Kontraktsrevisjon (og litt om avtl. 33)

Professor Ola Mestad Senter for europarett/ Avdeling for petroleums- og energirett Tredje avdeling, september 2009 Ta med lovsamling og domssamling Kontraktsrevisjon (og litt om avtl. 33) Førelesingar 1. INNLEIING - Hovudspørsmåla: Når kan ein riktig tolka kontrakt endrast av retten, og kva kan den endrast til? - Omgrepsbruk: Revisjon/lemping/omlegging/bortfall/ugyldigheit - Tendens: Ingen avtl. 36-revisjon i Høgsterett sidan 1995 (Kva med Rt. 2008 s. 1365 Maleribedrageri?) - Karakter: Prinsipielt viktige spørsmål, og ofte påropt i retten 2. SYSTEMATISK PLASSERING AV RETTSSPØRSMÅLA - Tre hovudområde i kontraktsretten: - Kontraktsinngåing - Kontraktsinnhald - Kontraktsbrot - Inndelinga i fag: ulike modellar - Allmenn avtalerett, allmenn obligasjonsrett og spesiell obligasjonsrett ((spesiell kontraktsrett) f.eks. kjøpsrett, husleigerett): Hagstrøm-modellen, jfr. Hagstrøm s. 28-36 - Allmenn kontraktsrett (kontraktsinngåing, kontraktsinnhald og kontraktsbrot) og spesiell kontraktsrett, pluss pengekravsrett: Hov-modellen, jfr. Hov I s. 22-25, Hov II s. 23-24 - Plasseringa i studiet av dei ulike faga - Forholdet til førelesingane i obligasjonsrett ome08001.d01 1

3. FIRE GRUPPER SPØRSMÅL OM KONTRAKTARS INNHALD - Tolking av kontraktsteksten - Bruk av preseptoriske rettsreglar om innhald - Revisjon av tolkingsresultatet - Utfylling (med deklaratorisk rett (rettsreglar) og konkret utfylling) 4. PENSUM. ARBEIDSMÅTE. OVERSYN OVER FØRELESINGANE - Hagstrøm: Obligasjonsrett s. 242-310, jfr. s. 135-153 (om avtl. 33) - Woxholth: Avtalerett s. 313-325 (om 33) og s. 337-342 (om pristiltaksl. 2) (Om 36, sjå s. 342-383) - Hov I s. 249-274 ( 33) og s. 274-309 ( 36) og Hov II s. 52-54 - Åtte viktige dommar: Rt. 1988 s. 276 Røstad, Rt. 1988 s. 295 Skjelsvik, Rt. 1993 s. 1497 Burettslagsleilighet, Rt. 1995 s. 1540 Sinnsvekka kausjonist, Rt. 1999 s. 922 Salhus, Rt. 2000 s. 1800 Bustadvilkår, Rt. 2003 s. 1132 Norrønafly, Rt. 2007 s. 862 (2-2-1) Dagbot peismontering 5. AVTL. 36: HOVUDINNHALD: VILKÅR OG VERKNAD 5.1 Konkret vurdering av om det er riktig av ein part å fasthalde oppfylling av avtalen (NOU 1979:32 s. 60) 5.2 Det samla resultatet av kontraktsforholdet er utgangspunkt for skjønnet: helhetsvurdering (NOU 1979:32 s. 61), jfr. omstendighetene for øvrig 5.3 Urimeleg er i seg selv et ganske strengt kriterium (Ot. prp. nr. 3 1982-83 s. 30), jfr. Rt. 2003 s. 1132 Norrønafly: kvalifisert urimelig (46) LR reviderte i medhald av 36 5.4 Verknad: gjere innhaldet rimeleg, ved tilsidesetjing eller endring, eller å kjenne avtalen ugyldig 5.5 Verkeområde: formueretten, jfr. 41: ein allmenn kontraktsrettsleg regel 6. ANDRE GRUNNLAG FOR REVISJON. AVGRENSING - Utgangspunkt: NL 5-1-2: Alle Contracter skulle holdis saasom de indgangne ere. - Prisl. 1993 nr. 66 2: Rt. 1996 s. 407 Obligasjonsleilighet ome08001.d01 2

