg morfologiske trekk som overgang til e-ending i infinitiv, ny presensending på -e i a-verba (handle og sykle) og forenkling av bøyingssystemet i fleirtal av substantiva ved at endinga -e blir fellesending i hankjønn og hokjønn. Nye fonologiske drag som går inn i kystmålstypen, er overgang til skarre-r og innføring av kort vokal i ord som kåmma/kåmme og gammal. Vidare gjeld det lågning av norr. korte vokalar i ord som å leva, ei veka og eit føl(l) og overgang til monoftongerte former i staden for eldre tradisjonelle diftongar i ord som heus (hus), soul (sol) og teime (time). Arne Torp (1990 s. 40) snakkar om «kystmålsekspansjonen» på Agder. Han seier om dette: Dette er også den generelle tendensen i språkutviklinga i dette distriktet. De store forskjellene som vi i dag kan høre mellom de moderne kystmåla og de gammeldagse innlandsmåla, vil høyst sannsynlig bli betraktelig utjevna med tida. Uten tvil vil da mønsteret for hele området bli kystmålstypen. Også Reidar Ågedal (2001 s. 82) skriv om «kystmålsframrykking» i det området han studerte, Konsmo i midtre Vest-Agder. Teorien om ei kystmålsframrykking stemmer godt med dei resultata som kjem fram i analysen av dagens åsdølmål. Eit kjennemerke på kystmåla på Agder er at dei har eit enklare morfologisk system enn måla i midtre og indre delar av Agder, og også færre arkaiske særtrekk i fonologien. Det er delar av dette meir moderne språksystemet som nå til ein viss grad påverkar språket i innlandsbygdene Kva med standardtalemål og skriftmål som språkmønster? Eg kjem nå til den tredje moglege påverknadsfaktoren, nemleg det standardtalemålet som tek utgangspunkt i bokmål, det me òg kan kalla «den nasjonale overnorma». Fleire av dei endringane som skjer i åsdølmålet, samsvarar med dei formene som er å finna i det normalmålet der bokmålet er utgangspunktet. I infinitiv og i svake hokjønnsord, ubestemt form eintal, har bokmålstalemålet endinga -e. I Åseral ser ein at endinga -e i infinitiv og svake hokjønnsord kjem

67 Åsdølmålet eit fjellmål i endring 65 inn hos mange av dei unge: eg skal kjøpa ei trøya blir til eg skal kjøpe ei trøye. Bokmålstalemålet er elles eit viktig førebilete når det gjeld orda (leksikon) i språket, det Røsstad (2009 s. 124) har kalla «frekvente ordformer». I dette legg han at dialektvariantar får normaliserte variantar. Også ungdommen i Åseral tek opp nye ord frå den nasjonale norma, og mange ord får ei meir standardisert «fellesnorsk» form hos ein del av informantane. Det er her likevel viktig å vera klar over det eg alt har nemnt, nemleg at mange nyinnførte former i åsdølmålet vil representera former som frå før har funnest i bymåla og til dels i kystmåla på Agder. Sentrumsmåla og bokmålstalemålet dreg såleis i same leia. Me kan merka oss at det finst mange drag i normalisert bokmålstalemål som ikkje får innpass i åsdølmålet. Det gjeld til dømes r-endinga i fleire kategoriar, som i fleirtal av substantiva og i presens av verb. Denne r-en er det ikkje spor etter hos dei unge i Åseral. Pronomenformene vi, dere og åss, som vel også må seiast å høyra til det me kallar bokmålstalemålet, verkar heilt framande for dei unge i Åseral. Dersom eg så går konkret inn på skriftspråket bokmål, blir ein nokså sikker på at denne språkforma ikkje er eit mønster for novasjonane i åsdølmålet. Jamfør følgjande døme: I det bokmålet folk les, dominerer felleskjønn (sengen, sorgen osb.) og preteritum på -et i a-verba (kastet, senket). Desse sentrale skriftmålsformene får ikkje innpass i talemålet til dei unge i Åseral Konklusjon I Åseral, som i mange bygder på Agder, synest det å vera eit «gjennomsnittsspråk» som er på frammarsj, eit talemål som på fleire punkt i systemet er enklare enn den tradisjonelle dialekten. Talemålet i Åseral tek nok opp nye ord frå den nasjonale norma (bokmålstalemålet) ved at mange ord får ei meir standardisert «fellesnorsk» form (jf. til dømes monoftongeringa av dei gamle diftongerte langvokalane). Innføringa av mange nye leksem eller ordformer har også utan tvil bakgrunn i at desse formene er så utbreidde nasjonalt sett i bokmålet og mediekanalar at variantane gradvis får innpass i talemålet til dei unge. Men den viktigaste drivkrafta i språklege utviklingsprosessen i Åseral ligg etter mitt syn i sosial og kommunikativ kontakt med kystmåla på Agder. Dei nye språkformene som kjem inn hos ungdommane i Åseral, har mønsteret sitt i Mandal by og i dei andre kystmåla i Vest-Agder. Systemendringar i åsdølmålet kan såleis i hovudsak forklarast som resultat av kontakt med grannane i sør i tillegg til faktoren indre utvikling i språket, der forenkling er hovuddrivkrafta. Litteratur Christiansen, Hallfrid, 1969: Norske Målførekart. Oslo. Foldvik, Arne Kjell, 1988: Spredning av skarring i Norge i løpet av om lag 70 år. I: Norsk Lingvistisk Tidsskrift 6. S

68 66 Martin Skjekkeland Frestad, Randi Lohndal, 1991: Lydverket og formverket i Lista-målet. Upubl. hovudoppgåve. Bergen. Frøyset, Inger, 1969: Målføra i Mandalen. I: Det tidligere Mandal prestegjeld. Mandal. S Knudsen, Trygve, [1963] 1981: Didrik Arup Seip I: John Tuneld: Didrik Arup Seip. En bibliograf. Oslo. S (Knudsens artikkel, Minnetale, blei første gong trykt i Det norske Videnskaps-Akademis årbok 1963.) Lunde, Arne, 1974: Utkantproblemer i Åseral. Upubl. hovudoppgåve i samfunnsgeografi. Oslo. Nærbøvik, Jostein, 1973: Norsk historie Oslo. Røsstad, Rune, [2005] 2008: Den språklege røynda. Ein studie i folkelingvistikk og dialektendring frå austre Vest-Agder. Oslo. Sandøy, Helge, 1991: Norsk dialektkunnskap. Oslo. 2000: Utviklingstendensar i moderne norske dialektar. I: Folkmålsstudier. Meddelanden från Föreningen för nordisk filologi. Helsingfors. S Seip, Didrik Arup, 1915: Lydverket i åsdølmålet. Kristiania. (Bidrag til nordisk filologi av studerende ved Kristiania Universitet 2.) Seip, Henrik, 1966: Åseral prestegård. I: Elisabeth Christie (red.): Prestegårdsliv 1. Minner fra norske prestegårder. Oslo. S Skjekkeland, Martin, 1999: Agder ein region mellom aust og vest. Kva skjer med talemålet i området? I: Målbryting 2. S : Språk og samfunn i endring. Ein studie av tilhøvet mellom lokal identitet og talemålsutvikling. Oslo. SSB = Statistisk sentralbyrå, 2012: Åseral. Web-sider: Steinset, Åge & Kleiven, Jo, 1975: Språk og identitet. Oslo. Steinsholt, Anders, 1964: Målbryting i Hedrum. Oslo. Ågedal, Reidar, 2001: Mellom kyst og innland. Ei gransking av talemålsutviklinga i Konsmo i Vest-Agder. Upubl. hovudoppgåve. Kristiansand.

69 Tonaliteten i dialekter på Indre Agder 67 Tonaliteten i dialekter på Indre Agder, med særlig fokus på åsdølmålet Jan K. Hognestad, Universitetet i Stavanger 1. Innledning I tradisjonell norsk dialektologi har det vært vanlig å operere med den tonale dikotomien høgtone- og lågtonedialekter. Denne lærebokdefinisjonen er representativ for begrepsforståelsen: Nokså skjematisk plar ein seia at vestnorske målføre har høgtone, dvs. at trykkstavinga har den høgaste tonen, medan austnorske målføre har lågtone, dvs. at den trykksterke stavinga har den lågaste tonen. Denne karakteristikken gjeld likevel helst ord med tonem 1. (Skjekkeland 1997 s. 34.) I en slik sammenheng framstår Agder-regionen som særlig interessant, siden høg/låg-isoglossen går nettopp her, nærmere bestemt fra kysten i Lillesand kommune og innover i landet. Man har gjerne valgt å tegne isoglossen parallelt med gamle kommunegrenser, og her har ikke minst Fintoft & Mjaavatn 1980 dannet mønster. Da ligger Åseral på den vestlige høgtonesida, og isoglossen går i grensa mellom Åseral og de østlige nabokommunene Bygland og Evje, som da anses for å ha lågtoneprosodi. Nyere innføringsbøker i norsk dialektologi, som Skjekkeland 1997 og Mæhlum & Røyneland 2012, viderefører denne beskrivelsen av dialektgeografien gjennom kartene de gjengir. Siden det er et jubileum for Didrik Arup Seips avhandling om åsdølmålet i 1911 (heretter referert til som Seip 1915) som ligger bak denne boka, er det særlig interessant å konstatere at Seip nettopp ikke analyserer tonaliteten i åsdølmålet som skissert ovenfor. I avhandlingens kapittel II sammenlikner Seip studieobjektet sitt med målførene omkring. Han etablerer fagtradisjonens skille mellom vestegde- og østegdemål, et skille som ikke følger prosodiske isoglosser, men blant annet bygger på om dialektene framstår som a-mål (vestegdemål) eller e-mål (østegdemål). Her skriver Seip (1915 s. 10 f.): Når en inndeler målførene etter disse målmerker, blir åsd. et vestegdemål, det er helt et a-mål. Men i mange andre sammenhenger står målføret helt sammen med de øvrige østegdemål. Som eksempel på østegdetrekk i åsdølmålet nevner Seip først flere sider ved segmentalfonologien og sier så (s. 11): Også ellers er det meget som skiller åsd. fra de andre vestegdemålene, således er der forskjel i tonelag, tonefall og trykk. Vestegdemålene har høitone, men åsd. ikke. Tonefall og trykk i åsd. minner mer om de øvrige østegdemål enn om vestegdemålene.

70 68 Jan K. Hognestad Seip plasserer altså åsdølmålet på lågtonesida av isoglossen, i dialektfellesskap med setesdalsmålene lenger øst. Dette er en påstand som ikke har fått nedslag i seinere litteratur om den tonale variasjonen i norske dialekter, men den tvilen som Seips anførsel skaper, gjør det interessant å gå nærmere inn på tonelagsrealiseringer nettopp i denne dialekten. At åsdølmålet på noen måte skulle være vanskelig å karakterisere prosodisk, avviser for øvrig Seip (s. 22) ved å vise til Amund B. Larsens opptegnelser: Av den musikalske ordaksent eller tonelagene har Amund B. Larsen git en analyse [Larsen 1890] for dialektene i «de øvre dele av Mandals fogderi og hele Lister fogderi». Han har funnet en «svag stødtone» tilsvarende enstavelsestonelaget. Tostavelsestonelaget fant han «væsentlig synkende» (i første stavelse op 1 tone og så ned 3 toner). På Lister var det ofte slik at det var vanskelig for en østlending med én gang å avgjøre hvad tonelag et ord hadde; men denne vanskelighed eksisterte ikke i Åseral. Seip går så videre ved å utdype sin egen lågtonekarakteristikk (s. 22 f.): For mig er det også klart at tonelagene i Åseral skiller sig fra tonelagene ellers i Vest-Agder. Enstavelsestonelaget er ikke synkende i Åseral; men det stiger ikke så høit som i vanlig østlandsk; «støttone» eksisterer ikke i åsd. Tostavingstonelaget synker først som i østlandsk, men heller ikke det går så høit op igjen som i østlandsk, det går neppe høiere enn utgangspunktet. Seips «også» i dette sitatet er litt forvirrende, for lest med vår tids blikk, synes det klart at Larsen 1890 beskriver dialektene i «de øvre dele av Mandals fogderi», altså inkludert åsdølmålet, med klare høgtonekarakteristika. Blant annet hans stød-observasjon i tonelag 1 kan vanskelig forenes med noe annet enn høgtonerealisering (se Hognestad 2007 for en nærmere diskusjon). Seip holder ikke desto mindre på lågtoneanalysen, og reint formuleringsmessig er det altså litt påfallende at han ikke i større grad eksplisitt kontrasterer sine egne observasjoner mot Larsens, som han altså viser til. Uansett framstår referansene til åsdølmålet i tidligere litteratur som et interessant utgangspunkt for å si noe om tonaliteten i dialekter på indre Agder. Det vil bli gjort i det følgende, men først er det nødvendig å tegne et bakteppe. 2. Analysen av tonelagsrealiseringer i sørvestnorsk Et klassisk arbeid om opphavet til det sær-nordiske tonelagssystemet, er Oftedal Her tidfester han opphavstidspunktet til norrøn tid og holder fram en opprinnelig allotonisk veksling mellom tonaliteten i korte og lange domener som utslagsgivende (s. 174): All polysyllabic words in this period [the 10th century] had the non-distinctive accent that later became Accent 2, while all sequences of one stressed syllable plus one or more stressless or weakly stressed syllables not belonging to the same word had the accentuation which later developed into accent 1 [ ].

71 Tonaliteten i dialekter på Indre Agder 69 Denne innsikten er nyttig dersom vi lager en stilisert framstilling av et knippe melodier som vi finner på Agder i dag: Nr. A1 A2 B C D σ σ σ Representasjon µ µ µ µ H*L] H*L] H*L] L*HL] L*H] Figur 1. Stiliserte tonemelodier med fokus på plassering av den høye fokustonen H. Forklaring til representasjonene i høyre kolonne: * = trykkmarkerende tone, H = fokustone, ] = grensetone. Denne figuren kan tenkes som representasjoner av fem ord, A1-D, alle med trykk på første stavelse. Det første ordet har én stavelse, de to neste har to, mens de to siste har tre. Den initiale trykkstavelsen er delt med en stiplet linje for å markere tyngdestatusen. Den samme funksjonen har morasymbolene (μ), der oppstillingen følger tradisjonen med å regne en trykkstavelse som bimoraisk (med to moraer) og en trykklett stavelse som monomoraisk (med én mora). Over disse ordrepresentasjonene er det så tegnet inn stiliserte tonekurver, alle med stigning til et høypunkt. Det må presiseres at dette bare er et utvalg av melodiene som er å finne. Situasjonen som Oftedal beskriver forut for tonelagssystemets fødsel, kan tenkes illustrert gjennom eksempel A1 og B. Da vil A1 stå for one stressed syllable (plus one or more stressless or weakly stressed syllables not belonging to the same word) [ ] which later developed into accent 1. Kurven viser tonegangen i det trykksterke enstavelsesordet, mens etterfølgende trykklette stavelser tilhørende følgende ord kan tenkes inn i de svarte cellene. Eksempel B kan tenkes å gjengi den tonaliteten som forekom i all polysyllabic words in this period og som derved had the non-distinctive accent that later became Accent 2. Tanken er da at Oftedals allotoniske veksling (som han selv ikke eksplisitt foreslår konkrete konfigurasjoner for) besto i en forskyving av H-tonen mot høyre i lengre domener, altså i flerstavelsesord. Oftedals forklaring på den seinere fonologiseringen som i sin tur skapte tonelagssystemet, er at opprinnelige enstavelsesord gjennom enklise og utvikling av epentetiske vokaler fikk tillagt nok en stavelse, men beholdt den opprinnelige enstavelsestonaliteten. Dette kan tenkes å ha vært en konfigurasjon tilsvarende eksempel A2. Ulik tonalitet forekom dermed i domener av identisk størrelse (A2 og B), og muligheten for minimale tonelagspar var dermed til stede. Det opprinnelige tonelagssystemet ville da bli AB i vår notasjon, der A gjengir

72 70 Jan K. Hognestad tonelag 1-melodien mens B gjengir tonelag 2. Dette gir et system med minimal kontrast, idet den utelukkende kodes inn gjennom H-tonens plassering i trykkstavelsen: tidlig eller seint. En slik melodisk minimal-realisering av tonelagene fins ennå i reliktområder på det vestnorske området, blant annet på Agder. Hognestad 2008b påviser AB-mønsteret hos eldre talere både i Flekkefjord, Kvinesdal, Lista og Fjotland. Vanligere på Sør-Vestlandet er imidlertid realiseringer der tonelag 1 tilsvarer B og tonelag 2 tilsvarer C. Dette kan ses på som en mer robust konfigurasjon, siden H-tonen ligger i den trykklette stavelsen i tonelag 2-melodien C. For det første faller da H i ulike stavelser i de to tonelagene, og startpunktet for stigningen mot H kan refonologiseres som en lav initialtone L* på trykkstavelsen. Et slikt BC-system, altså H*L] vs. L*HL], finner vi svært mange steder, blant annet i Kristiansand, Mandal og Egersund, samt hos yngre talere i Flekkefjord og kanskje også hos de yngre i Kvinesdal, Lista og Fjotland. Tenker vi diakron utvikling og setter opp et AB-system som utgangspunkt, vil resultatet nettopp bli BC dersom en høyreforskyving av H-tonen ikke bare anses som grunnleggende for tonelagssystemets oppkomst, men at en videre forskyving av H i begge tonelag er mekanismen som har skapt den store tonale variasjonen som etter hvert har utviklet seg, ikke minst i vestnorske dialekter. Hognestad 2012 antar at dette er tilfelle, og at det vi har med å gjøre, er eksempler på fenomenet peak delay, som har omfattende belegg i den tonologiske faglitteraturen (Yip 2000 s. 8 f., Ladd 2008 s. 136). De stiliserte eksemplene A D kan imidlertid også ses på utelukkende som tonelag 1-konfigurasjoner. Da kan vi gi følgende eksempler på forekomstene, hvis vi også inkluderer det sørlige Rogaland: A: eldre Flekkefjord, Kvinesdal, Lista, Fjotland, eldre Stavanger. B: yngre Flekkefjord, Egersund, mellomgenerasjon Stavanger. C: yngre Stavanger. D: østnorske dialekter, også øst på Agder. Med andre ord vil tonelag 1 hos en ung flekkefjæring i 2012 konfigurasjonsmessig kunne ligge meget nær tonelag 2 hos en taler av samme dialekt født hundre år tidligere. Siden begge disse stadiene er belagt i empiriske undersøkelser (Hognestad 2007 og 2008a), er det ytterligere nærliggende å anta utviklingen A > B i tonelag 1. Lenger vest fins det belegg fra tre empirisk baserte instrumentelle undersøkelser av Stavanger bymål (Selmer 1927, Fintoft 1970, Hognestad 2012) for å anta utviklingen A > B > C for tonelag 1 i denne dialekten. Disse innsiktene kan vi så ta med oss til åsdølmålet, både for å beskrive vår tids tonelagsrealiseringer i dialekten, og for å kunne forholde oss til Seips observasjoner gjort for rundt et århundre siden.

73 3. Fintoft & Mjaavatns undersøkelse Tonaliteten i dialekter på Indre Agder 71 Den mest omfattende kartlegging av tonelagsrealisering i norsk er Fintoft & Mjaavatn Med unntak av kategori D er den tonetypologiske stiliseringen i figur 1 kompatibel med representasjonene hos Fintoft & Mjaavatn. Et kart derfra (Figur 2) viser resultatene deres fra det sørlige Norge. Det interessante i vår sammenheng er at kystområdene og deler av innlandet i det sørlige Rogaland og Vest-Agder her anses for å ha BC-prosodi, mens innerst i Vest-Agder, i et område som inkluderer Åseral, er systemet analysert som BB. Fintoft & Mjaavatn presiserer at BB ikke betyr at dialektene mangler tonelagsmotsetning, men at kontrasten er minimal og må anses som realisert med samme grunnkonfigurasjon, gjengitt i stilisert utgave. Videre kan vi merke oss at prosodien som vi ovenfor regnet som arkaisk, AB, er markert på et stort område lenger nord på Vestlandet, fra Hordaland og nordover. Lågtoneprosodien på det østnorske området representeres her som CD, men her opphører likheten med klassifiseringen skissert i Figur 1. I ettertid er det rettet sterk kritikk mot Fintoft & Mjaavatn for det metodiske grunnlaget undersøkelsen bygger på (Vanvik 1981, Hognestad 1997 s. 184 f. med flere). Kritikken går både på at inndelingen er for grov, og at forskningsmetoden disponerer for alvorlige tolkningsfeil, noe som også berører de oppsatte stiliseringene. Undersøkelsen i Hognestad 2008a tyder på at Fintoft & Mjaavatns BC-område på Agder langt på vei kan være korrekt hva angår yngre talere. Hognestad 2007 og 2008b 1 dokumenterer imidlertid at i generasjonen født før 1930 finner vi talere som representerer relikt-realisering av et arkaisk AB-system på Agder. Figur 2. Tonelagstypologi for det sørlige Norge fra Fintoft & Mjaavatn Pilene og AB-markeringen nederst er satt inn av JKH og forklares i teksten nedenfor. AB

74 72 Jan K. Hognestad Dette er registrert i områder som indikeres av de innsatte pilene i Figur 2, men må formodes også å ha vært representert andre steder, jfr. E. G. Larsen 1970 s. 9. Før vi nå skal se på åsdølmålet i neste avsnitt, kan vi etter denne gjennomgangen konstatere at det foreligger ikke mindre enn tre ulike eldre karakteristikker av prosodien i denne dialekten: Seip finner lågtone, altså østnorsk prosodi. Amund B. Larsen beskriver (implisitt) et høgtonesystem med markert og lett identifiserbar tonelagskontrast. Endelig innlemmer Fintoft & Mjaavatn Åseral i sitt BB-område, altså med nær-identiske høgtonemelodier i begge tonelag. Her må vi imidlertid merke oss at det av disse bare er Fintoft & Mjaavatn som har undersøkt dialekter på indre Agder instrumentelt. Både Seip og Larsen bygger på egne impresjonistiske inntrykk, og vi har ingen dokumentasjon ut over karakteristikkene deres på hva de faktisk kunne høre. 4. Tonaliteten i åsdølmålet Det er to hovedkilder til den analysen som legges fram her. For det første har det vært mulig å få låne lydopptakene som ligger til grunn for en nyere gjennomgang av andre sider ved åsdølmålet enn de prosodiske, nemlig Johannessen Dernest har jeg brukt digitaliserte versjoner av opptak fra NRK-serien Talemål på Agder (Skjekkeland & Torp 1979). Samtlige kilder har informanter født rundt 1950 eller før. For sammenliknbarhetens skyld er alle grafene som gjengis i dette arbeidet, fra samme informant, en mann født rundt 1930 med rotfestet tradisjonelt åsdølmål. Avstanden tilbake til Seip 1915 er på den ene siden ikke overveldende stor for denne informantens vedkommende, samtidig som mange av informantens jevnaldrende fremdeles lever i dag. Registreringene er for det meste fra løpende tale, altså ikke språkprøver innlest på grunnlag av forskerproduserte testbatterier. Verktøyet som er brukt i arbeidet, er analyseprogrammet PRAAT. Først ser vi på to tostavelsesdomener (Figur 3). Ordene som gjengis, står i identiske fokuserte posisjoner i de respektive ytringene de er klippet fra. Det er lett å se at registreringer som disse støtter opp under Fintoft & Mjaavatns BB-karakteristikk. I disse to konkrete eksemplene er det faktisk vanskelig å skille tonelagene auditivt. Skulle noen annen karakteristikk enn BB være aktuell, måtte det være AB, siden H-toppen kommer ørlite tidligere i krigen enn i Mandal, men det ville grense mot en overtolkning av grafene. Uansett er det imidlertid ingen tvil om at vi har å gjøre med høgtonerealiseringer av tonelagene: H*L]. Så viser vi en hel enkeltytring som blant annet inneholder trestavelsesdomener med begge tonelag (Figur 4): 1 Hognestad 2007, 2008, 2008b og 2009 er også inkludert i Hognestad 2012.

75 Tonaliteten i dialekter på Indre Agder Time (s) 1 k r i: j e n Time (s) 2 m a n d a l Figur 3. krigen (tonelag 1) og Mandal (tonelag 2). Loddrett strek i grafen markerer stavelsesskillet Pitch (Hz) Time (s) s å d e t r a 1 s e: r a j o h e i l e d e i 2 o r n i n g a n Figur 4. så det raserer jo heile (= alle) dei ordningane. Her utgjør (ra)se:ra jo et trestavelses tonelag 1-domene. Den lange vokalen e: er markert med to korte streker øverst i figuren, mens stavelsesgrensen mellom ra og jo ikke markeres. orningan utgjør et trestavelses tonelag 2-domene. Her er de tre stavelsene markert med loddrette streker i grafen. Interpoleringsfunksjonen i PRAAT er brukt for å gjengi en ubrutt tonekurve. I tonelag 1 ser vi at H er forankret sist i trykkstavelsen, altså til andre mora, hvilket også er forenlig med figur 3. I tonelag 2 finner vi imidlertid ikke samsvar mellom figur 3 og 4. I trestavelsesdomenet orningan har H flyttet til den trykklette stavelsen ning, og en låg tone erstatter den som markør på trykkstavelsen or. Dette gir L*HL], hvilket vil si en kontur av C-typen. Mens informantens realiseringer kan sies å være BB i de korte domenene, blir de altså BC når domenestørrelsen utvides med nok en stavelse. Denne synkrone vekslingen i tonelag 2 bekreftes av tallrike andre registreringer. Her følger to, nok en gang klippet fra sammenliknbare ytringsposisjoner:

76 74 Jan K. Hognestad Time (s) 2 å: s e r a l Time (s) 2 f o l k e f e r Figur 5. Åseral og folkeferd, to trestavelses tonelag 2-domener med markerte stavelsesgrenser. Både disse og andre registreringer bekrefter altså strukturen L*HL] i tonelag 2. Dette gjør åsdølmålet interessant i sammenlikning med andre dialekter på Agder. Svært mange dialekter både her og lenger vest i Rogaland er stabile BCdialekter i alle typer tonale domener, også der Åseral-informanten har BB. Den omtalte arkaiske AB-prosodien på Agder framstår også som realiseringsmessig stabil. I eldre flekkefjordmål var realiseringen utvetydig AB også i de lange trestavelsesdomenene. Hvis hypotesen om høyreforskyvning av H som motor i den prosodiske utviklingen er korrekt, slik at BC er et system avledet av AB, kan åsdølmålet anses for å stå i en interessant mellomstilling. I de korte domenene kan vi da tenke oss at tonelag 1 har gjennomgått utviklingen A > B, altså at H har flyttet fra første til andre mora i trykkstavelsen. Siden tonelag 2 allerede hadde B-melodi, innebærer denne utviklingen en akutt fare for tonelagssammenfall, og i de korte domenene kommer vi som vist i figur 3 meget nær en slik situasjon. Ved at H forskyves til den trykklette stavelsen i lange tonelag 2-domener, altså utviklingen B > C, «reddes» imidlertid kontrasten og gjøres tvert om mer robust enn noen gang. I yngre flekkefjordmål har denne utviklingen også nådd de korte domenene, slik at dagens ungdom i Flekkefjord realiserer tonelagskontrasten med et gjennomført BC-system (Hognestad 2008a). En rimelig prediksjon vil dermed være at noe liknende kan skje i Åseral. Slik prosodien framstår i nærværende undersøkelse, kan den interessante labiliteten i tonelag 2 representere stadiet like før dialekten stabiliserer seg på BC-nivå. Dette analyseresultatet kan videre sies å ytterligere understøtte hypotesen om peak delay som overordnet prinsipp i den prosodiske utviklingen. Dermed kan vi oppsummere det vi har kommet fram til om tonelagsvariasjon på Agder. Oppstillingen nedenfor legger en siste kategori E til stiliseringene i Figur 1, slik at også Agder-dialekter med lågtonepråsodi kommer med. E representerer da en konfigurasjon av typen H*LH], typisk for tonelag 2 i østnorsk, og samsvarer ikke med notasjonen hos Fintoft & Mjaavatn. AB: belagt hos de eldste informantene i Flekkefjord, Lista, Kvinesdal og Fjotland. BB: belagt i Åseral i korte tonelagsdomener.

77 Tonaliteten i dialekter på Indre Agder 75 BC: belagt i Åseral i lange tonelagsdomener, samt i yngre Agder-mål generelt. DE: belagt i østlige mål på Agder generelt, bl.a. i Birkenes os Setesdal. En helt utvetydig generalisering som følger av denne oppstillingen, er at åsdølmålet er et høgtonemål. Og siden hovedinformanten er en mann født rundt 1930, en person av den typen som tradisjonelle dialektologer gjerne valgte ut som sin ene pålitelige representant for målet som skulle studeres, må en utvikling fra lågtone til høgtone mellom Seip 1915 og denne informantens språk kunne karakteriseres som ganske utenkelig. 5. Hva kan ligge bak Seips lågtoneanalyse? Både den faghistoriske gjennomgangen og analysen som er presentert i dette arbeidet, etterlater Didrik Arup Seip som en enslig svale med sin karakteristikk av åsdølmålet som et lågtonemål. En konklusjon i retning av at Seip tok feil, burde derfor ikke være helt upassende å trekke, men spørsmålet blir i neste omgang om det kan finnes grunner til den slutningen som framkommer i Seip Åseral er topografisk delt i to dalfører, østdalen og vestdalen, som møtes i sør i Kyrkjebygd. En tenkbar hypotese kunne være at østdalen hadde et åsdølmål med prosodiske trekk fra Setesdal-naboene i øst, der det notorisk er lågtone, og at det var det Seip hadde hørt. Om dette kan vi finne følgende informasjon hos Seip (s. 9): Enda folket i Åseral bor svært spredt, har målføret i det store og hele et enhetspræg. Bebyggelsen er jo temmelig jevn. I utkantene kan en naturligvis merke påvirkning fra grannemålene sterkest [ ] i kirkebygden kan en høre det egteste åsdølmål, det mål som er minst påvirket utenfra, helst mellom gamle folk. Det synes å være en liten forskjel mellom målet i kirkebygden og i østdalen på den ene siden og målet syd for kirkebygden og i vestdalen på den andre [ ]. De eksemplene Seip gir på den nevnte dialektforskjellen mellom øst og vest, har imidlertid ikke noe med prosodien å gjøre. Hadde lågtone/høgtone vært en forskjell mellom språket i de to dalene, ville vi vente at Seip hadde gjort et poeng av det. Han slår også fast at «Den følgende fremstilling vil først og fremst bygge på måltilstanden i kirkebygden» (s. 10). Når vi da legger til at hovedinformanten fra Johannessen 2001, som alle grafene i dette arbeidet er hentet fra, også er fra Kyrkjebygd, virker det ikke sannsynlig at lokaliseringsforhold kan besvare spørsmålet vårt. Muligheten er selvsagt til stede for at Seip simpelthen ikke hadde tilstrekkelig godt øre for tonale nyanser i språket. Likevel skal denne framstillinga avrundes med presentasjon av data som, hvis noe tilsvarende i sin tid kom Seip for øre, kan tenkes å ha påvirket analysen hans. Informanten fra Kyrkjebygd har nemlig en karakteristisk måte å markere emfase på, ikke bare ved trykk, men også ved tone. Et sted i intervjuet blir det lagt opp til at han skal produsere presensformen av et verb som intervjueren er interessert i. Informantens første

78 76 Jan K. Hognestad respons er å si kasta (= kastar), men så ombestemmer han seg raskt og velger et annet verb som han nok anser som mer karakteristisk for dialekten, nemlig hive (= hiver, Figur 6). Siden han tar seg i en «feil» og retter seg selv, uttales det siste verbet sterkt emfatisk. Figur 6. hiver. Her har vi en tonelag 1-realisering som først inneholder den forventede melodien H*L, men i tillegg kommer en utvetydig avsluttende H], altså en høg grensetone ved domeneslutt. Normalt ville åsdølen bruke H*L] i tonelag 1, naboene i øst med lågtone bruker L*H], og i dette tilfellet produserer vår informant altså H*LH]. Den avsluttende høge grensetonen kan her skape et inntrykk av lågtoneprosodi, siden lågtonedialektene nettopp har en maksimalt høyreforskjøvet H som avslutning i begge tonelag. Husk også Seips karakteristikk i det innledende sitatet: «Enstavelsestonelaget er ikke synkende i Åseral; men det stiger ikke så høit som i vanlig østlandsk.» (Kursiveringen er gjort av JKH.) Dette gir faktisk mening i lys av grafer som den i Figur 6. I en østlandsk lågtonerealisering av dette tonelag 1-ordet (som Seip var vant med fra hovedstaden), ville den avsluttende H]-tonen være atskillig mer høyfrekvent. Det kan selvsagt tenkes at nettopp det tonale naboskapet i øst kan brukes som forklaring på det informanten her gjør, jfr. Seips opplysning om at Kyrkjebygd og østdalen tross alt har visse trekk til felles, nemlig trekk som graviterer i østlig retning, altså mot Setesdal. Imidlertid leder tonelagsrealisasjoner av denne typen like gjerne tanken i retning av en helt annen landsdel, nærmere bestemt tonelagssystemene vi finner mange steder i Hordaland, som ellers er et av områdene med AB-prosodi, jfr. figur 2. Også her høres jevnlig en avsluttende H-tone, ikke minst i emfase-sammenhenger. I Hognestad 2009 s. 234 ff. påvises det at høgtonedialekten Bergen bymål også i andre sammenhenger gjør bruk av melodien H*LH]. Her skal det ikke tas stilling til om det er dialektkontakt eller internlingvistiske forhold i åsdølmålet som ligger bak utviklingen av emfatisk H*LH]; det skal bare antydes at denne konfigurasjonstypen kan være kilden til Seips lågtonedom. Det er en kjent sak at norske tonelag ofte har blitt demonstrert ved minimale par uttalt i isolasjon og med sterk fokusering på begge ord. Hvis Seip brukte en slik undersøkelsesmetodikk for å etablere prosodisk type i Åseral, kan nettopp emfatiske realiseringsvarianter ha dukket opp, med avsluttende høgtone som resultat.

79 6. Avslutning Tonaliteten i dialekter på Indre Agder 77 Sentralt i dette arbeidet har stått en peak delay-basert forklaringsmodell, en modell som både tar mål av seg til å forklare tonelagenes fødsel, utviklingen som har gitt den store variasjonen vi finner i dag og dialektintern synkronvariasjon i samme tonelag hos samme taler. Slik sett må modellen sies å ha betydelig forklaringskraft. Samtidig gir den prediksjoner for hvordan prosodien i gitte dialekter kan tenkes å utvikle seg videre, nemlig ved at H-flyttingen mot høyre simpelthen fortsetter. Hognestad 2012 diskuterer dette i detalj. Allerede nå, men kanskje aller helst om noen år, vil Agder-regionen være meget interessant å velge som åsted for nye undersøkelser, og da med ungdomsinformanter. Da kan vi både få vite mer om hva som har skjedd i Åseral, og vi kan kanskje få indikasjoner på om den hyppig forekommende BC-prosodien på Sørlandet er stabil, eller om enda flere omdreininger på utviklingsskruen ligger foran oss. Litteratur Fintoft, Knut, 1970: Acoustical Analysis and Perception of Tonemes in some Norwegian Dialects. Oslo. Fintoft, Knut & Mjaavatn, Per Egil, 1980: Tonelagskurver som målmerke. I: Maal og Minne. S Hognestad, Jan K., 1997: Tonemer i en høytonedialekt. Oslo. 2007: Tonelag i Flekkefjord bymål. I: Norsk Lingvistisk Tidsskrift 25. S a: Prosodisk utvikling i en sørlandsdialekt. Gjensyn med Flekkefjord. I: Norsk Lingvistisk Tidsskrift 26. S b: «Jeg hører det på tonefallet.» Om tonale forhold i norske dialekter med særlig fokus på Agder. I: Agder Vitenskapsakademi. Årbok Kristiansand. S : Intonasjon som tekstbinding. I: Maal og Minne 2. S : Tonelagsvariasjon i norsk. Synkrone og diakrone aspekter, med særlig fokus på vestnorsk. Kristiansand. (Doktoravhandlinger ved Universitetet i Agder 40.) Johannessen, Silje, 2001: Fra isolasjon til kontakt. Om talemålsutviklingen i Åseral på 1900 tallet. Utrykt hovedoppgave, Høgskolen i Agder, Kristiansand. Ladd, D. Robert, 2008: Intonational Phonology. Cambridge. Larsen, Amund B., 1890: Indberetning fra adjunct Amund B. Larsen om reiser foretagne med offentlig stipendium i årene for at studere bygdemålene i Kristiansands stift. Kristiania. (Universitets- og skole-annaler. Ny række 5.) Larsen, Erling Georg, 1970: Formverket i Flekkefjord bymål. Oslo. Mæhlum, Brit & Røyneland, Unn, 2012: Det norske dialektlandskapet. Innføring i studiet av dialekter. Oslo. Oftedal, Magne, 1952: On the origin of the Scandinavian tone distinction. I: Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskab 16. S Seip, Didrik Arup, 1915: Lydverket i åsdølmålet. Kristiania. (Bidrag til nordisk filologi av studerende ved Kristiania Universitet 2.) Selmer, Ernst W., 1927: Den musikalske aksent i Stavangermålet. Oslo. (Opuscula Phonetica 7.) Skjekkeland, Martin, 1997: Dei norske dialektane. Tradisjonelle særdrag i jamføring med målføra. Kristiansand.