- Læra om brestande føresetnader, jfr. pkt. 10 - Husleigelova 1999 nr. 17 4-1, jfr. 4-3 og 4-2 - Bustadoppføringslova 1997 nr. 43 23, sjå Rt. 2007 s. 862 (2-2-1) Dagbot peismontering - Forholdet til avtl. 33 (opplysningsplikt), jfr. pkt. 18 - Andre rettsområde: ekteskapslova 1991 nr. 47 65 og 46 andre ledd, jfr. avtl. 41. Eksempel Rt. 2006 s. 833 7. BAKGRUNN FOR REVISJONSREGLAR: PRINSIPIELLE SYNSMÅTAR 7.1 Kontraktsfridom/samfunnskontroll - 1687: Naturrett: Kontraktars bindande kraft kviler på aksept frå rettsordenen, NL 5-1-2 - Liberalisme 1840-1914 - Samfunnskontroll med misbruk: alternative kontrollmåtar: - Preseptorisk innhaldslovgiving, smln. tilblivingskontroll - Forvaltningskontroll av generelle kontraktsvilkår, jfr. marknadsføringslova 1972 nr. 47 (endring frå 1981) 9a, jfr. 9b, jfr. 12 og 13 andre ledd [ny lov 9. januar 2009, sjå 22] - Individuell prøving i domstolane, jfr. avtl. 36, pristiltaksl. 2, brestande føresetnader, bustadoppføringsl. 23 7.2 Kontraktars utvida og endra funksjon i samfunnet siste hundre år. - Fordelingsmåte for dei fleste naturalytingar/gode - Meir kompliserte samfunnsforhold - Større velstand for folk flest - Raskare endringstakt Utviklinga har gitt behov for større samfunnskontroll med kontraktsinnhald. Svinga pendelen den andre vegen på 1990-talet? - Nyliberalisme, Rt. 1996 s. 407 Obligasjonsleilighet ome08001.d01 3

Og kva med finanskrisa? Kva vil den føre til i kontraktsrevisjon? 7.3 Endra fokus i avtaleretten - Frå tilblivingskontroll til innhaldskontroll, og litt tilbake igjen - Frå avtl. 28-31 (1918) og til 36 (1983), og så til nye opplysningsplikter: finansavtalelova 1999 nr. 46 15, 46, 47, 59, 81, forsikringsavtalelova 1989 nr. 69 2-1, handverkartenestelova 1989 nr. 63 7 8. GRENSA MELLOM TOLKING OG REVISJON - Kva legg ein vekt på ved tolking: Korrigerande tolking, jfr. Hov I s. 173-174, jfr. Selvig i Knophs oversikt s. 245: at domstolene allerede ved tolkningen av kontrakten legger vekt på mange av de samme betraktningene som må inngå i en vurdering av om det er grunnlag for å lempe kontrakten etter avtl. 36. - Kan tolking gi grunnlag for revisjon? Rt. 1991 s. 220 Sollia Risvollan: flytende overgang mellom de tilfelle hvor avtalen selv gir grunnlag for et revisjonskrav og hvor dette må forankres i andre regler, først og fremst i avtalelovens 36 (s. 225-226). - Revisjonsklausular i kontraktar 9. GRENSA MELLOM UTFYLLING OG REVISJON - Utfylling føreset ei opning å fylle - Rt. 1997 s. 160 (3-2) OL-genser 1994 10. FORHOLDET MELLOM AVTL. 36 OG BRESTANDE FØRESETNADER - Ulike grunnlag for revisjon - Kva for rom står igjen for læra om brestande føresetnader? - Kva er ein føresetnad? - Rt. 1999 s. 922 (3-2 i grunngivinga) Salhusbrua (svært instruktiv dom), jfr. Rt. 2000 s. 610 Fallskjermavtale ome08001.d01 4

11. KORLEIS ANALYSERE NÆRARE BRUKEN AV 36 11.1 Kjeldemateriale - Lovtekst, vid, men sentral - Forarbeid, no mindre viktige - Rettspraksis er no det sentrale: tre plenumsdommar ++, Rt. 1988 s. 276 (plenum 11-6) Røstad på s. 284, Rt. 1988 s. 295 på s. 303 - Nye dommar siste 9 åra: restriktiv tendens Rt. 2000 s. 1800 Bustadvilkår, Rt. 2003 s. 1132 Norrønafly (avgjort ved tolking, LR reviderte), men revisjon i Rt. 2007 s. 862 (2-2-1) Dagbot peismontering (3 dommarar ville lempe) - Andre rettsreglar: tomtefeste, husleige - Generell teori: Hagstrøm: Obligasjonsrett, Hov I, Woxholth: Avtalerett - Spesiell teori: Hans Jacob Bull: Forsikringsrett (2008) s. 152-160 - Nordisk materiale - EØS-direktiv 93/13 EØF (Finn Arnesen i TfR 1996 s. 884, Halvard Haukeland Fredriksen i LoR 2007 s. 3) 11.2 Sluttprodukt i analysen - Utgangspunkt: heilskapleg vurdering - Moment frå rettspraksis og teori - Retningsliner - Karakteren av dei følgjande drøftingane 12. UTGANGSPUNKT: KVA ER EIT RIMELEG INNHALD? 12.1 Framgangsmåten i resonnementet - Fastleggje kva for innhald som ville vere rimeleg - Fastleggje kor store avvik frå det rimelege som er akseptabelt ved hjelp av generelle og individuelle moment ved kontrakten og ved partane - Fastleggje kor store avvik frå det rimelege som er akseptabelt på grunn av forhold ved avtaleinngåinga ome08001.d01 5