80 78 Jan K. Hognestad Skjekkeland, Martin & Torp, Arne, 1979: Dialekter på Agder. (Serie av radioprogrammer i NRK.) Yip, Moira, 2002: Tone. Cambridge.

81 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 79 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra Helge Sandøy, Universitetet i Bergen 1. Norsk dialektologi omfang og framvekst Det kan vere litt dristig å presentere perspektiv på ei vitskapsgrein der dei fleste forskarane framdeles lever og har sine eigne sterke opplevingar av disiplinen gjennom ein og to og kanskje snart tre generasjonar. Kvar enkelt har truleg sin eigen versjon av korleis disiplinen og virkelegheita har utvikla seg. For å bøte litt på dette nødvendigvis subjektive i perspektivet og for å skape ein liten avstand til stoffet skal eg utover i artikkelen bruke nokre statistiske oversyn, som er basert på Oddvar Nes: Norsk dialektbibliografi (1985) og på ein base over hovudoppgåver innlevert i tida bygd på den annoterte katalogen Geirr Wiggen laga over hovudoppgåver i nordisk (2011). Dette blir datagrunnlaget for det vi her kjem til å kalle norsk dialektologi eller norsk talemålsforsking. Det einaste som blir utelate frå begrepet talemålsforsking, er normative arbeid, altså slikt som skal gjelde berre standardtalemål. 1 Norsk dialektbibliografi omfattar titlar på publiserte arbeid for tidsrommet Avisartiklar er ikkje med i denne bibliografien, men elles er alle andre typar skrifter medtekne, mest bøker og tidsskrift sjølvsagt. Titlane er registrert etter publiseringsår, og dermed er eldste norske arbeidet ordboka åt sunnfjordspresten Kristen Jensson, altså Christen Iensøn: Den Norske Dictionarium Eller Glosebog, Kiøbenhaffn Oddvar Nes skal ha takk for konkrete innspel til denne artikelen. 2 To publikasjonar frå 1984 er ikkje medkomne i bibliografien, men blir rekna inn i dei statistiske framstillingane nedafor, og samtidig er publikasjonane frå 1985 (åtte i alt) trekt frå i same framstillingane ettersom dette året ikkje er fullstendig registrert. Dei aktuelle tala er korrigert også der utgangspunkt er tabellane hennar Jorunn Aske (1997).

82 80 Helge Sandøy Figur 1. Talet på norske dialektpublikasjonar i femtiårsbolkar (etter Norsk dialektbibliografi). Dette var ikkje første arbeidet om norske dialektar, for dét var nokre sider som presten Jørgen Tomasson laga om egdemålet sirka Men denne teksten blei først trykt i 1911 som Maallære og ordtøke fraa Vest-Agder fraa fyrste helvti av 1600-talet (v/torleiv Hannaas) og blir dermed registrert på året Statistisk sett gir dette sjølvsagt ein ørliten feil, men slikt får ingen merkande konsekvensar for framstillinga nedafor. Desse arbeida er previtskaplege. Verken Jørgen Tomasson (jf. Skjekkeland 2011) eller Kristen Jensson arbeidde dialektologisk; å tolke det slik, ville vere ein anakronisme. Hovudmålet for dei to var å presentere norsk språk og vi kan vel då tolke det slik at dei fokuserte på avvika frå det sjellandske maktspråket i samtida. Slik var dei første hundreåra av denne sakprosahistoria (jf. Sandøy 2006). Men vi prøver i dag å bruke opplysningane i dei gamle bøkene dialektologisk, og derfor omfattar Norsk dialektbibliografi både kjelder og faglege avhandlingar. Mange publikasjonar tilhøyrer begge desse kategoriane. Hovudoppgåvene som er tilføydd etter Wiggen (2011), dvs. frå og med 1985, er 144 i talet. Det er ikkje laga samlande bibliografi over andre talemålspublikasjonar etter 1985, men vi kan nok rekne med eit høgt tal. Den samla faglege produksjonen innafor denne disiplinen er imponerande stor. Den historiske utviklinga i tal viser ei nær på eksponensiell kurve for talet på talemålspublikasjonar, som vist i figur 1. Publikasjonane frå den førvitskaplege perioden, dvs. før Ivar Aasen sine arbeid, utgjer berre 2 % av alt (nemleg 52 publikasjonar). Etterpå er fordelinga slik: Dei hundre åra frå 1851 til 1950 har 33 % (848), og dei 34 åra i perioden har 65 % (1664) av totalproduksjonen (Aske 1997 s. 84). Eit anna drag ved denne faggreina er at mykje av litteraturen er produsert av lekfolk, dvs. slike som ikkje har filologisk utdanning. Det har sjølvsagt saman-

83 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 81 Figur 2. Fordelinga av arbeid frå fagfolk og lekfolk for åra og heng med den kulturpolitiske rolla som dialektane har fått i Norge, først som nasjonalt symbol, seinare som symbol for regional og sosial politikk i opposisjon mot sentralistisk utvikling og dominans. Dette har Jorunn Aske vore inne på i hovudoppgåva si, og ho har analysert Norsk dialektbibliografi etter kven som har skrive publikasjonane. Fagfolk er her definert som forfattarar med «universitetsutdanning i filologiske fag» (Aske 1997 s. 27). Forholdstala mellom ymse typar forfattarar kjem fram i figur 2. I kor stor grad skrivande ikkje-fagfolk er eit norsk særdrag, kunne ha vore eit interessant kulturhistorisk og vitskapssosiologisk emne å få undersøkt. (I figur 2 lèt vi faghistoria begynne kring 1850, det vil i praksis seie med Ivar Aasen.) 3 Når ein i internasjonale sosiolingvistiske samanhengar ser på mengda av relevant litteratur, slår det ein at vi i Norge er godt forspent, og at produksjonen er god kvart år, som ein lett ser f.eks. av den årlege bibliografien i årboka Sociolinguistica. Eg kan ikkje vise til jamførande talstørrelsar, men det kan godt vere eit særdrag i den norske akademiske tradisjonen at så stor del av hovudoppgåvene (og etter 2007: masteroppgåvene) i faget nordisk har talemål som tema. Av Wiggen (2011) går det fram at 13,2 % av alle hovudoppgåvene i tida er dialektologiske, dvs. 558 av i alt oppgåver i nordisk. I figur 2 kjem delen av hovudoppgåver som ein eigen kategori, men han kunne med god grunn reknast saman med arbeid frå etablerte forskarar. Det er klårt at hovudoppgåvene utgjer ein svært viktig del av norsk talemålsforsking ved at dei representerer større beskrivingar og systematiske prosjekt under vitskapleg rettleiing. 3 Bearbeidd etter Aske (1997: s. 43 og 84).

84 82 Helge Sandøy 2. Den «systematiske Dialektforskning». Junggrammatikk og dialektgeografi Opphavet til den vitskaplege dialektforskinga må seiast å vere arbeida hans Ivar Aasen ( ) og innsamlingsferdene hans frå Han gjennomfører systematisk innsamling, og dataa er nokså pålitelege. Dei blir behandla i grammatiske jamføringar, og det gjer arbeida hans frå 1848, 1850, 1853, 1864 og 1873 til svært viktige oppslagsverk den dag i dag. Dei representerte sjølvsagt eit kvantesprang i si tid i fagleg innsikt i norsk talemål. Men hovudformålet hans Aasen var å få oversikt nok til å kunne utforme det nye landsmålet gjennom ein grammatikk og ei ordbok. Han hadde ikkje som mål å grave seg ned i detaljar i enkeltdialektar og å stille språkvitskaplege spørsmål knytt til utbreiing, historikk eller struktur i talemålet. Når junggrammatikken veks fram i Europa frå sirka 1880 og påverkar norsk språkvitskap, ser Johan Storm ( ) at det må komme eit nytt forskingsprogram. I tidsskriftet Norvegia skreiv han (1884a s. 7): Hans [= hans Ivar Aasen] Synspunkt er det samme som den reisendes, naar han fra en høi Klippetinde betragter Landets Udseende; de største Bjergtoppe og Søer, de store Skove, vide Sletter og brede Elve træde frem for hans Syn, kortsagt: Landets store Træk. Det mindre, Enkelthederne, svinde eller flyde sammen for hans Blik [...] Det, som altsaa for Sprogforskningen nu staar paa Dagsordenen, er den systematiske Dialektforskning (Dialektologi). Dette var jo sympatisk formulert; Storm beundra Aasen, men følte nok at han og landsmålsinteressa stod i vegen. Vi ser ein snev av kritikk i ei formulering litt lenger framme i det forskingsprogrammet Storm skisserer (s. 8): Det gjælder ikke blot at udfinde, hvor meget der i hver Dialekt er bevaret af det gamle, men ogsaa at udforske, hvorledes det nye har udviklet sig. Junggrammatikken i vid forstand blei eit sterkt nordisk paradigme i språkforskinga, og særleg innafor dialektologien. Den førte språkvitskapen mange steg framover, og i den tidlege fasen må han ha fasinert unge forskarar. Men viss vi knyter junggrammatikken til berre «unntakslause lydlover» (ein påstand presentert først av August Leskien i 1876) og lineær historisk utvikling, må vi presisere at junggrammatikken hadde ikkje noko langt liv, for alt kring 1880 utvikla det seg nye greiner i europeisk språkvitskap, fonetikk og dialektgeografi, som kritiserte junggrammatikken (Malmberg 1959 s. 70 ff.). Desse greinene sprengte perspektivet åt junggrammatikarane og oppdaga variasjon som ikkje alltid var «unntakslaus». Derfor kan det vere rettare å seie at Storm og særleg eleven Amund B. Larsen ( ) utvikla den norske dialektgeografien. Perspektivet «slektskapsforhold» fokuserer Larsen allereie i 1886 med Oversigt over de trondhjemske dialekters slægtskabsforhold, og det blei eit nokså fast innslag i norske dialektavhandlingar. Seinare voks Didrik Arup Seip ( ) inn i dette vitskapssynet, og vi kan nok sjå på hovudoppgåva hans frå 1911 som eit godt uttrykk for kva dialektologien stod for. Seip gjekk på se-

85 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra Historisk-geografisk innledning 2. Åsdølmålet sammenlignet med målførene omkring 3. Fonetisk oversigt 4. Aksent 5. Kvantitet 6. Kvalitet 7. Målprøver 6. Kvalitet A. Konsonantene 1. Regressiv virkning fra vokal på konsonant 2. Progressiv virkning fra vokal på konsonant 3. Regressiv assimilation mellom konsonanter 4. Progressiv assimilation mellom konsonanter 5. Reciprok assimilation mellem konsonanter 6. Vestnorsk og østnorsk konsonantforbindelser i åsdølsk 7. Vokalisering av konsonant 8. Konsonantbortfall 9. Konsonant-tillegg 10. Forskjellige konsonantovergange B. Vokalene 1. Progressiv virkning fra konsonant på vokal 2. Regressiv virkning fra konsonant på vokal 3. Tiljevning mellem vokaler 4. Svarabhaktivokalen 5. Vokalbortfall 6. De enkelte vokaler a. Vokaler i trykksterke stavelser 1. De gammelnorske lange vokaler 2. De gammelnorske tvelyd 3. De gammelnorske korte vokaler b. Vokaler i stavelser med bitrykk c. Vokaler under svakeste trykk Illustrasjon 1. Hovuddisposisjon og underdisposisjon i Seip: Lydverket i åsdølmålet, minar hos Amund B. Larsen, og der gjekk dei igjennom arbeidet hans. Dermed kan vi seie at disposisjonen for hovudoppgåva om åsdølmålet (Seip 1915) er så nær eit autentisk uttrykk for det dialektgeografiske (eller ev. junggrammatiske) idealverket som vi kan komme, jf. illustrasjon 1. Vi kan her legge merke til at slektskapsforholda blir drøfta i kap. 2, og så kjem dei typiske lydlovene i kap. 6. Dette er emne som blir gjengangarar i den norske dialektinteressa, og mange av desse punkta går att i hovudfagsoppgåvene som blei skrivne i dei neste generasjonane. Om vi ser på oppgåva hans Reidar Myhre frå 1942, som rettnok gjeld berre vokalismen, ser vi noko av same

86 84 Helge Sandøy 1. Innledning A. Historisk-geografisk oversikt B. Iddemålets slektskapsforhold 2. Fonetisk oversikt 3. Vokalkvantitet A. I trykksterk stavelse B. Vokalkvantitet i trykksvak stavelse 4. Kvantitet av vokaler A. I hovedstavelse B. Vokalkvalitet utenfor hovedstavelse 1. Innledning 2. Bøyningsendelser 3. Vokalen i avledningsendelser 4. Bindevokalen i sammensetninger 5. E-mål og jamning 5. Målprøver Illustrasjon 2. Innhaldslista i Reidar Myhre: Vokalismen i Iddemålet, trykt i systematikken i perspektiva slektskap og lydovergangar altså 41 år etter. Arbeidsmåten er den same som hos Seip og hos Storm og Larsen å beskrive dei systematiske lydovergangane frå norrøn tid og systematisere dei rette fonologiske omgivnadane som gav vilkåra for endringane, eller sagt annleis: bestemme dei lydlovene som var aktuelle for dialekten. Fleire av punkta i disposisjonen hos Myhre er identiske med dei Seip har i sin, nemleg historikk og geografisk slektskap. Myhre har ikkje overskrifter som viser direkte til «lydlover», men teksten hans dreiar seg om eksempel organisert etter lydovergangar i gitte omgivnader som hos Seip (1915). (Men som perspektiv er faktisk ikkje dette med omgivnadar fremmendt i moderne fonologi heller, men no heiter det reglar, formalismen er viktig, og ein opererer med eit abstrakt begrep som liknar fonembegrepet.) 3. Innsamlingsprogrammet (induksjonismen) Johan Storm hadde store vyar for den nye vitskapsgreina, som skulle sjå etter «Enkelthederne». Han ønskte seg monografiar med opplysningar om enkeltdialektar. Den arbeidsmåten hadde forresten Ivar Aasen òg, som laga seg mange geografisk avgrensa ord- og målsamlingar (no utgitt i skriftserien frå Ivar Aasen-selskapet). Men Storm ønskte seg endå betre systematikk i innsamlinga. Derfor laga han i 1884 ei Kortere Ordliste med tanke at feltarbeidaren skulle sikre belegg på ord som gir materiale på ei mengd fenomen som Storm såg kunne vere interessange i studiet av norske dialektar. Det meste dreiar seg om historisk-fonotaktiske fenomen. Denne Kortere Ordliste (KO) er blitt

87 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 85 mykje brukt opp til vår tid. Den første som samla inn etter KO og i tillegg laga ein monografi på grunnlag av materialet, var Karl Bjørset ( ) med «Syd-Lesje- og Nord-Dovremålets lyd- og formlære. Fremstillet i sine hovedtræk paa grundlag af Joh. Storms Kortere ordliste» i Bjørset fekk stipend frå universitetet til å drive innsamling nokre somrar. To år etter publiserte han tilsvarande oversikt frå Nord-Rollag. Ein av dei riktig produktive i faget, Olai Skulerud ( ), gav i åra ut fleire bøker som òg eigentleg var oppskrifter etter KO frå søraustlandske dialektar (1924, 1926, 1927). Så høgt var altså detaljane verdsett at dei kunne publiserast på denne måten i «rådataform». Karakteristisk for vitskapsperspektivet er det Hoff (1950 s. 418) siterer etter Johan Storm: «Die eigentliche Sprache ist die gesprochene Sprache, und diese besteht aus Lauten.» Amund B. Larsen var som nemnt elev av Storm. Han følgte opp med store innsamlingar, med eit revidert program i 1910 og med kritikk av landsmålsdominansen. Han viste til at nabolanda var komne langt i dialektforskinga, men i Norge hadde storverket og syntesen hans Aasen skapt ei forestilling om at det grøvste var allereie utført. Om målet med detaljinnsamlingar seier han (Larsen 1910 s. 110): Man bryr sig slet ikke saa meget om blot at kunne detaljerne; men man maa jo ha detaljerne for at komme ind i sprogets særegne biologi, den som sammen med kulturens indhold og kulturens veier vil lede dets fremtidige utvikling. Uttrykket «sprogets særegne biologi» viser junggrammatikaren Larsen, som hentar metaforar frå realfaga, slik termen lydlov skulle alludere til naturlov. Det kan forresten nemnast at Larsen hadde ein bror som var biolog. Amund B. konkretiserte programmet sitt nærare med at ein trong ein synopsis over «hver enkelt av sprogets fænomener», dvs. samling «av aldeles objektive vidnesbyrd», som skulle gi språkleg og kulturhistorisk innsikt. Her ser vi altså òg det vi i dag har lyst å omtale som positivisten. Planen var vidare at Amund B. Larsen sjølv skulle vere redaktør for synopsisen, og så skulle han disponere over ei rekkje medarbeidarar. Dessverre fekk han ikkje midlar til å realisere dette, men han sjølv leverte eit eksemplarisk bidrag til datainnsamlinga, nemleg Sognemålene, som kom i Materialet hadde han samla inn på eksisplassar frå vernepliktige frå dei ymse sokna i heile Sogn. Det var ein velkjent måte å drive feltarbeid på den tida. Dessutan hadde han utvida innsamlingsmalen i forhold til KO. Den synoptiske oppstillinga demonstrerer han i den omfattande boka frå 1926, jf. illustrasjon 3. I innleiinga til boka skriv han (s. XVII) at skriftet [har] fåt den særegenhet ved fremlæggelsen av sit materiale både for lydlæren og formlæren, at det for den aller v)æsentligste del er overlatt til eksemplene selv alene at uttrykke de regler deres form beror på. Han overvurderer nok lesarane sine, og desse 514 sidene kan neppe kallast eit vitskapleg framsteg; dei fortel om eit vitskapssyn der dataa stod så sentralt.

88 86 Helge Sandøy Illustrasjon 3. Side 528 i Sognemålene av Amund B. Larsen (1926). Derimot utgjer innleiinga på vel 70 sider eit høgdepunkt i dei innsiktene Larsen hadde tileigna seg i språkhistorie gjennom eit langt fagleg liv. Ein sentral person i nordistikken i fleire tiår var Sigurd Kolsrud ( ), som var professor frå Han var ansvarleg for bokserien Norske maalføre frå 1906, ein serie av bøker med nokså skiftande kvalitet. Ei av bøke-

89 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 87 Illustrasjon 4. Lars Søreide: Nordfjordmálet, 1930, s. 4. ne som kan pryde serien, var Romsdalsmaalet (Tresfjorden). Formlæra (1929), som eg sjølv bør vere i stand å vurdere ekstra kritisk. I denne boka er faktisk lite åfått. Forfattaren Hans Rypdal ( ) har her gjort eit solid synkront arbeid. (Han døydde altså seks år før boka kom ut.) Lydskrifta er konsistent og så nær fonemisk vi kan vente oss før fonemet var eit kjent begrep her til lands. Året etter kom i same serien boka Nordfjordmálet av Lars Søreide ( ), og her ser vi det reine rotihop av fortid og notid i lydskrifta, dvs. ei blanding av etymologisk skrivemåte og av referanse til samtidsuttalen. Illustrasjon 4 viser presentasjonen hans av vokalane i nordfjordsk. Denne framstillinga skulle antyde vokalfonemsystemet vi ser nedafor, og det er sjølvsagt fullstendig utenkjeleg i norsk samanheng: í ý ú ì ỳ ù é ó e ø ò æ è á a: I skriftserien Norske målføre er det altså svært skiftande kvalitet. Men vi kan ikkje underslå at det er samla inn svært mykje materiale, og mykje er til stor nytte.

90 88 Helge Sandøy Illustrasjon 5. Ei side frå synopsisen for Møre og Romsdal (her sokna i Romsdal). Innsamlingsarbeida var altså svært detaljorientert. Den som gjekk lengst i den leia, var ikkje A. B. Larsen, for han skreiv både oversiktsverk og nyskapande monografiar. Truleg må Olai Skulerud ( ) få den tvilsame æra av å ha konsentrert seg mest om «Enkelthederne». Han var flittig som ein maur, samla inn og publiserte. Oppskriftene hans er overleste av detaljar og ikkje lette for andre å bruke (jf. Sandøy 1988). Største verket hans er Telemaal og tinnsmaal ( ), og om det skriv Einar Haugen nokså ironisk (1948 s. 71): 786 tightly packed pages [...] but for all its vast materials, recorded with infinite patience and accuracy, the effective phonological system of the present-day dialect remains undescribed. Kolsrud skipa Norsk målførearkiv (NMA) i 1936, og han sette i 1951 i gang største systematiske innsamlingsarbeidet i Norge under prosjektnamnet Norsk dialektatlas. Det var lagt opp svært vidt, men relativt enkelt: Det blei laga ein

91 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 89 synopsis med utgangspunkt i KO (og altså ikkje lista hans A. B. Larsen) der alle sokna i landet fekk ei linje loddrett i ein protokoll, og i kolonnane utover til høgre kom kvart enkeltord frå KO med referanse til paragraf der. I kolonnane på kvar linje skreiv ein så inn uttalen av ordet eller ordforma eller setninga på dialekten frå det aktuelle soknet. Kvart fylke fekk sin protokoll. Hovudfagsstudentar som skreiv dialektoppgåver, og andre innsamlarar betalt av Målførearkivet førte materialet sitt inn i synopsisen, og dermed kunne ein få ei effektiv oversikt over geografisk variasjon i norske dialektar. Ikkje alle sokn er utfylt enno, men det er mykje som står der. Sjølv om lydskrifta er av ymsande kvalitet, er det svært mykje å hente for den som arbeider med norsk dialektgeografi. Norsk dialektatlas var eit prosjekt med store vyar og med vengesus. I hovudprosjektet var målet som namnet antydar å bruke opplysningane til å lage kart etter (Hoff 1960). Dei skulle etter planen komme ut i bokform, men arbeidet blei for omfattande til at det kunne realiserast. Johan Anthon Schulze ( ) teikna svært mange kart, og dei fekk han kopiert opp og delt ut til alle dei fire universitetsinstitutta i nordisk som fanst sommaren 1991, då han slutta i stillinga si ved NMA. I dag er sjølve protokollane (synopsisen) digitalisert åra var ei god tid for dialektgeografisk arbeid. I Bergen òg fekk Målføresamlinga i åra tilskott frå Forskingsrådet til ei større innsamling på Vestlandet, og Hallfrid Christiansen lage den svært omfattande Spørjeliste ved gransking av vestnorske målføre (1954) til formålet, for KO bar preg av å fokusere drag som var mest interessange for austnorsk. I Bergen òg blei det laga opplegg for ein synopsis, men han nådde aldri langt i utviklinga. Derimot blei det samla inn mykje materiale etter leisten frå Spørjeliste, og det er lagra systematisk i store oppskriftsbøker. Her blei det òg ofte brukt lydband ved innsamlinga. I ein periode ( ) var Gunnvor Rundhovde ( ) engasjert i Wörter und Sachen-forsking, slik at ho begynte å byggje opp ei systematisk samling av tematiserte opplysningar. Det arbeidet kom ikkje langt. Det finst ei handfull hovudoppgåver over tematiske ordstudiar i kombinasjon med tradisjonsstudiar i Norge, men elles må ein undre seg over kor svak denne forskingsretninga blei her til lands jamført med tilstanden i nabolanda våre. Men Norsk målførearkiv hadde eit godt utbygd heimelsmannsnett som det sendte spørjelister til med ujamne mellomrom. Dei nesten 400 spørjelistene i eine serien gjeld ord og sak (mange forresten tilknytt Atlas Linguarum Europae-prosjektet). Serien med grammatiske spørjelister har berre 22 nummer. Det meste av dette materialet er no brukt i Norsk Ordbok, men lite i enkeltmonografiar. 4

92 90 Helge Sandøy 4. Strukturalismen i norsk dialektforsking Det tok lang tid før dialektologane såg fagleg nytte i den strukturalistiske tilnærminga og bruken av fonembegrepet. Det var ein uvitskapleg abstraksjon for somme. Det faglege kravet var at ein skulle gjenspegle realitetane best muleg, og det vil seie uttalen, det «aldeles objektive vidnesbyrd», som Amund B. Larsen formulerte det i «Det virkelege» var derfor dei innsamla dataa, det feltarbeidaren faktisk hadde høyrt. Det var språket. Slik var det frå Storm til Skulerud og Kolsrud. Ofte blir kritikken mot den tradisjonelle dialektologien formulert med at han hang for lenge att i junggrammatikken. Men både for dei tre nemnte her og for mange andre var det meir slik at dei hang fast i dei litt nyare retningane, nemleg klassisk og eksperimentell fonetikk. Lydskrift og lydnyansar fortalte om virkelegheita, og den skulle vitskapen fange inn. Typisk var det slik sett at Skulerud studerte fonetikk i 1927 i Frankrike. Dei strukturelle relasjonane mellom uttalane var utafor interessa. Det hadde dels si årsak i synet på kva studieobjektet språk var, og for mange var også det historiske perspektivet så sjølvsagt at synkronien var uinteressang så lenge han stod aleine. Då Sigurd Kolsrud opponerte mot Hallfrid Christiansen, som i 1932 tok doktorgraden på Gimsøy-målet (1933), kritiserte han resonemanga hennar med at ho ikkje kunne bevise påstandane om av kvantitet var vilkår for nokre endringar ho hadde drøfta. Han føydde til (1952 s. 405): Og eg forstår ikkje kva nytte det kann vera å gå ut ifrå notidsmålet og rekna upp alle døme som finst på ein viss vokal i visse stodor [...] når ein ikkje samstundes freistar ordna dømi historisk og derved kann få klårlagt tendensen. For Kolsrud var altså ikkje språket eit synkront fenomen. Alle meiningsfulle linjer og jamføringar måtte ta utgangspunkt i norrønt. I eit historisk perspektiv var det naturlege målet å berge flest muleg opplysningar om fenomen som viste linjer bakover. Dette er litt underleg for oss i dag, for vi har sett kor stor hjelp den historiske språkvitskapen har av å tenkje diakronien som ei rekkje av synkrone strukturar. Men slik var det altså ikkje for f.eks. Kolsrud. Han meinte slik teoretisk abstraksjon førte på avvegar. Berre det observerbare faktumet var vitskap. Han avviste idéen om at studieobjektet språk ligg bakom sjølve dataa. Han kalla det for «den teoretiske arbeidsmåten» (s. 407) og «teleologisk målgransking» (s. 411). «Mi meining er», seier han vidare s. 411, «at slike konklusjonar er uvitskaplege». Vi skal ikkje skulde etterfølgjaren hans Kolsrud, nemleg Olav T. Beito ( ), for å vere prestrukturalist eller noko liknande, men han utgjorde heller ikkje noko klårt brott. I førsteforelesinga si frå 1957 sa han f.eks. (1957/79 s. 29): Meir enn nokon gong hastar det no med å berge for vitskapen mest mogleg av det språklege tilfanget som held på å kverve or målføra våre. Ein kan heller ikkje skimte nokon distanse eller ironi i det han sa i minnetalen over Skulerud i 1963 (1963 s. 268):

93 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra % av alle vitsk. 5, ,864 6,25 2, ,766 8, ,369 18,487 21,196 % av alle h.oppg. 4,5455 2, ,388 68,354 75,556 Figur 3. Bruk av fonetisk og av fonemisk skrivemåte i alle typar vitskaplege arbeid og i hovudoppgåver (med grunnlag i Norsk dialektbibliografi). Det som oftast vert foraldra etter kvart som vitskapen gjer framsteg, det er metodar og teoriar; men eit pålitande tilfang vil alltid ha sitt verd. Skulerud fortapte seg ikkje i spekulasjonar og teoriar; han konsentrerte seg i staden om å syne det faktiske måltilstandet med å leggja fram eit så heilsleg og pålitande tilfang som mogeleg. Vi kan legge merke til dei to gongene også Beito snakkar om «pålitande» og siktar til dei subjektive fonetiske oppskriftene. Ein brukar gjerne å vise til Gimsøy-målet (Christiansen 1933) som første strukturalistiske arbeidet i norsk nordistikk. Det hadde nok sine grunnar i at Christiansen hade god kontakt med allmennlingvistane i Oslo, og ho hadde eit kapittel om «fonemets funksjon», men avhandlinga er eigentleg svært tradisjonell og historisk orientert, og det aktuelle kapittelet heiter i fullform «Deskriptiv fremstilling av fonemenes funksjon og historie». Men vi skal heller ikkje gløyme det eg nemnte om Rypdal (1929), at han praktiserte ei fonemisk lydskrift nåme nær perfekt utan å bruke termen i drøftinga. Men dei unge etter andre verdenskrigen viser nye takter. Vi kan nemne at Ingeborg Hoff ( ) tok inn i boka si om Skjetvemålet (1947) eit kapittel om fonemsamanfall. Dette var same året som Magne Oftedal leverte inn Ordstrukturen i Gjestalmålet (1947), ei avhandling Kolsrud kanskje skal ha avvist på Nordisk institutt, men som allmennlingvistane godkjente på sitt institutt (jf. Hovdhaugen 2000 s. 332, men Venås 1998 s. 76 tvilar). Ivar Skre brukte termen fonem i hovudoppgåva som han leverte i nordisk i Oslo i 1952 (jf. s. 17 i trykt versjon frå 1957). Gunnvor Rundhovde gjorde det same i doktoravhandlinga Målet i Hamre (1962). Ingeborg Hoff kom i 1967 med ein artikkel om «Historisch-phonematische Mundartkarten». Ho blei seinare styrar av Norsk målførearkiv, og Rundhovde av Målføresamlinga i Bergen. Vi skal elles legge merke til at slike som Hoff og Rundhovde gjerne unngår ordet fonem og talar i staden om «ljodsystemet» og «relevante ljodar» når dei drøftar strukturelle

94 92 Helge Sandøy analysar. I artikkelen Hoff skreiv om A. B. Larsen i 1950, ser vi endåtil at Larsen alt i 1886-arbeidet sitt tenkte som ein strukturalist, og fonembegrepet var nesten til stades utan å vere nemnt med ein term. Ein finn ord som «lydsystem» og «lydenhed» i skriftene hans. Faghistorisk er dette innsiktsgivande og fortel at skifte i perspektiv ikkje nødvendigvis er så bråe. Vi kan sjå av tittelen på hovudoppgåva hans Willy Westgaard at strukturalismen var på veg til å bli meir allmenn i 1970: Substantivene i Romedal. En synkronisk-diakronisk morfemanalyse (1970). I dialektologien kan ein seie at frå same året har fonemet vore eit ufråvikeleg standardbegrep i norsk dialektologi. Vi ser i figur 3 at det dette året kom tre avhandlingar med nettopp fonemanalyse som tema: Jostein Rykkvin: Fonemikken i malvikmålet, Kjell M. Øksendal: Fonemikken i Vefnsmålet og Helge Omdal: Fonemsystemet i Stavanger-målet. Dette blir normalopplegget i avhandlingane frå og med 1970, altså synkron analyse for å etablere fonema, og så eigne kapittel som viser allofoniar av kvart fonem og ev. om distribusjonsmønster. I figur 3 ser vi klårt denne nye tendensen frå 1970 med å utnytte kodane i Norsk dialektbibliografi som viser om publikasjonane bruker fonemisk eller fonetisk lydskrift. 5. Generativ fonologi Det gjekk raskare med å introdusere generativ fonologi enn strukturalistisk i norsk talemålsforsking. Den generative fonologien blei først presentert på norsk i læreboka hans Even Hovdhaugen, Transformasjonell generativ grammatikk (1970), der han gir ein generativ analyse av sentralaustlandsk fonologi, dvs. berre to år etter hovudverket The Sound Pattern of English (Chomsky & Halle 1968) kom ut. Neste mann ut var Rolf Theil Endresen, som skreiv magisteravhandlinga si i 1976 om Handsaminga av trykk og tonem i generativ fonologi. Kritikk og framlegg. Med tillemping på grensk. Gjert Kristoffersen tok utgangspunkt i generativ fonologi i variabeldefinisjonane i hovudfagsoppgåva si om Dialektutvikling hos skolebarn (arendalsmålet) i 1980, og Vidar Antonesen leverte i 1988 ei hovudoppgåve om Fonologien i Øygards-dialekten, som var ein gjennomført generativ analyse. Det har ikkje blitt så mange slike avhandlingar, for sosiolingvistikken kom no med full tyngd og blei fullstendig dominerande. Men eit lett generativt preg på den fonologiske presentasjonen finn ein i somme av desse avhandlingane. Læreboka Norsk dialektkunnskap frå 1985 av Helge Sandøy la òg opp til generative analysar av fonologien i dialektane. I 1996 leverte Jan K. Hognestad hovudoppgåva Tonemer i en høytonedialekt. En undersøkelse med utgangspunkt i Egersund bymål (1997), som byggjer på ein nyare versjon av generativ fonologi kalla autosegmental fonologi. Ein kan nok trygt hevde at talemålsforskinga er blitt mykje opnare og meir mottakeleg for internasjonal teoriutvikling siste tiåra. Dei generative arbeida fokuserer mykje på det som i strukturalismen blei

95 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra : De fonologiske omgivelsene 8.2.1: Regel (19), er- vokalisering 8.2.2: Regel (9), e-senking 8.2.3: Regel (11), a-fremming 8.2.4: Regel (24), Retrofleksering 8.2.5: Regel (13), R-vokalisering 8.2.6: Regel (14), R-delesjon 8.2.7: Regel (16), R-stryking 8.2.8: Regel (20), R-bortfall Illustrasjon 6. Frå disposisjonen i Kristoffersen 1980, s. VII. kalla allofoni (som igjen har sine likskapar med lydlovene), og er prega av oppsett av presise reglar, der sjølve rekkjefølgja på dei ofte er viktig. Eine kapittelet hos Kristoffersen f.eks. presenterer dei statistiske sosiolingvistiske resultata i illustrasjon Sosiolingvistikken Det sosiale perspektivet kom tidleg inn i norsk talemålsforsking. Interessa for sosial lagdeling i bymåla viser at dialektologien ikkje har berre vore prega av nasjonalromantisk og historisk orientering, som lett gjer bygdemåla til dei mest interessange. A. B. Larsen stod sentralt og var (med-)ansvarleg i tre viktige monografiar: Kristiania bymål. Vulgærsproget med henblik på den utvungne dagligtale (1907), Bergens bymål ( , saman med Stoltz) og Stavanger bymål (1925, saman med Berntsen). Larsen var elles interessert i sosiale vilkår for språk allereie i det tidlege arbeidet «Oversigt over de trondhjemske dialekters slægtskabsforhold» i Der brukar han fleire gonger begrepet «naboopposition» det begrepet som ofte blir utnytta og vist til i moderne sosiolingvistikk. Men her er òg mange andre som tidleg interesserte seg for sosial språkvariasjon og omtalte den. Magnus Olsen trykte tekstar «fra de laveste samfundslag i Kristiania» i Maal og Minne i Ivar Hoel kom med Kristiansundsmaalet (1915), Ragnvald Iversen med Syntaksen i Tromsø bymål (1918), Trygve Knudsen med Om Tønsberg bymål (1924). For å dokumentere den presosiolingvistiske sosiale språkinteressa kan vi òg ramse opp fleire: Jørgen Reitan: Rørosmålet (1932), Fridtjof Voss: Arendals bymål (1940), Arnulf Johnsen: Kristiansands bymål (1942) og Odd Nordland: Språknormer hos oslobarn (1954). Bymålsstudiane legg hovudvekta på «vulgærsproget», men omtalar meir eller mindre også «det høgare talemålet». Vi bør her òg ta med ein sjanger som blei dyrka i Bergen etter 1970, nemleg orddaudestudiar. Helge Omdal fekk i gang nokre studentar til å undersøkje kor mange av orda heimfesta i ordbøkene åt Ivar Aasen og Hans Ross frå andre halvdel av 1800-talet som framdeles var kjent. Det blei studiar av