- Avgjere skjønnsmessig om avtalen er urimeleg, der ein og tar omsyn til andre omstende 12.2 Første målestokk for det rimelege: deklaratorisk og preseptorisk lovgiving - Rt. 1988 s. 276 (plenum 11-6) Røstad - Lovforarbeid - Ekskurs: Kan lovreglar reviderast? Rt. 2005 s. 1112 (4-1) Fortsettelsesforsikring, jfr. Rt. 1991 s. 147 12.3 Andre målestokk for det rimelege: kontraktspraksis - forretningsskikk - Rt. 1988 s. 276 (plenum 11-6) Røstad - Rt. 2000 s. 610 Fallskjermavtale 12.4 Tredje målestokk for det rimelege: marknadspris - Rt. 1993 s. 1497 Burettslagsleilighet - Husl. 4-1, kjøpsl. 45 (1) 12.5 Særspørsmål: Er eksistensen av avtalen i seg sjølv urimeleg - Rt. 1995 s. 1540 (4-1) Sinnssvekka kausjonist 13 KVA ER AKSEPTABELT AVVIK FRÅ DET RIMELEGE: KONTRAKTSTYPEN 13.1 Standardvilkår eller individuell kontrakt - Rt. 1994 s. 626 Speditør standardvilkår mellom profesjonelle - Avtl. 37 EØS-baserte særreglar for standardvilkår overfor forbrukarar (EØS 93/13 EØF), jfr. pkt 16.5 - Rt. 2007 s. 431 Ansvarsavgrensing kommunal avløpsleidning 13.2 Spekulative kontraktar - Rt. 1983 s. 716 Reksten 13.3 Samarbeidsavtalar - Rt. 1935 s. 122 Falconbridge ome08001.d01 6

13.4 Kausjon - Jfr. Rt. 1991 s. 220 Sollia-Risvollan - Rt. 1995 s. 1540 (4-1) Sinnssvekka kausjonist, smln. Rt. 1995 s. 245 - Finansavtalelova 1999 nr. 46 kap. 4 - Rt. 2003 s. 1252: Ikkje frårådingsplikt, ikkje revisjon 13.5 Leasing og finansieringsområdet - Mykje underrettspraksis: RG 1986 s. 344, 1989 s. 710, 1991 s. 39, 1994 s. 226, jfr. Rt. 1992 s. 295 Custos - Trekantforhold, cut off-klausular 13.6 Arbeidsrett - Rt. 2000 s. 1800 Bustadvilkår - Rt. 2000 s. 610 Fallskjermavtale - Rt. 2004 s. 1588 Omplasseringsavtale - Rt. 2006 s. 420 (4-1) Bindingstid 13.7 Komplekse avtaleforhold - Rt. 1994 s. 833 Knutsen OAS omstrukturering av reiarlag 14 KVA ER AKSEPTABELT AVVIK FRÅ DET RIMELEGE: PARTSTYPEN 14.1 Profesjonelle partar - Rt. 2003 s. 1132 Norrønafly avsnitt (46), jfr. Rt. 1999 s. 922 (3-2) Salhus og Rt. 2000 s. 806 Konsesjonskraftpris 14.2 Forbrukarar - Avtl. 37 Sjå Bull: Forsikringsrett (2008) s. 148 med døme på bruk av 37 nr. 3 - Forarbeida til 36, jfr. marknadsføringslova 14.3 Offentleg tenesteyting - Rt. 2007 s. 431 Ansvarsavgrensing kommunal avløpsleidning ome08001.d01 7