96 94 Helge Sandøy ein tidsforskjell på 3 4 generasjonar, og dette var såleis ei diakron undersøking. Metodisk og teoretisk gjorde John André Nergaard (1996) mykje ut av denne sjangeren i sosiolingvistisk retning. Desse orddaudestudiane er vel sterkaste leksikologiske tradisjonen i norsk talemålsforsking utanom rein ordbokskriving. Anders Steinsholt brukar vi gjerne nemne som ein viktig forløpar for sosiolingvistikken med Målbryting i Hedrum (1964), som han leverte som hovudoppgåve i 1940, og med ein ny forskingsrapport i 1972: Målbryting i Hedrum 30 år etter. Tilsvarande generasjonsundersøkingar gjennomførte Andreas Bjørkum i Årdal i Sogn (1968, 1974). Det er eit ekstrapoeng med å nemne dei her, for opplegget deira har visse likskapar med undersøkingar vi er i gang med i dag under formuleringa «språkendringar i virkeleg tid», der ein jamfører systematiske datainnsamlingar med éin generasjons mellomrom, jf. prosjekta Dialektendringsprosessar og Språkutvikling på industristader. Forskjellen er at Steinsholt heldt seg til oppskrifter etter spørjelister, Bjørkum til spørjelister og lydopptak, og vi i dag held oss til samtaleopptak og tilfeldig utvalte informantar. Første større norske sosiolingvistiske prosjektet blei sett i gang allereie før Steinsholt trykte siste Hedrum-boka si, for Talemålsundersøkelsen i Oslo (TAUS) begynte i 1971 og avslutta arbeidet i Dette blei startskottet, og herifrå kom mange arbeid både frå etablerte forskarar og frå hovudfagsstudentar. Prosjektet hadde som mål «å granske lydforhold, bøyning og syntaks med henblikk på sosiale variasjoner i et talespråksmateriale». Det hadde òg større framtidsvyar: «Det [...] burde bygges opp et nytt prosjekt: Norsk talemålssyntaks, med parallelle undersøkinger i andre by- og bygdemål.» (Hanssen o.fl s. 1.) Dette prosjektet blei raskt etterfølgt av endå eit forskingsrådsfinansiert storprosjekt: Talemål hos ungdom i Bergen (TUB) ( ), som samla inn eit enormt materiale og etter ein nokså raffinert sosiolingvistisk metode (jf. Talemål i Bergen 1983 s. 1 f.). Eit svært tidstypisk sosiolingvistisk prosjekt er òg det Knut Fintoft og Per Egil Mjaavatn presenterer på eksepsjonell god pedagogiske måte i Språksosiologiske forhold i Trondheim bymål (1980). Eit særdrag ved norsk talemålsgransking er at det ikkje blei eit klårt brott mellom tradisjonell dialektologi og den framstormande sosiolingvistikken. Ein ser sjølvsagt tydeleg forskjell på innretningane både i dei konkrete arbeida og hos enkeltforskarar, men somme arbeidde innafor begge «paradigma». Likeins som i Danmark kan ein seie at det i Norge var det same miljøet som flytta tyngdepunktet, sjølv om Målførearkivet aldri fokuserte på sosiale språkforskjellar. På Blindern var det eit konkret etasjeskilje mellom NMA og dei som sat på Nordisk institutt og arbeidde sosiolingvistisk, men på Nordisk arbeidde også fleire nokså tradisjonelt, så vi skal ikkje overdrive skiljet. På hine universiteta var det verken etasje- eller instituttskilje. Dei sosiolingvistiske arbeida er talmessig svært prega av monografiar, og gjerne hovudoppgåver, som tar for seg eit lokalsamfunn. Ofte er det tale om

97 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 95 språkendring i dette lokalsamfunnet, slik at aldersvariabelen er sentral. Dermed kan vi seie at diakroni er sterkt inne i bildet framdeles. Men ein har òg fått inn andre sosiale variablar som kjønn, sosial klasse, sosial situasjon, sosial identifikasjon, interessefelt, nettverk, etnisitet osv. Her må det nemnast at ein god del arbeid har fokusert på sosial interaksjon, og dermed blir individa meir sentrale, for ein har ikkje der som mål å beskrive og forklare tendensar i heile språksamfunn, men ein ønskjer å forstå språkval og språkendring som enkeltpersonar gjer. Først ute i denne sjangeren var Olaug Rekdal med Modifisert dialekt. En undersøkelse av to språkvarianter hos innflyttere i Oslo (1971), og Brit Mæhlum heldt fram i 1984 med eit parallelt granskingsopplegg. Fleire har komme etter. Her var innfallsvinkelen kva språklege konsekvensar det hadde at folk flytta frå eitt samfunn til eit anna, og det dreiar seg då konkret om individuelle konsekvensar av sentraliseringsbølgja i samfunnet. Til slutt må vi òg ta med at det har vore nokre, om ikkje så mange, språksosiologiske arbeid som ikkje ser på den konkrete språkbruken, men som er opptekne av meiningar og forestillingar om språk og av språkholdningar, både bevisste og underbevisste. Dette området blir av og til omtalt som språksosiologi i motsetning til sosiolingvistikk. Psykologane Åge Steinset og Jo Kleiven inspirerte nok ein del med boka Språk og identitet (1975). Enkle holdningsstudiar ved hjelp av spørjegranskingar blei det gjennomført fleire av. Olaf Husby arrangsjerte allereie i 1979 ein avansert masketest i Sandnessjøen i samband med hovudoppgåva si (1985). I 2005 disputerte Rune Røsstad på ei avhandling der språkoppfatningar (forestillingar) var ein sentral del i jamføring med faktisk språkbruk. Her utnytta han innfallsvinklar frå folkelingvistikken. 7. Talemålsprosjekt etter tusenårsskiftet Norsk talemålsforsking er frå slutten av 1900-talet prega av sterkt nasjonalt samarbeid. Det begynte med Talemålsendring i Noreg (TEIN), som frå 1998 fekk støtte frå Forskingsrådet til å drive samarbeidstiltak (Sandøy 1999, Mæhlum & Røyneland 2011). Etablerte forskarar og hovudfagsstudentar hadde årlege konferansar, inviterte utalandske gjesteforelesarar på turné, hadde fellesmøte for stipendiatar, starta skriftserien Målbryting osv. Det gav ein god skuv til interessa for å skrive hovudoppgåver og doktoravhandlingar, og under TEIN-paraplyen blei det skrivne seks doktoravhandlingar og eit svært høgt tal på hovudoppgåver fram til Etter desse paraply-pengane tok slutt, blei samarbeidet omdefinert til det meir varige Sosiolingvistisk nettverk (SONE), som ei tid var dominert av eit felles UPUS-prosjekt (= Utviklingsprosessar i urbane språkmiljø) i tida TEIN hadde regionalisering som viktigaste studieobjekt, altså dialektutviklinga i større område. UPUS fekk eit sterkt fokus på bymål og etnolektar i Oslo. For tida er det ikkje noko spesielt tema i det nasjonale samarbeidet under SONE. Men i Bergen er det to større prosjekt med forskingsrådsstøtte,

98 96 Helge Sandøy nemleg Dialektendringsprosessar (2008 ) 5 og Språkutvikling på industristader (2010 ), 6 som begge legg vekt på «endring i virkeleg tid», ein innfallsvinkel som byggjer på jamførbart lydbandmateriale frå to tidsperiodar (i motsetning til «endring i tilsynelatande tid», som tolkar samtidige generasjonsforskjellar som endring over tid). Denne innfallsvinkelen er i dag blitt muleg pga. at dei eldste sosiolingvistiske prosjekta med systematisk lydinnsamling til variasjonsstudiar no er ein generasjon gamle. Dette «forskingsparadigmet» har eit forbilde særleg i det danske Sprogforandringscentret ved Københavns Universitet. Dei to nemnte Bergens-prosjekta har etablert Talebanken ved Universitetet i Bergen, 7 som er ein digital databank innretta til sosiolingvistisk analyse. Ved Universitetet i Oslo har Tekstlaboratoriet oppretta ein nordisk taledatabase, Nordisk dialektkorpus, 8 som er meir innretta på syntaktiske og geografiske analysar. Denne basen har utgangspunkt i eit stort nordisk samarbeid i Scandinavian Dialect Syntax (ScanDiaSyn, i perioden ). I dette prosjektet er det blitt skrivne mange analysar av syntaktiske mønster i dialektane, og dét er verkeleg radikalt nytt i talemålsforskinga. Frå alle desse siste prosjekta kan ein rekne med at det kjem mange publikasjonar dei næraste åra. Vi har for tida nemleg svært aktive forskingsmiljø. 8. Norsk dialektforsking i perspektiv Litt impresjonistisk kan ein oppsummere hovudinteressene i norsk talemålsforsking med desse «skoleretningane» som delvis fortel om ein kronologi: I: Innsamling for å reise eit norsk skriftmål: Aasen, Ross osv. II: Historisk språkutvikling: Storm, Larsen, Kolsrud, Skulerud, Seip osv. III: Synkron systematikk: Oftedal, Rundhovde, Westgaard, Omdal, Hovdhaugen, osv. IV: Synkrone sosiale motsetningar: Larsen, Iversen, TAUS, TUB, Fintoft & Maavatn, osv. V: Interaksjonell, individorientert forståing: Rekdal, Mæhlum, UPUS osv. VI: Dialektendring/generasjonsforskjellar: Steinsholt, Bjørkum, TEIN, Dialektendringsprosessar, Språkutvikling på industristader. VII: Språkkultur (holdningar og forestillingar): Husby, Røsstad osv. Den siste bolken er kanskje ikkje ei skoleretning, meir eit «smalare» parallellspor, der somme har dyrka interessa for det sosiale i holdningar og forestillingar gjerne jamført med variasjonen i faktisk språkbruk

99 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 97 Det er interessangt i denne samanhengen òg å tenkje over kva som ikkje har fått stor plass i den norske talemålsforskinga. Eg kan nemne fire punkt: samtaleanalyse diskurs setningsintonasjon tekst/syntaks i ulike situasjonar Det har berre vore antydningar til at desse emna har vore dregne inn i talemålspublikasjonar. Elles kan ein vel føye til at den sterke sosiolingvistiske interessa har gått ut over dei strukturelle analysane siste generasjonen. Det er eit tap både ved at strukturelle tema ikkje når så ofte fram, og ved at ein av og til kan sjå eit svakare kvalitetsnivå i ein del språklege beskrivingar, som trass i alt er nødvendige for å etablere språkvariablar og å tolke resultata. 9. Talemålsforskinga i den kulturpolitiske utviklinga Første vitskaplege perioden fall under målreisinga, som vi f.eks. kan seie starta med Det norske Folkesprogs Grammatik (Aasen 1848). Sjølv om det er interessangt å sjå personen Aasen som eit produkt av opplysningstida, kjem arbeidet hans i den nasjonalromantiske perioden. Å vise fram den «norske greina» på språktreet fekk ein klår politisk funksjon i arbeidet med å skape innhald i idéane om ein sjølvstendig norsk nasjon, men ikkje mindre viktig kulturpolitisk var det at vi fekk ei tydeleg motsetning mellom bygd og by og mellom overklasse og bondeklasse. Overklassen som òg var den førande politiske eliten kom i eit dilemma ved at han ikkje kunne representere det retteleg nasjonale kulturelt og språkleg sett. Norsken fann ein på bygdene. Det perspektivet gjeld både hos Aasen og hos landsmålsmotstandaren Johan Storm. Det gav bygdedialektane ein svært sterk status kulturpolitisk sett. Ein ny historisk periode startar i Norge med unionsoppløysinga i 1905, og då blir vi prega av ei nasjonal modernisering fram til andre verdenskrigen. No blir byane inkludert. Forskinga er optimistisk og satsar på store kartleggingar gjennom monografiar over enkeltdialektar. Det nye nasjonale fellesskapet skal byggjast på dei regionale særdraga, som det er stor interesse for. Språkpolitisk er det sterke regionale interesse i mellomkrigstida. At det fulle politiske sjølvstendet kom så seint som i 1905, har kanskje gitt oss nordmenn ei relativt sein nasjonsbygging, og det hindra oss i den faglege oppdateringa. Gjenreisingstida etter 1945 fokuserte einsidig på økonomisk modernisering og effektivisering og gav oss dei mest sentralistiske tiåra i norsk historie. Det er kanskje litt typisk at det var relativt liten vekst i det totale talet på dialektpublikasjonar i perioden , berre frå 30 til 32,6 per år, som vi ser av figur 4. Idéhistorisk er det òg typisk at Norge i denne perioden dyrka sterkt eit normaltalemål, som no til dags blir omtalt som standardtalemål.

100 98 Helge Sandøy Serie1 6, ,2 16,7 19, ,6 76,1 70,8 Figur 4. Årsgjennomsnitt i totaltal på dialektpublikasjonar av alle forfattarkategoriar. (Etter Norsk dialektbibliografi, her bearbeidd etter Aske 1997.) NRK var sjølvsagt den naturlege føregangsinstitusjonen, og det blei «normalt» for enkeltpersonar å kodeskifte til bokmål eller nynorsk standardtalemål. Det var på nippet til at den språkpolitiske Vogt-komitéen ( ) foreslo standardspråksopplæring i skoleverket. Norge var altså på full veg inn i «normaliteten». Men kring 1970 er gjenreisinga over, vi kjem til ein fase som blir kalla seinmoderniteten. Det oppstår skepsis til og motstand mot all sentralisme, både økonomisk og kulturelt, og etter kvart kjem òg nedrivinga av autoritetane, som gjerne er mest typisk i det internasjonale bildet av perioden. Den avstandardiseringstendensen europeiske land oppdagar ved slutten av 1990-talet, tok i Norge til med full kraft allereie på 1970-talet, og den allmenne språkinteressa blei svært sterk. Denne nye tendensen avspegla seg i produksjonen av publikasjonar om talemål, som vi ser av figur 4. Vi kan òg lese ut ei tidsånd ved å sjå på emna som hovudfagsstudentane har interessert seg for. Her skal vi gå over til relative tal, dvs. å sjå på kor stor del av hovudfagsstudentane i nordisk som skreiv oppgåver om talemål. Jamfør figur 5. Absolutt aukar talet på hovudoppgåver om talemål frå 44 i perioden til 137 i Figur 5. Talet på hovudoppgåver i talemål som prosentdel av alle hovudoppgåver i nordisk. (Bygd på Wiggen 2011.)

101 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 99 Figur 6. Emnefordeling i publikasjonane åt etablerte fagfolk i tida (Bearbeidd etter Aske 1997 s. 54, 67, 91, 92.) I figur 5 ser vi tydeleg korleis nasjonsbyggingstida før andre verdskrigen skil seg ut. Krigen og aller mest gjenreisingstida var «ein katastrofe» i dette perspektivet. Prosentdelen av dialektologiske oppgåver var dobbelt så høg før andre verdskrigen som etter. Kulturhistorisk er det interessangt, for det fortel nok kor viktig dialektinteressa var som del av den nasjonale reisinga etter unionsoppløysinga i Det perspektivet blei endra etter krigen, og gjenreisingstida fram til slutten av 1960-talet representerte ei sterk sentralisering både økonomisk, demografisk og kulturelt. Det relative talet på hovudfagsoppgåver om talemål sluttar brått å søkke kring 1970 og stabiliserte seg på vel 10 %. Dette er tida for dialektbølgja, for grasrotopposisjon, og det er perioden då sosiolingvistikken blomstrar, og den fokuserer nettopp variasjon og avvik, ikkje det eine sanne og autoritative. Dialektgeografien dovnar bort, for idealiseringane der kan problematiserast som tildekkingar av faktisk variasjon. Interessa for dei meir spesifikke forskingsemna svingar òg ofte innafor eit forskarsamfunn, og slikt kan ha si vitskapssosiologiske forklaring. Men av figur 6 går det fram at dét ikkje er noko tydeleg mønster i talemålsforskinga utanom at fonologien har «mist terreng», og det er blitt jamnare fordeling i siste tidbolken. At fonologi og morfologi dominerer, er neppe overraskande. Vi ser at ordforrådsstudiar hadde høgast kurs i mellomkrigstida. Ein viss auke er det i dialektgeografiske arbeid etter andre verdskrigen, utan at eg kan forklare det på nokon måte. (Kategoriseringane her følgjer kodane som er lagt inn i Norsk dialektbibliografi.) Kor skiftande har så emnefordelinga i hovudoppgåvene vore? Eigentleg er dei relative tala her òg nokså stabile. At syntaksen ikkje er eit sentralt emne, er ikkje uventa, men det kan undre oss litt at talet låg så høgt som 15 før krigen, og at det brått gjer eit hopp i slutten av 1970-talet. Nytt etter krigen er at vi får arbeid som blir klassifisert som sosiolingvistiske i aukande omfang. Dét kan vi

102 100 Helge Sandøy Figur 7. Emnefordelinga i hovudoppgåver i talemål for perioden (Bearbeidd etter Aske 1997s. 68, 93.) sjå av figur 7, som viser emnefordelinga på hovudfagsoppgåvene skrivne i perioden Frå midten av 1970-talet har vi fått ei fullstendig omlegging. Det går fram av figur 7 og 8. Sjølv om ein risikerer at kategoriseringane i Norsk dialektbibliografi (altså figur 7) og dei eg har gjort etter Wiggen (2011) i figur 8, ikkje er utført fullstendig likt, stadfestar desse tala inntrykket vi har frå arbeidet i desse tiåra. (I materialet frå etter 1984 er oppgåver som gjeld nyare endringar (altså aldersvariasjon) automatisk registrert som sosiolingvistikk.) Den typen er det blitt svært mange av, og dei er produkt av kvantitative studiar slik sosiolingvistikken føreskriv. Slikt var temmeleg ukjent før Figur 8. Emnefordelinga i hovudoppgåver i talemål (Byggjer på Wiggen 2011.)