14.4 Forholdet mellom kontraktstype, partstype og livsområde 15 URIMELEG VEDERLAG (PRIS) 15.1 Ulike situasjonar - konkret urimeleg ved avtaleinngåinga - utvikling over tid i pengeverdi eller marknadspris - kostnadsutvikling 15.2 Urimeleg høgt vederlag - Rt. 1993 s. 1497 Burettslagsleilighet - Rt. 1994 s. 38 Sponsorservice - Rt. 1990 s. 284 (plenum 9-8) Tomtefesteinnløysing 15.3 Urimeleg lågt vederlag (etterfølgjande utvikling) - Oppjustering: indekseringsproblem, smln. husl. 4-2 og 4-3 - Utvikling over tid: Rt. 1988 s. 276 (plenum) Røstad og s. 295 (plenum) Skjelsvik, jfr. Rt. 1958 s. 529 Madla - Rt. 1995 s. 674 Festeavgift - Rt. 1990 s. 500 Periscopus - Rt. 2000 s. 806 Konsesjonskraftpris 15.4 Tilleggsvederlag - Rt. 1999 s. 922 (3-2) Salhusbrua mindretalet, spørsmål om oppfyllingshindring? 16 ANDRE TYPISK URIMELEGE ENKELTVILKÅR 16.1 Ansvarsavgrensing/-fråskriving - Rt. 1994 s. 626 Speditør - Rt. 2004 s. 675 Agurkpinne: ansvarsbegrensningsklausulen ikke kan anses vedtatt (73) - Rt. 2007 s. 431 Ansvarsavgrensing kommunal avløpsleidning ome08001.d01 8

16.2 Rettargangsklausular - Skilsdomslova (voldgift-) 2004 nr. 25 11 - Husleigelova 12-1 16.3 Objektivt utenleg reguleringsklausul - ND 1985 s. 234 (skilsdom) Mascot 16.4 Klausular som gir ein part ein urimeleg pressposisjon - Rt. 1990 s. 284 (plenum 9-8) Tomtefesteinnløysing 16.5 EØS-direktiv 93/13 EØF om urimelege kontraktsvilkår, med liste i vedlegg. (Skulle lista vore i lovteksten? Nei, jfr. Kommisjonen mot Sverige sak C-478/99, Sml. 2002 s. I-4147) 17 FORHOLD VED AVTALEINNGÅINGA - Utgangspunkt: vanlege ugyldigheitsreglar avtl. 28-31 og 33 - Typisk individuelle moment frå avtaleinngåinga - Presist utforma risikofordeling ND 1990 s. 204 (skilsdom) Ula - Opplysningar i prospektet Rt. 1993 s. 1497 Borettslagsleilighet - Tok bevisst risiko Rt. 2000 s. 806 Konsesjonskraft - Uttrykkjeleg forhandla vilkår Rt. 2000 s. 1800 Bustadvilkår - Fråskriving av rett til revisjon ND 2000 s. 240 (skilsdom) Troll - Kjennskap til innhald i overtatte avtaleposisjonar Rt. 1990 s. 500 Periscopus - Konkret formål med klausulen Rt. 2007 s. 862 (2-2-1) Dagbot peismontering 18 AVTL. 33 - Ugyldigheitsregel, som berre gjeld forhold ved avtaleinngåinga - 33 og lojalitetsplikt: Rt. 1984 s. 28 Tromsø Sparebank, jfr. no finansavtalelov 59(h), jfr. 57 (3) - Rt. 1995 s. 1460 (4-1) Haughom - Rt. 2003 s. 521 Sissener ome08001.d01 9

19 VERKNADEN AV REVISJON - Ordlyden i 36, jfr. 37 nr. 2 - Verknaden må ta utgangspunkt i føremålet med regelen: rette opp så langt det er urimeleg, men rimeleg sluttresultat. Rt. 1993 s. 1497 Burettslagsleilighet (frå 660.000 til 500.000), (Rt. 2007 s. 862 (2-2-1) Dagbot peismontering) - Heil eller delvis tilsidesetjing av eit vilkår Rt. 1993 s. 1497 (dissens) Burettslagsleilighet - Endring i kontrakten Rt. 1988 s. 276 Røstad indeksklausul, Rt. 1998 s. 1683 (3-2) Reforhandling kraftleveranse. Mindretalet s. 1701 - Heil eller delvis tilsidesetjing av kontrakten Rt. 1995 s. 1540 Sinnssvekka kausjonist 20 AVSLUTNING: KORLEIS DRØFTE REVISJONSSPØRSMÅL I EI TEORIOPPGÅVE? - Bruk dei einskilde uttrykka i lovteksten, men bygg dei ut - Vurder kontraktstypen (bakgrunnsretten kontraktspraksis) - Bruk rettspraksis presist - Still opp moment til den samla konkrete vurderinga ome08001.d01 10