103 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 101 Vi kan dermed sjå at forskingsgreina vår ber preg av samtida, som naturleg er. Det gjeld både den samla interessa for talemål og fordelinga av temaa i hovudoppgåvene. Vi kan her òg spørje om det kan vere ein samanheng på regionalt nivå slik at ein kan sjå at ulike tendensar mellom f.eks. fylka. Jorunn Aske (1997 s ) tok opp det spørsmålet, og ho laga ei fylkesvis oversikt over produksjonen som er dokumentert i Norsk dialektbibliografi. Resultatet er i tabell 1: Tabell 1. Geografisk fordeling av publikasjonane i Norsk dialektbibliografi (Aske 1997 s. 119). 9 Fylke % av publikasjonane % av folketalet 9 Forholdstal Hordaland 9,6 9,6 1 Møre og Romsdal 9 5,6 1,61 Oppland 9,1 4,3 2,12 Sør-Trøndelag 8 5,9 1,36 Nordland 6,5 5,7 1,14 Sogn og Fjordane 6,3 2,5 2,52 Buskerud 5,7 5,2 1,1 Hedmark 5,4 4,4 1,23 Rogaland 5,2 7,8 0,67 Nord-Trøndelag 5,1 3 1,7 Oslo 4,8 10,8 0,44 Telemark 4,6 3,8 1,21 Aust-Agder 3,6 2,2 1,64 Vest-Agder 3,5 3,3 1,06 Vestfold 3,2 4,6 0,7 Østfold 3,1 5,6 0,55 Akershus 2,5 9,5 0,26 Troms 2,4 3,5 0,69 Finnmark 1,5 1,7 0,88 Forholdstala kan stillast opp slik i rangorden: 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Aker shu Oslo Østf Rog Hord Vest- Bus Sør- Mør Aust-Nord- Sog Tro Vest Finn Nord Tele Hed Oppl alan alan Agd keru Trøn e og Agd Trøn n og old ms fold mark land mark mark and s d d er d dela Rom er dela Fjor Serie1 0,26 0,44 0,55 0,67 0,69 0,7 0,88 1 1,06 1,1 1,14 1,21 1,23 1,36 1,61 1,64 1,7 2,12 2,52 Figur 9. Geografisk fordeling av publikasjonane i Norsk dialektbibliografi. 9 Rekna etter folketalet per

104 102 Helge Sandøy Ser vi på fylka som har høgaste søylene, ser vi tydeleg spora av Nynorsk- Norge. Det kan neppe vere dristig å seie at ein her truleg har ein samanheng mellom den kulturpolitiske rolla som nynorsken har spela, og interessa for dialektar som kjem til uttrykk i talet på publikasjonar. Igjen ser vi at faget vårt avspeglar tida og samfunnet rundt oss. 10. Motsetningar i språkvitskapen Eit siste perspektiv vi skal legge på stoffet vårt, er korleis talemålsforskinga har vore ein del av motsetningane innafor norsk språkvitskap. Vi såg ovafor at Storm og Larsen følte at dei kom for mykje i skuggen av Ivar Aasen. Men det gjaldt ikkje forskarmiljøet, for Aasen hadde neppe større vitskaplege interesser enn å lage god grammatikk i Grimms ånd. Storm var professor i engelsk og fransk og samtidig var han norsk dialektolog. Det viser at språkvitskapen på den tida i stor grad var dialektologi. Det er først på 1930-talet at allmenn språkvitskap veks fram som eige fag i Norge, og første strukturalistiske avhandlinga der kjem først med Borgstrøm (1938). Norge var altså sjenerelt ein etternølar, og det var då Borgstrøm gav ut innføringsboka si i 1958 at det kom ei større omlegging av norsk språkvitskap (Venås 2001 s. 240). Då Norsk forening for sprogvidenskap blei til i 1923, stod nordistane Kolsrud og Seip saman med Alf Sommerfelt og ymse allmennlingvistar om å invitere til skipingsmøte (Meddelelser 1925 s. 2). Men med tida blei det motsetningar, for Kolsrud førte vidare den gamle tradisjonen, og den allmenne språkvitskapen med Sommerfelt og andre tok opp nye teoriar. Med ein viss rett blei dialektologien og nordistikken lenge skulda for å vere junggrammatisk men meir presist ville det vore å seie dialektgeografisk, fonetisk og historisk orientert. Talemålsforskinga tapte ein del på å ikkje henge med i dei teoretiske utviklingane innafor strukturlingvistikken, og mange tema har dermed falle utafor granskingsfeltet. Samtidig har den allmenne språkvitskapen i Norge i etterkrigstida lite teke inn over seg at språket er meir enn ein struktur, at det er òg eit samfunnsfenomen, eit sosialt fenomen som viser kulturelle og sosiale motsetningar. Der har den allmenne disiplinen mist eit perspektiv som kunne gitt mange teoretiske utfordringar. Som eit apropos kan vi òg nemne den påfallande tendensen til at engasjerte nynorskfolk helst har trekt til nordistikken og talemålsforsking, mens riksmålsfolk heller har halde seg til allmenn språkvitskap. Det er ikkje så søkt å kople dette til desse dominerande innfallsvinklane med engasjemanget i språk og samfunn hos nordistane og interessa for det isolerte «språket i seg sjølv» hos allmennlingvistane, der skriftmål kan (og skal?) prinsipielt vere uavhengig av talemål. Dei to forskingskulturane ser den aller siste tida ut til å gå meir over grensene åt kvarandre. Det er interessangt at prosjektet Scandinavian Dialect Syntax

105 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 103 har sitt utgangspunkt i allmennlingvistmiljøet og i generativ grammatikk, og her ser vi nye takter til fruktbart samarbeid, og miljøa møtest oftare enn før. Den motsetninga vi har sett mellom forskingsmiljøa, er tematisert i den språkvitskaplege historieskrivinga som allmennlingvisten Even Hovdhaugen har levert til The History of Linguistics in the Nordic countries (Hovdhaugen o.fl. 2000). Der gir han (s. 332) for så vidt med rette denne kritiske beskrivinga av nordistikken: But there were few if any traces of structural linguistics in the work of Seip and Knudsen. [---] The first serious conflict arose in 1931 when Hallfrid Christiansen ( ) submitted a doctoral thesis on the phonological analysis of a Norwegian dialect. Men han kan ikkje vise til noko før i norsk allmennlingvistikk heller! Hovdhaugen (s. 428) har for så vidt rett òg i at It [Nynorsken i sine målføre, 1951] is a monument of a method (or lack of method) that failed. Men han overdriv rolla Kolsrud hadde i språkpolitikken når han (s. 339) kommenterer eine verket slik: This publication [Maal og maalgransking, 1922] had a certain influence in the nynorsk camp and played a role in reinforcing linguistic prejudices of his time. One of the author s favorite terms is organic, and he espouses an almost mystical view of language, its origin, its use, and its biological status, intertwined with a clearly expressed racial theory woven with mysterious elements of folk psychology. Eg har vanskeleg for å tru at mange i nynorskrørsla las denne boka; dei hadde neppe interesse for slike abstraksjonar. Ut frå det eg kommenterte lenger opp, vil eg hevde at mystifiseringa av ein organisk og sjølvstendig struktur pregar meir riksmålssynet på språk. Nynorskfolk har vore dei mest lojale til og dei mest velsigna av den offentlege språkpolitikken som nettopp avviste synet på språk som ein sjølvstendig levande organisme. Hovdhaugen er òg urettvis overfor Ingeborg Hoff når han (s. 429) om henne seier: Just as the opposition to structuralism had been fierce, the same was true of the opposition to the new discipline of sociolinguistics. Variation, both interindividual and intraindividual, was considered as uninteresting as terms such as phoneme (Jahr 1996:96). Nevertheless, Ingeborg Hoff did not close the doors to linguistics [...] she participated with an open mind in linguistic seminars and in discussions with linguists. Her vil eg protestere. Eg gjekk på seminar hos henne, og ho var faktisk ein god fonematikar, og ho tenkte strukturelt i historisk analyse. Men skriftene hennar ber nok mest preg av interessa for geografisk variasjon. Eg er glad Hovdhaugen har fått med seg den formildande sistesetninga i sitatet ovafor, for det gir eit sant bilde av Hoff. Det skeptiske utgangspunktet får Hovdhaugen (s. 429) til òg å gi eit fullstendig gale bilde av Bergens-miljøet, som han sjølvsagt ikkje kunne kontrollere så godt frå posisjonen sin på Blindern:

106 104 Helge Sandøy But this institution [Norsk Målførearkiv], as well as a similar section of the Department of Scandinavian Philology in Bergen, set up in 1954, was dominated by the neogrammarian tradition and by Kolsrud. For det første er Målføresamlinga ved Universitetet i Bergen frå 1921, då kalla Folkeminnesamlingi. Dessutan kan ein ikkje oversjå at Gunnvor Rundhovde ( ), som var samlingsstyrar , faktisk var sterkt inspirert av Uriel Weinreich (1954), og ho var godt orientert i fonemteori, slik at det er slett ikkje rett å seie at Kolsrud dominerte med junggrammatikken i Bergen. Det er ikkje på annan måte enn mykje av junggrammatikken òg er akseptert som ein kjerne i all strukturell lingvistikk. Men som i dialektologien elles stod geografiske studiar sterkt i Bergen, og der fekk Målføresamlinga i ei løyving frå Forskingsrådet til det vestlandske målføreprosjektet, og i samband med det kom Christiansen (1954). (Men derimot kan ein nok seie at Skulerud som styrte Målføresamlinga i perioden , altså før 1954 arbeidde i same ånda som Kolsrud.) Historikken Hovdhaugen har skrive om norsk språkvitskap (2000), ber preg av at forfattaren sjølv er engasjert i konfliktane. Både feil og skeivheiter i framstillinga er grundig korrigert i Venås (2001). 11. Oppsummering Ei faghistorisk utvikling viser litt tendens til pendelrørsler. Etter ei tid kan ein sjå noko verdi att i det som var gjort før. Vi skal heller ikkje gløyme at historia er forutsetninga for at vi i dag er der vi er. Det er samla inn svært mykje materiale i norsk talemålsforsking. Mykje av det er dessverre av tvilsam kvalitet pga. trua på at ein skulle skrive «det ein høyrte». Men data som er stilt opp synoptisk for å lage store jamføringar, har vi framdeles stor glede av, og dei geografiske kartleggingane har vi nytte av i lang tid framover. Sjølv dei som ironiserer mest over idealiseringane på karta, kjem ikkje unna desse karta som hjelpemiddel når dei både skal tenkje og framstille. Derfor er dei stortenkte vyane bak f.eks. Norsk dialektatlas og synopsisen (og dermed er Storm i 1884 og Larsen i 1910 inkludert) noko av det mest verdifulle produktet i norsk talemålsforsking. Det representerer heilskap og systematikk. Meir verdifullt etter kvart blir nok det innsamla lydmaterialet frå tida etter krigen, og det same gjeld dei mange grundige analysane som finst i den store dialektlitteraturen. Dei blir gull verde når dei kan gi oss bakgrunn og jamføringsgrunnlag for endringsstudiar. Ulempa med det vi har utført siste tida, kan vere at det er for sporadisk og tilfeldig, og for lite stortenkt. I vår tid treng vi òg overordna visjonar om systematikk og komparasjon skal faget vinne sikrare innsikt.

107 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 105 Litteratur Antonesen, Vidar, 1988: Fonologien i Øygards-dialekten. Upubl. hovudoppgåve. Bergen. Aske, Jorunn, 1997: Norsk dialektforsking. Historia om ein forskingsdisiplin. Upubl. hovudoppgåve. Bergen. Beito, Olav T., 1957/79: Nynorsk Målgransking. Fyrsteførelesing 2. nov I: Beito, Olav T., Artiklar og taler i utval. Oslo. (Skrifter frå Norsk målførearkiv 34.) S /1979: Minnetale over professor dr. Olai Skulerud. I: Det Norske Videnskapsakademi i Oslo. Årbok. Trykt oppatt i: Beito, Olav T., Artiklar og taler i utval. Oslo. (Skrifter från Norsk målførearkiv 34.) S Berntsen, M. & Larsen, Amund B., 1925: Stavanger bymål. Oslo. Bjørkum, Andreas, 1968: Årdalsmål hjå eldre og yngre. Ei utgreiing om formverket med eit tillegg om generasjonsskilnad i lydverk, ordbruk og formverk. Oslo. (Skrifter frå Norsk målførearkiv 20.) 1974: Generasjonsskilnad i indresognsmål. Talemålet i industribygdi Årdal og dei fire næraste jordbruksbygdene. Oslo. (Skrifter frå Norsk målførearkiv 30.) Bjørset, Karl, 1900: Syd-Lesje- og Nord-Dovremålets lyd- og formlære. Fremstillet i sine hovedtræk paa grundlag af Joh. Storms «Kortere ordliste». I: Tillæg til Drammens offentlige skoles aarsberetning for Drammen. 1902: Nord-Rollag-målets lyd- og formlære i kort omrids tilligemed målfører fra Numedal og Dovre. I: Tillæg til Drammens offentlige høiere almenskoles årsberetning for Drammen. Borgstrøm, C. Hj., 1958: Innføring i sprogvidenskap. Oslo. Christiansen, Hallfrid, 1933: Gimsøy-målet. Fonologi og orddannelse. Oslo. 1954: Spørjeliste ved gransking av vestnorske målføre. Bergen. Endresen, Rolf Theil, 1976: Handsaminga av trykk og tonem i generativ fonologi. Kritikk og framlegg. Med tillemping på grensk. Upubl. magisteravhandling. Oslo. Fintoft, Knut & Mjaavatn, Per Egil, 1980: Språksosiologiske forhold i Trondheim bymål. Trondheim. Hanssen, Eskil, Hoel, Thomas, Jahr, Ernst Håkon, Rekdal, Olaug & Wiggen, Geirr, 1978: Oslomål. Prosjektbeskrivelse og syntaktisk analyse av oslomål med henblikk på sosiale skilnader. Oslo. Haugen, Einar, 1948: Norwegian Dialect Studies Since I: Journal of English and Germanic Philology. S Hoel, Ivar, 1915: Kristiansundsmaalet. I: Maal og Minne. S Hoff, Ingeborg, 1947: Skjetvemålet. Utsyn over lydvoksteren i målet i Skiptvet i Østfold i jamføring med andre østfoldske mål. Oslo. (Skrifter utg. av Det Norske Videnskaps-Akademi i Oslo. 2. Hist.-Filos. Klasse 1946:1.) 1950: Amund B. Larsen. Eit hundrad-årsminne. I: Svenska landsmål och svenskt folkliv. S : Norsk dialektatlas. I: Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskap. S : Historisch-phonematische Mundartkarten. I: Zeitschrift für Mundartforschung. Beihefte, Neue Folge 3. S Hognestad, Jan K., 1996: Tonemer i en høytonedialekt. En undersøkelse med utgangspunkt i Egersund bymål. Bergen. Hovdhaugen, Even, 1970: Transformasjonell generativ grammatikk. Oslo. Hovdhaugen, Even, Karlsson, Fred, Henriksen, Carol & Sigurd, Bengt, 2000: The History of Linguistics in the Nordic Countries. Helsinki. Husby, Olaf, 1985: Inntrykk av språkbrukarar. Ei undersøking av tillagte personlegdomsdrag ut frå munnleg språkføring. Sosialt distinktive drag i talemålet i Sandnessjøen. Upubl. hovudoppgåve. Trondheim.

108 106 Helge Sandøy Iensøn, Christen, 1646: Den Norske Dictionarium Eller Glosebog. København. Iversen, Ragnvald, 1918: Syntaksen i Tromsø bymål. En oversigt. Kristiania. Jahr, Ernst Håkon, 1996: Nynorsk språkforskning en historisk oversikt. I: Henriksen, Carol o.fl. (red.), Studies in the development of linguistics in Denmark, Finland, Iceland, Norway and Sweden. Oslo. S Johnsen, Arnulf, 1942: Kristiansands bymål. Oslo. Knudsen, Trygve, 1924: Om Tønsberg bymål. I: Festskrift til Amund B. Larsen på hans 75-års fødselsdag 15. desember Kristiania. S Kolsrud, Sigurd, 1952: Nynorsk målgransking. Opposisjonsinnlegg ved 3 doktordisputasar. I: Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskap. S Kristoffersen, Gjert, 1980: Dialektutvikling hos skolebarn. Oslo. Larsen, Amund B., 1886: Oversigt over de trondhjemske dialekters slægtskabsforhold. I: Det Kongelige Norske Videnskabers Selskabs Skrifter S : Kristiania bymål. Vulgærsproget med henblik på den utvungne dagligtale. Kristiania. 1910: Om en samlet fremstilling av alle Norges bygdemaal. I: Maal og Minne. S : Sognemålene. Oslo. Larsen, Amund B. & Stoltz, Gerhard, : Bergens bymål. Kristiania. Leskien, August, 1876: [Omsetting av] W. D. Whitney: Leben und Wachsthum der Sprache. Leipzig. Malmberg, Bertil, 1959: Nya vägar inom språkforskningen. En orientering i modern lingvistik. Stockholm. Meddelelser fra Norsk forening for sprogvidenskap. Bind 1, hefte Oslo. Myhre, Reidar, 1952: Vokalismen i Iddemålet. Oslo. (Skrifter frå Norsk målførearkiv 1.) Mæhlum, Brit, 1984: I grunn så faller det meg «naturlig» åsså når je er i sammen mæ byfołk at je prater fint. Språklige variasjonsmønstre hos innflyttere i Oslo. Oslo. Hovudoppgåve, trykt i 1986 som: Språklige variasjonsmønstre hos innflyttere i Oslo. Oslo. (Tromsø-studier i språkvitenskap 8.) Mæhlum, Brit & Røyneland, Unn, 2011: «Lasternes Hule» eller «Civilisationens Arnested»? Byens posisjon i norsk talemålsforskning. I: Jørgensen, Jon Gunnar & Vikør, Lars S. (red.), Nordiskfaget tradisjon og fornying. Maal og Minne 100 år. Oslo. S Nergaard, John André, 1996: Går orda vidare? Ei sosiolingvistisk undersøking av orddaude i surnadalsmålet. Upubl. hovudoppgåve. Bergen. Nes, Oddvar, 1985: Norsk dialektbibliografi. Oslo. Nordland, Odd, 1954: Språknormer hos oslobarn. Et eksperiment med billedprøve. I: Maal og Minne. S Oftedal, Magne, 1947: Ordstrukturen i Gjestalmålet. Oslo. Upubl. magisteravhandling. Oslo. Olsen, Magnus, 1914: Sproglig fra de laveste samfundslag i Kristiania. I: Maal og Minne. S Omdal, Helge, 1970: Fonemsystemet i Stavanger-målet. Upubl. magisteravhandling. Bergen. Reitan, Jørgen, 1932: Rørosmålet. Trondheim. Rekdal, Olaug, 1971: Modifisert dialekt. En undersøkelse av to språkvarianter hos innflyttere i Oslo. Upubl. hovudoppgåve. Oslo. Rundhovde, Gunnvor, 1962: Målet i Hamre. Ljodvokster og stutt utsyn over formverk i eit Nordhordlandsmål. Bergen. (Årbok for Universitetet i Bergen. Humanistisk serie 1962:3.)

109 Perspektiv på norsk talemålsforsking siste 100 åra 107 Rykkvin, Jostein, 1970: Fonemikken i malvikmålet. Upubl. hovudoppåve. Trondheim. Rypdal, Hans, 1929: Romsdalsmaalet (Tresfjorden). Formlæra. Oslo. Røsstad, Rune, 2005: Den språklege røynda. Om oppfatta og realisert talemål i austre Vest-Agder. Kristiansand. Sandøy, Helge, 1985: Norsk dialektkunnskap. Oslo. 1988: Olai Skulerud Vitskapsmannen. I: Bondevik, Jarle (red.), Frå smått til stort. Nordistikk i Bergen gjennom 70 år. (Eigenproduksjon 33.) S : Talemålsendring i Noreg. I: Målbryting 2. S : Språk og region i historisk perspektiv. I: Hagland, Jan Ragnar (red.), Regional språkhistorie. Rapport frå eit seminar i regi av Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab oktober Trondheim. S Seip, Didrik Arup, 1915: Lydverket i åsdølmålet. Kristiania. (Bidrag til nordisk filologi av studerende ved Kristiania Universitet 2.) Skjekkeland, Martin, 2011: Kva ei ordsamling frå Agder fortel om talemålet på talet. I: Sandøy, Helge & Jahr, Ernst Håkon (red.), Norsk språkhistorie i eldre nynorsk tid ( ). Oslo. S Skre, Ivar, 1957: Fana-målet. Ljodlæra med stutt omrit av formlæra. Bergen. (Skrifter / Universitetet i Bergen. Institutt for nordisk filologi 1.) Skulerud, Olai, 1924: Sør-austlandske målføre etter samlingar av Johan Storm. I: Festskrift til Amund B. Larsen på hans 75-års fødselsdag 15. desember Kristiania. S : Utsyn over målet i Norderhov (Ringerike). Oslo. 1927: Utsyn over målføret i Ådal (Ringerike). I: Festskrift Hjalmar Falk 30. desember Fra elever, venner og kolleger. Oslo. S Steinset, Åge & Kleiven, Jo, 1975: Språk og identitet. Oslo. Steinsholt, Anders, 1964: Målbryting i Hedrum. Oslo. (Skrifter frå Norsk målførearkiv 19.) 1972: Målbryting i Hedrum 30 år etter. Oslo. (Skrifter från Norsk målførearkiv 26.) Storm, Johan, 1884a: Indledning. I: Norvegia. S b: Kortere Ordliste med Forklaring af Lydskriften. (Bilag til Norvegia, 1ste Hefte.) Søreide, Lars E., 1930: Nordfjordmálet. Oslo. (Norske maalføre 12.) Talemål i Bergen. Utg. av Nordisk institutt, Universitetet i Bergen. Red.: Helge Sandøy Bergen. Tomasson, Jørgen, 1911: Maallære og ordtøke fraa Vest-Agder fraa fyrste helvti av 1600-talet (handskr. no. 464, 8 i Thottske samling). Utg. ved Torleiv Hannaas. Kristiania. Venås, Kjell, Liner og band. Om metodar i norsk målføregransking. I: Karlsen, Knut E. (red.), Mål og middel i nordisk språkvitskap. Bodø. (HBU-rapport 4/1998.) S : Nokre merknader om det norske stoffet i The History of Linguistics in the Nordic Countries av Even Hovdhaugen, Fred Karlsson, Carol Henriksen & Bengt Sigurd. I: Norsk lingvistisk tidsskrift. S Voss, Fridtjof, 1940: Arendals bymål. Lydlære og formlære. I: Maal og Minne. S Weinreich, Uriel, 1954: Is a structural dialectology possible? I: Word 10. S Westgaard, Willy, 1970: Substantivene i Romedal. En synkronisk-diakronisk morfemanalyse. Oslo. (Skrifter frå Norsk målførearkiv 25.) Wiggen, Geirr, 2011: Annotert katalog over hovedfagsavhandlinger i studiefaget nordisk språk og litteratur ved norske universitet og høgskoler Oslo. Øksendal, Kjell M., 1970: Fonemikken i Vefnsmålet. Undersøking av uttrykkssystemet i ein Helgelandsdialekt. Upubl. hovudoppgåve. Trondheim.

110 108 Helge Sandøy Aasen, Ivar, 1848: Det norske Folkesprogs Grammatik. Kristiania. 1850: Ordbog over det norske Folkesprog. Kristiania. 1853: Prøver af Landsmaalet i Norge. Kristiania. 1864: Norsk Grammatik. Kristiania. 1873: Norsk Ordbog. Kristiania.

111 Svensk dialekt- och talspråksforskning 109 Svensk dialekt- och talspråksforskning under de senaste hundra åren Några perspektiv Lars-Erik Edlund, Umeå universitet I denna översikt har ett urval ur en omfattande och svåröverskådlig forskningslitteratur gjorts för att belysa utvecklingen av svensk dialekt- och talspråksforskning under en dryg hundraårsperiod. Dialekternas bidrag till språkhistorien liksom den språkgeografiska forskningen beskrivs först, sedan lyfts ett antal sociolingvistiska perspektiv fram rörande både modernt svenskt talspråk och språkhistoriskt material och till sist skisseras några utmaningar som framgent kommer att möta dialekt- och talspråksforskarna. I vissa delar vidgas perspektiven i framställningen till de nordiska språken i allmänhet. Dialekterna och språkhistorien några utgångspunkter Den språkhistoriska forskningen har stått stark på nordistikens område i Norden, och därvid har också dialekternas bidrag till den språkhistoriska beskrivningen lyfts fram. Visserligen slås man av att dialekternas vittnesbörd har en påfallande undanskymd plats i mer auktoritativa handböcker som Wessén (1968) och Seip (1955) men det finns också goda exempel på motsatsen. Ansatser finns redan i J. E. Rydqvists svenska språkhistoria (Rydqvist ; jfr Holm 2000a s. 10). Marius Kristensens Folkemål og Sproghistorie (1933) är ett försök att med stöd av en nordisk empiri belysa språkhistoriska fenomen under jämförelse med de moderna dialekterna, låt vara att de förhoppningar som titeln måhända väcker inte fullt ut infrias. På norskt område kan Gustav Indrebøs Norsk målsoga (1951) lyftas fram, eftersom här språkhistorisk och dialektal evidens finns sida vid sida. Peter Skautrups Det danske sprogs historie (1 5, ) till sist får sägas vara en talspråkets historia som både beskriver och förklarar språkhistoriska förändringar. Men det är framför allt i Bengt Hesselmans arbeten, i synnerhet i hans viktiga Huvudlinjer i nordisk språkhistoria (1 3, ), som de nordiska dialekternas roll i den språkhistoriska beskrivningen mer programmatiskt träder i förgrunden. Här återfinner vi nämligen, på basis av såväl skriftspråklig som talspråklig empiri, en sammanhållen framställning med både djuplodande analys

112 110 Lars-Erik Edlund och sammanhangsskapande syntes där (delar av) ljudsystemet står i fokus. Huvudlinjer behandlar konkret bl.a. vokalförsvagningarna, synkopen och apokopen i de nordiska språken. Av särskilt intresse är Hesselmans mer teoretiska utgångspunkter. Bl.a. understryks (a.a. s. 1) att dialekternas värde som källor för språkhistorien ligger i deras rikhaltighet och mångfalden av variationer, i fördelen av direkt iakttagelse på levande talspråk och i möjligheten till kontroll och komplettering av materialet vilket praktiskt taget är outtömligt. Serien av dialekter, från de i olika hänseenden ålderdomligaste [ ] till de mest avancerade [ ] motsvarar och återspeglar [ ] förändringarna i texterna och i samma ordningsföljd. Det råder en parallellitet, som säkerställer slutsatserna. Dialekternas lokala växlingar, språkgeografin, ger oss en bild i rummets dimension av förändringarna i tiden, en bild som tack vare ojämförligt rikare detaljering och rummets förmånligare studiemöjligheter, låter oss bättre se och förstå vad växlingen (förändringen) i verkligheten innebär och varpå den beror. Hesselman framhåller vidare (s. 2):»Den teori som förmår anknyta [den förhistoriska utvecklingen] till kända nynordiska företeelser har i och därmed ett företräde framför andra tänkbara hypoteser.» Många äldre dialektmonografier utgår från språkhistorien och följer ljudsystemet ofta konkret de fornisländska formerna in i den moderna dialekten, eller, omvänt, söker utifrån de nutida dialekternas uttal sig tillbaka till fornspråkliga motsvarigheter. Sådana perspektiv finner vi i de tidigaste junggrammatiskt influerade arbetena, Adolf Noreens dialektmonografier om Dalbymålet ( ) och Fårömålet (1879), och i t.ex. J. V. Lindgrens studie av Burträskmålets ljudlära ( ). I viss utsträckning försöker sig dessa författare och andra i samma tradition på att datera ljudövergångarna; främst upprättas en relativ datering även om man ibland också finner försök till absoluta dateringar. Ett självständigt och inte minst metodologiskt intressant bidrag i denna språkhistoriska tradition är Ernst Wigforss monumentala verk ( ) om sydhalländska dialekter. Här utvecklas tankar om hur man i dialekterna kan undersöka novationer, deras ålder, utbredningscentra och spridningsvägar. Målet är, menar Wigforss (s. 649 ff.), att man för vilken godtycklig tidpunkt som helst skall kunna göra en karta som visar enskilda dialektdrags utbredning. Därigenom kan man se dialekternas språkliga förändring i relation till områdenas politiska och kulturella utveckling i övrigt. Wigforss framlägger här ett ambitiöst språkvetenskapligt program, vilket senare forskning inte förmått implementera i någon nämnvärd grad. Ett arbete i den nyssnämnda andan är emellertid Lars Levanders Dalmålet ( ) som presenterar fonologin och morfologin i dalmålen men genom sin konsekventa språkhistoriska anläggning dessutom har mer generell relevans för nordisk ljudhistoria (jfr Haugen & Markey 1972 s. 57).

113 Den historiska dialektologin Svensk dialekt- och talspråksforskning 111 Inom den forskningstradition som kan benämnas historisk dialektologi läggs rumsliga perspektiv på äldre texter: var kan man på grundval av språkformen anta att den aktuella äldre texten har tillkommit? I grunden är här problemet att vi inte med någon större säkerhet kan säga så mycket om de forntida språkgränserna. Att relatera till sentida språkförhållanden kan vara mycket vanskligt. På svenskt område finns åtskilliga tidiga bidrag inom området historisk dialektologi. En förgrundsgestalt är Axel Kock som i ett arbete 1886 och en rad följande arbeten lägger en grund på området; mycket av detta sammanfattar sedan Adolf Noreen i sin fornsvenska grammatik (1904). Viktiga aspekter på frågan om fornsvenska dialekter ger O. F. Hultmans undersökning ( ) av en handskrift som innehåller Hälsingelagen. Hultman anser att det i handskriften (Cod. Ups. B 49) finns olika dialekter. Enligt Hultman beror den dialektblandning man kan iaktta i väsentlig grad på avskrivaren: en dialekt är avskrivarens egen, en annan har han medvetet försökt använda osv. Någon egentlig lokalisering av dialekten gör Hultman inte. Emil Olson (1913) menar att sådan dialektblandning istället kan tolkas så att yngre och äldre former i dialekten använts vid varandras sida. Riktigt hur detta skulle ha gått till uppehåller han sig inte vid. Ett mer principiellt inlägg är Natanael Beckmans (1917) där författaren räknar med blandningar i handskrifterna av det språk som talats i skrivarens hembygd, det språk som talades i den miljö där han arbetade, det språk som fanns i hans förlaga, hans lärares skrivvanor samt skrivformer i tidigare avskrivna texter. Man måste vidare räkna med att gränslinjerna för utbredningen av olika språkliga företeelser förskjutits över århundradena. Trots de svårigheter som föreligger vid tolkningen, redovisar Beckman konkreta lokaliseringar av ett antal fornsvenska handskrifter. Med sitt arbete positionerar sig Beckman tydligt i tidens filologiska debatt (jfr Haugen & Markey 1972 s. 51 och Loman 1993 s. 21 ff.). Senare har, för att bara lyfta fram ett par exempel, Olof Thorell i studierna av fem Moseböcker på fornsvenska (1951 s. 214 f.), Hans Ronge i sina Alexanderstudier (1957 s. 297; jfr Holm 1958b s. 212 ff.) och Lennart Moberg i studier av Konungastyrelsen (1984 s. 217 f.) försökt proveniensbestämma olika medeltida handskrifter med stöd i moderna dialekters evidens. Moberg (a.a. s. 144 ff.) demonstrerar t.ex. betydelsen av ordgeografin då han använder ordet sødher fäkreatur i en lokaliseringsdiskussion. I Thorells och Ronges fall kan resultaten på goda grunder ifrågasättas medan Mobergs resonemang nog förefaller mer säkerställda. En välbekant lokaliseringsdiskussion rör den senmedeltida Nådendalsbrodern Jöns Buddes språkliga»landsmannaskap». Olav Ahlbäck (1952) och Eskil Hummelstedt (2004; postumt utg. arbete) har, oberoende av varandra, utifrån språklig evidens argumenterat för en mer eller mindre väl avgränsad österbottnisk lokalisering medan Kristina Nikula i ett arbete (2011) inte synes

114 112 Lars-Erik Edlund lika övertygad att detta är riktigt utan kan tänka sig en alternativ lokalisering inom det finlandssvenska området. Att man i en språkgeografisk analys kan komma till högst olikartade resultat visar även lokaliseringen av Peder Månssons språk till västra Småland resp. östra Västmanland (se Smedberg 1920 resp. Holmkvist 1936). Lokalisering på basis av äldre texter är problematisk, och fullt ut säkerställda resultat är sällsynta. En initierad sammanfattning av den språkgeografiskt baserade textlokaliseringens problematik återfinns i Holm 2000b. Till sist. Själva textkällorna är ibland av problematisk karaktär. Man får nämligen räkna med att skrifttraditionen döljer vissa talspråksdrag. Det är sålunda uppenbart att verbformen gæra på sveamålsområdet levt kvar vid sidan av gøra, även om laghandskrifterna från Svealand endast uppvisar formen giøra (Widmark 1996 s. 328 f.). Och som Gösta Holm (1980) visat kan vi nog anta att de uppsvenska dialekterna bevarat primära diftonger längre än de skriftliga källorna indikerar. De svenska kolonisatörerna på finlandssvenskt område som i stor utsträckning kom just från sveamålsområdet har nämligen använt gära och bevarat primära diftonger av nutida dialekter att döma. Dialekternas bidrag till studier av ljudsystemet och dess förändringar Inom den junggrammatiska traditionen står dialekternas ljudinventarium i förgrunden. En förnyare är också här Bengt Hesselman som bl.a. hävdar att språkhistoriska förändringar kan belysas utifrån dialektalt material. Sålunda kan stavelseförlängningens och vokalkvalitetens språkhistoriska förändringar i detalj studeras utifrån dialektal evidens (Hesselman 1902 s. 101 ff.). Bl.a. visar han hur de östsvenska dialekternas kvantitets- och vokalkvalitetsutveckling fortskridit, med de ålderdomligaste förhållandena bevarade inom det sydliga finlandssvenska området och de längst gångna förändringarna belagda på åländskt område. Hesselman (1902, 1905) iakttar beträffande kvantitetsutvecklingen att kort /i, y, u (o)/ vanligen förlängs framför /g, d, l, n, v/ och /r/ medan förlängningen uteblivit framför /p, t, k/ och /s/. Intressant är att notera att de två grupperna av konsonanter återfinns i naturliga fonologiska klasser som åtskiljs av draget [±ton]. Genom att relatera förändringen till dessa särdrag kopplas ljudförändringen samman med generella fonologiska förhållanden; vokaler tenderar ju att ha längre duration i tonande miljö än i tonlös (Ralph 1983 s. 186). Gunnar Nyström (2000 s. 25 ff.) visar i en studie att dialekterna i västra Älvdalen gör en klar distinktion mellan dentalt och alveolart /n/, med dentalt /n/ i alla ordtyper där det återgår på äldre långt /n/ och alveolart /n/ där det återgår på fornspråkligt kort /n/. Det av Nyström framdragna materialet från nutida dialekter upptecknat vid millennieskiftet belyser förhållanden med rötter i

115 Svensk dialekt- och talspråksforskning 113 en avlägsen tid. De aktuella ljudförhållandena i Älvdalsmålet går att sätta in i ett större, nordiskt sammanhang, då den konsonant som återgår på samnordiskt långt /n/ i stora delar av det nordiska språkområdet dialektalt uppvisar annan kvalitet än den konsonant som går tillbaka på kort /n/; detta visar sig i distinktion mellan palataliserat /n/ och alveolart eller dentalt /n/, mellan /dn/ och alveolart (och dentalt) /n/ samt mellan dentalt /n/ och supradentalt eller kakuminalt /n/ (Zetterholm 1939; Jansson 1944 s. 447 ff.; Sandøy 1993 s. 129 ff., 135 f.; Nyström 2000 s. 29 f.). Ett studium av de nutida dialekterna kan dessutom ge en bild av språkliga företeelsers relativa kronologi, något som visats redan i tidiga dialektmonografier. När Julius Swenning i ett klassiskt arbete ( s. 138 ff.) studerar den sydsvenska diftongeringen av äldre långt /e/, kan han visa att långt /e/ framför /m/ blivit förkortat innan förändringen långt /e > æi/ (ben > bæin) inträdde, eftersom hem gav hemm och inte *hæim. Diftongeringen måste dock ha avslutats innan förlängningen wit > vet förstånd inträdde, annars skulle den senare formen ha diftongerats till *væit (jfr Wigforss s. 657 ff.). Även Sven Benson ( ) diskuterar sydsvenska ljudutvecklingar, detta med stöd av ett långt större dialektmaterial än hans föregångare disponerade, och även kronologi tangeras. Dialekternas bidrag till studier av morfologiska och syntaktiska förändringar Även vad gäller den morfologiska och syntaktiska utvecklingen bidrar dialekterna till den språkhistoriska beskrivningen. Ett par exempel kan illustrera detta. Generellt kan hävdas att en jämförelse mellan de skriftligt traderade, fornsvenska beläggen för dativbruket och det i svenska dialekter manifesterade bruket av dativ visar att dialekterna rimligen haft ett fastare bruk av dativ än de fornsvenska skriftkällorna i allmänhet speglar. Den evidens som lämnas av de fornsvenska skriftkällorna har säkert påverkats av främmande (konkret: danskt och lågtyskt) inflytande, medan talspråket bevarat äldre mönster. När man sålunda skall värdera förekomsten av dativ i t.ex talets svenska bibelöversättningar är det inte säkert att denna användning av dativ såsom exempelvis Gunnar Sjögren (1949 s. 113 ff.) tolkat det uteslutande skall anses bero på arkaiserade språksträvanden. Säkerligen har dativ under äldre nysvensk tid funnits i centrala delar av Sverige, varför kasusböjningen i bibelsvenskan nog får antas ha talspråklig grund (Reinhammar 1973 s. 245 ff.). Lars-Olof Delsing (1991 s. 12 ff.) har utifrån fornsvenska textkällor sökt visa att genitiven vid verb och prepositioner ersätts med ackusativ, och att den adjektivstyrda genitiven uppvisar en liknande utveckling. Denna förändring sker under perioden De inslag av dativ som i fornspråkliga källor finns i dessa sammanhang uppfattas som anomalier. Ser man emellertid till den

116 114 Lars-Erik Edlund dialektala empirins vittnesbörd konkret rör det sig om material i svenska och norska dialekter kan noteras att det finns ett drygt tjugutal verb som är belagda med objekt i dativ, vilka ursprungligen styrde genitiv. I kasusböjande dialekter kan till följas av dativ i t.ex. tidsuttryck, och mellan har i dialekterna mer regelmässigt dativ. Dialekterna visar kanske att de fornsvenska dativbeläggen efter ursprungligen genitivstyrande ord inte är anomalier utan avspeglar ett levande bruk. I skrift har dock ackusativen blivit norm, något som kommer till uttryck i de fornsvenska textkällorna. (Se Reinhammar 1993 s. 187 ff.) Dialekternas bidrag till studier av ord och ordgrupper Den rikhaltiga materialsituationen i dialekterna som Hesselman talar om (se ovan) gör att betydelseförhållanden i detalj kan analyseras och förändringar med hög detaljskärpa studeras. Några exempel på detta skall här dras fram. Med utgångspunkt från terrängbetecknande ord närmare bestämt ord för höjd, sluttning resp. våtmark söker Staffan Nyström (1988) och Staffan Wiklund (1992) komma åt folklig kategorisering. Studierna sker utifrån skilda semantiska teorier. Låt oss, utifrån Wiklunds studie, titta på de ord som använts för att beskriva den norrbottniska myren. Myrarna var betydelsefulla i lokalsamhället, bl.a. därför att de ofta hade naturlig gräsväxt och kunde odlas upp. I Norrbottensdialekterna fanns ett femtiotal dialektala»grundord» för våtmarker ord som däld(a) (dälde) liten sänka i skog, däppe (däppa) pöl i skogsmark som ofta torkar ut, slägd fuktig sänka, myrsänka och sveg (myrsveg) dalsänka, försänkning och mängder av sammansättningar. Allt som allt torde ett par hundra olika ord ha funnits för att differentiera det komplicerade myrlandet. Visserligen fanns säkerligen inte en individuell behärskning av alla dessa ord, däremot tillhandahöll alltså språksystemet denna rika repertoar. Med hjälp av inventariet av ord för våtmark har fina betydelsenyanser upprätthållits. Ett ill-land t.ex. var ett vattensjukt område med dålig bärighet vid myrar och på sjöstränderna, ibland var det ett område med kallkällor. Ill-landet var särskilt farligt på vintern, då det var svårt att köra med hästar där. Det var en typ av terräng man hade stor respekt för, och ill-land var ett ord som man tidigt lärde barnen det blev nästan ett»skrämord». Det fanns betydande kunskap nedlagd i detta enda ord. Birgit Eakers studie (1993) av adjektivet grann är i sammanhanget intressant. Adjektivet grann finns i dialekterna alldeles som i standardspråket i betydelserna fin, tunn, noga, noggrann och fin, vacker, god. Eakers kartering visar fördelningen av betydelserna i svenska dialekter och belyser de kollokationer där adjektivet förekommer, men bidrar dessutom till belysning av ordets etymologi. Två förslag till härledning har tidigare framlagts, dels en anknytning till substantivet grand, varvid man får anta en ursprunglig betydelse finfördelad, bestående av små partiklar för grann, dels en anknytning till substantivet gran med en ursprunglig betydelse spetsig. Betydelsen fin, smal,

117 Svensk dialekt- och talspråksforskning 115 tunn beläggs inom ett nordiskt kärnområde, medan betydelsen fin, finfördelad är glesare belagd på svenskt område och inte kan beläggas i dialekt eller fornspråk i Västnorden. Detta talar för att betydelsen fin, smal, tunn är äldre, vilket i sin tur styrker antagandet att grann är besläktat med trädbenämningen gran, och är bildat till en rot med betydelsen vara spetsig. Med kognitiva utgångspunkter arbetar Ann-Catrine Edlund (2000) med de svenskspråkiga säljägarnas ord för säl. Hon visar att den dynamiska taxonomin varierar utifrån de kunskaper som aktualiseras under olika delar av jakten. När säljägaren söker efter jaktområde talas med avseende på ismiljön om vikarsälen som vistsäl. I själva jakten benämns den vaksamma och listiga vikaresälen långvikare. När man sedan tar tillvara en skjuten säl blir däremot sälens kön relevant. Då talar man om morsan (sälhonan), vars kött tas tillvara, stimmaren eller algen (sälhannen), vars skinn och späck tas vara på, däremot inte köttet.»den bottniske jägarens taxonomi och ordförråd byggdes upp av de kunskaper som krävdes av jägaren för en lyckosam och inkomstbringande jakt», sammanfattar Ann-Catrine Edlund (2010 s. 234); jfr A.-C. Edlund 2000 kap. 5 et passim. Det talade ordets kraft har gjort att man undvikit att tala om vissa företeelser som bedömts vara farliga. Detta har gällt sälar (se A.-C. Edlund 1992) men också bl.a. vesslor och ekorrar. Dessa har istället ofta benämnts med hjälp av noaord. För ekorre finns i svenska dialekter ord som tallbjörn, granoxe, trädräv och granälg. Vanligast används denna typ av benämningar bland jägare (Hultkrantz 1992; L.-E. Edlund 1980). Dialekterna belyser ofta mycket närgånget de kontexter där sådana ord uppstått och använts (se t.ex. L.-E. Edlund 1980, 1988), och man träder i dessa sammanhang språkbrukarna mycket nära. Också de emotiva komponenternas roll i ordbildningen belyses väl i dialektmaterialet. I bildningen av nordskandinaviska, i synnerhet nordsvenska, benämningar på vilda bär illustreras emotiv ordbildning (Dahlstedt 1950), och detsamma gäller orden för gräs och halvgräs (Svahn 1991). Emotiva inslag i ordbildning på morfemisk och submorfemisk nivå lyfts fram i studier av Kornhall (1968) och Ernby (1992) utgående från benämningar på fiskar i syd- och västsvenska dialekter. Ord som bildats på grundval av mer»oortodoxa» ordbildningsmönster beläggs flitigt i dialekterna, och uppmärksammas exempelvis av Alf Torp i dennes norska etymologiska ordbok (1919). Hos Torp återfinner man»blandformer» (t.ex. jopa av hopa och jåpa), ord med (ofta pejorativt) j-inskott (t.ex. bjus, sjabba vid sidan av bos, sabba) och ord med»ny» brytning och»nytt» avljud (pikk > pjakk etc.), se vidare Nes 1999 s. 47 ff. Senare forskning har utifrån dialektal evidens ytterligare belyst sådan ordbildning. Inte minst är denna typ av ord semantiskt intressanta: de är ofta ljudbetecknande, innehåller inte sällan den närliggande betydelsekomponenten sladdra, sluddra och kan uppvisa rörelsebetecknande komponenter. Orden har vokal- och suffixväxling som kopplas till olika betydelser, är dessutom ofta polysema och uppbär emotivitet. Genom rim, variation och kontamination når

118 116 Lars-Erik Edlund orden kontakt med varandra, och kluster av pragmatiskt, semantiskt och formellt likartade ord uppstår på detta sätt. (Se för exempel L.-E. Edlund 1987 s. 136 ff.; Söderberg 1996 s. 371 f.) Utifrån dialektalt material finns goda förutsättningar att belysa denna typ av ord men mycken forskning återstår här att utföra. Dialekternas bidrag till filologiska studier Dialektmaterial kan också belysa svårtolkade ställen i den forna litteraturen. Hallfrid Christiansen har illustrerat detta i flera arbeten (1954, 1958, 1960), och ett exempel på hur ett dialektmaterial och ortnamn kan belysa ett dunkelt textställe ger Ture Johannisson (1954/1975), där ett ställe i Atlakviða (36) analyseras. I en dramatisk passage i dikten återvänder hunnerkonungen Atle efter mordet på Hogne och Gunnar. Gudrun bjuder honom då till bords, och efter måltiden får han veta att han just förtärt sina och Gudruns gemensamma söner som hämnd för mordet på hennes bröder. I en översättning heter det så här: Dina söners hjärtan, du svärdsutdelare, har du blodiga med honung tuggat. Du, modige, nu kan smälta människostekar eta at ǫlkrásom [dvs.»äta dem till ölet»] ok í ǫndugi at senda! Betydelsen av frasen í ǫndugi at senda har diskuterats. Erik Brate föreslår översättningen»undfägna gäster i högbänk» men detta svarar knappast till den stegring man förväntar sig i detta drama. För att förstå passagen drar Johannisson bl.a. fram svenska dialekters i annväg (< i andvæghi) i uttrycket köra i annväg(en), ånnväg(en) plöja trädan andra gången vid andra plöjningen kör man tvärs över de förra fårorna samt det östgötska ortnamnet Ånväga, tolkat som i Andväghi på andra sidan, mitt över. Utifrån detta tycks det i Atlakviða använda ordet ha betydelse åt motsatt håll, andra vägen.»likfödan» skall alltså ut den andra vägen med denna i sig logiska tolkning höjs ju diktens dramatiska temperatur avsevärt. Ett annat exempel. I den fornisländska poesin (Vǫluspá 4, Hǫfuðlausn, Kormaks Lausavisa 42 m.fl. ställen) finns ett substantiv biǫð, snarast ett ord i neutrum pluralis. Den i textmaterialet icke-belagda grundformen bör ha varit *beð (parallellt med set n. bänk, säte, pl. äldst siǫt). Tack vare att ordet används som ett s.k. iarðar heiti hos Snorri kan betydelsen rimligen etableras till (ungefär) jord, land. Etymologer (bl.a. Sophus Bugge) har tidigare föreslagit att det skulle vara ett iriskt lånord i det nordiska fornspråket men dialektala motsvarigheter i götamålen såsom bjäd n., bjäde m. bank, vall och förekomst i ortnamn som dragits fram av Lennart Moberg (1950) gör antagandet troligt att biǫð istället är ett nordiskt arvord. Utan dialektal evidens hade denna härledning inte gått att framställa.

119 Svensk dialekt- och talspråksforskning 117 Språkgeografiska perspektiv att spegla språkförändringar på kartan Språkgeografin att dels på kartan fastlägga språkliga företeelsers geografiska utbredning, dels bidra till förklaringen av företeelsernas uppkomst, sammanhang och karaktär har och har haft en stark ställning på svenskt område. Tidig är August Strindbergs kartering av de svenska benämningarna på nyckelpiga (Coccinella septempunctata) (1882), där han söker påvisa existensen av urgamla kulturgränser. Hans kartering är snarast ett hugskott men trots det tangeras frågor om kulturområden, spridningsvägar och geografiskt betingade ordhybrider (se Atlas över svensk folkkultur 2:2 s. 22 ff.). Ända fram till 1930-tal använder svenska dialektforskare på samma sätt som är fallet i Adolf Noreens undersökning av dalmålet (1881) och Ernst Wigforss ( ) Hallandsundersökning sekundärkartor som visar gränslinjer och områden med olika färger. Med Herman Geijer & Erik Holmkvists arbete om Västmanlands språkgeografi (1930) möter vi för första gången på svenskt område kartering med hjälp av symboler och med uttal direkt inskrivet på kartan. Från 1930-talet och några decennier framåt har språkgeografin sin storhetstid i Sverige. Förarbetena till Natan Lindqvists Sydväst-Sverige i språkgeografisk belysning påbörjas på 1930-talet, och den färdiga atlasen utkommer Här presenteras på ett stort antal språkkartor förekomst och uttal av ord på sydvästsvenskt område. På sina ställen kan det vara svårt att tolka kartornas många symboler, inte minst då här medtagits även urspårade former och kontaminationer. Fördelen är emellertid att språkkartorna härigenom verkligen avspeglar ombildningsprocesser. Delmar Olof Zetterholm (1937, 1940, 1953) redovisar språkgeografiskt benämningar på kreatursskötselns område. Orden för ladugård kartläggs i Zetterholm 1940 där man på en karta kan se de varierade formerna av ordet fähus. I hans utredning av de nordiska lockorden till får (1953) redovisas orden direkt inskrivna på kartan, vilket gett en extremt myllrig och svåröverskådlig karta. Kartan illustrerar å andra sidan just därigenom hur lockropen växlar mellan olika dialekter och hur de förändrats. Från de senaste decennierna finns också en del ordkarteringar som hör detta sakområde till. Lars-Erik Edlund (1991) karterar sålunda orden för idissla, och uppvisar därigenom ord som förekommer inom sammanhängande»kulturområden» (dröppja, idissla, järmt(r)a), visar hur ord spridits, exempelvis dröppja till finlandssvenskt område, och hur uråldriga ord finns kvar i periferier etc. Ordens ombildning illustreras även i undersökningar av lånord. I en undersökning av franska lånord (Hallén 2001) uppvisas på kartor över bl.a. estimera uppmärksamma, bry sig om, nedlåta sig till m.m. och bagage resgods, bråte, skräp, pack, slödder m.m. såväl fonetisk ombildning av orden som semantiska förändringar.

120 118 Lars-Erik Edlund Karta 1. Natan Lindqvists många ordgeografiska kartor (1947) visar hur ett sydvästsvenskt dialektområde utefter en nordväst-/sydostdiagonal kan utmejslas. Kartorna är innehållsrika, och det kan ibland vara svårt att tolka alla detaljer. Här ser vi Lindqvists kartering (atlasens nr 349) av bärnamnen slinnon m.fl., svålon/svälon m.fl. och klynnon m.fl., där som synes enligt legenden både olika betydelser och olika böjningstyper finns. En del information återfinns endast i legenden. Denna karta kompletteras i atlasen av en separat karta som visar stammens ljudformer i slinnon m.fl. och en annan som visar formerna för svålon m.fl. Språkgeografiska undersökningar av lånord i dialekterna kan också avslöja inlåningsvägar, och ger därigenom ledtrådar vad gäller inlåningens socio-kulturella bakgrund (jfr Elmevik 1987 s. 122 ff.). Detta kan illustreras av inlåningen av ordet hyska ögla, häkta (Modéer 1939 s. 103 ff.). När mlty. * sche nådde svenskspråkigt område bör det ha gett ett fsv. øskia, vilket sedan resul-

121 Svensk dialekt- och talspråksforskning 119 terade i yskia > hyskia. Ett område som har former svarande till * sche bör enligt Modéer (1939 s. 120) kunna ses som inkörsporten för lånordet. Inom ett stort mellansvenskt område med Stockholm i centrum finns just öskä o.d. Modéers tolkning är att det mlty. ordet kommit in i svenskan i Stockholms handels- och skräddarspråk, nått Stockholms närmaste omgivningar i formen *øskia och sedan i den sekundära formen *hyskia spridits över delar av övriga landet detta inte kontinuerligt utan genom»stänkspridning». Så kan det nog ha gått till. Karl-Hampus Dahlstedt (1950) kartlägger benämningar på vilda bär i ett nordligt svenskt område, och involverar även en del angränsande norska och österbottniska dialekter. Intressant är t.ex. kartläggningen av benämningarna på odon (Vaccinium uliginosum), där»ordterapeutiska» tendenser dvs. tendenser att på olika sätt restituera sådana stavelser som ljudutvecklingen radikalt reducerat (här: od-bär > o-bär) utomordentligt tydligt kommer till uttryck på kartan. Innovativt konstruerad är den utbredningskarta med vars hjälp David Kornhall (1968) presenterar sydsvenska fiskbenämningar. Vissa av dessa kan beläggas från Halland i nordväst ner till Karlskrona skärgård i sydost, medan många endast är regionala eller t.o.m. lokala. För att illustrera detta har Kornhall inte valt att sätta ut benämningarna på en traditionell karta med hjälp av symboler eller inskrivna former utan schematiskt återgivit den aktuella kusten som linje och markerat ordens utbredning med bågar som spänner över en större eller mindre delar av linjen. På baslinjen uppförs de aktuella kustorterna. Kartan åberopas i en internationell översikt över geolingvistisk forskning som ett av få exempel på de språkkartor»that are not identifiable as maps at first glance» (Lameli, Kehrein & Rabanus 2010 s. XIV). En hel del språkgeografiska arbeten belyser ljudförhållanden, där de historiska perspektiven överväger. Långt sällsyntare är formgeografiska och syntaxgeografiska studier, liksom studier som belyser ordbildningsförhållanden. Olika teoretiska modeller ligger bakom de ljudgeografiska studierna. Gösta Sjöstedts arbete om r-ljuden i sydskandinaviska dialekter (1936) studerar en novationsspridning och resulterar bl.a. i en isoglosskarta över bakre r i sydsvenska dialekter och enligt»götaregeln» i uddljudsställning. Åke Hanssons studier (1969a, jfr 1969b) av ljudförhållandena i de skånska dialekterna är däremot fonematiska. Andra studier har språkhistoriska utgångspunkter. Claes Ånemans doktorsavhandling (1970) behandlar sålunda övergången kort i till e, medan Herbert Markström (1954) studerar utvecklingen av gammalt ă framför u i följande stavelse där perspektivet är allmännordiskt. En del karteringar av prosodiska fenomen finns dessutom. Jag vill här stanna upp inför Therese Leinonens arbete 2010 som studerar de svenska vokalerna och deras uttal. På språkdragsnivå analyseras vokaler från över tusen dialekttalare med referensvokaler från ett antal standardspråkstalare. En förändring»in progress» tycks vara att yngre talare uttalar främre mellanvokaler i ord som dör och lär öppnare än äldre. Förhållandena kan enkelt studeras på kartor som medvetet arbetar med färgkontraster. Dessa kartor utgör

122 120 Lars-Erik Edlund Karta 2. Innovativ och uppmärksammad är David Kornhalls karta (1968) över utbredningen av de sydsvenska fiskbeteckningarna. Kornhall sätter inte ut fiskbeteckningarna med symboler på en vanlig karta utan har först återgivit kusten som en linje, och sedan med bågar markerat de kustom-

123 Svensk dialekt- och talspråksforskning 121 råden som delar en viss uppsättning ord för fiskar. I ett särskilt avsnitt redovisas så de ord som delas av dialekterna inom resp. område. Eftersom det rör sig om utbredning av ord utefter en kust känns valet av linjen såsom språkgeografiskt baselement istället för ytan väl motiverat.

124 122 Lars-Erik Edlund Karta 3. Therese Leinonens undersökning (2010) av uttal av de svenska vokalerna visar att en yngre generation talare av svenska uttalar främre mellanvokaler i ord som dör, lär och leta öppnare än den äldre generationen. I avhandlingen visas uttalet av vokalen i ordet lär hos äldre talare (till vänster) och yngre talare (till höger). En ljusare färg indikerar öppnare uttal. På kartan till vänster ser man hur det öppnare uttalet spridits bland yngre talare och att skillnaderna mellan olika delar av det svenska språkområdet minskat. en sammanhållen atlas över vokalernas uttal i den moderna svenskan. Leinonen studerar också vokalerna på språkartsnivå. Dessa kartor minner på ett påfallande sätt om de dialektområdeskartor som finns i Elias Wesséns Våra folkmål (1969). Slutsatsen blir att konturerna till de dialektområden som kan iakttas utifrån drag i traditionella dialekter (Wessén) väsentligen föreligger även när man lägger vokalerna i de moderna dialekterna till grund för indelningen (Leinonen). Bland regionala språkatlasverk kan nämnas Johan Götlinds (& Samuel Landtmansons) arbete om Västergötlands dialekter (1 5, ) Sveriges första språkatlas. I Sven Bensons Südschwedischer Sprachatlas (1 4, ) karteras olika vokaler och konsonantgrupper (bl.a. kw-, tw-, sw-). Sammanlagt rymmer verket 66 väl utarbetade kartor. De kan ibland, p.g.a. den komplicerade materia de avser att spegla, vara svåra att tolka:»sometimes the number of symbols is so great that a detailed study is necessary, which may happen when Benson wants to show how vowels and consonants of a word influence each other» (Ringgaard 1978 s. 12). Åke Hanssons Nordnorrländsk dialektatlas