Kulturhistoriske registreringar

Kulturhistoriske registreringar Naturgassparken Kollsnes Gnr. 40 bnr. 114 m.fl., Øygarden kommune Rapport 25 2017 25 2017

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 2 Forord Etter omorganiseringa av kulturminnevernet i 1990 vart ansvaret for automatisk freda kulturminne i plansaker overført til fylkeskommunane. I Hordaland fylkeskommune er det Fylkeskonservatoren som utfører det kulturminnefaglege arbeidet. Planområda vert sjekka ut i høve til arkivopplysningar om kjente automatisk freda kulturminne. Det vert og gjort ei kulturminnefagleg vurdering om det må gjerast arkeologiske registreringar i felt. Den arkeologiske registreringa i felt har som mål å finne ut om eit planlagd tiltak vil komma i konflikt med automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537). I den grad tiltaket vil verka inn på nyare tids kulturminne vil desse bli kort omtalte. Denne rapporten er utarbeidd på bakgrunn av arkeologisk registrering i felt. Rapporten gjev opplysningar om arbeidsomfang, utstrekning og karakter av registrerte kulturminne, og om framlagde planar er i konflikt med kulturminne. 2

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 3 1. Samandrag... 5 2. Bakgrunn... 6 3. Kulturminne og kulturmiljø nokre sentrale omgrep... 11 4. Metode... 12 5. Området... 14 6. Tidligare funn - kjende automatisk freda lokalitetar... 16 7. Undersøkinga 2017... 19 7.1 Nyregistrert lokalitet Kobbehaugen Lok 1, Askeladden ID 230720... 23 7.2 Kontrollregistrert lokalitet - Alsaker 1988/Lok 1, Askeladden ID 94874... 31 7.3 Funnstader... 38 8. Konklusjon... 61 Vedlegg... 63 Figur 1 Oversiktskart, planområdet markert med rosa.... 7 Figur 2 Oversiktskart Øygarden, Askøy og Meland med planområdet markert... 7 Figur 3 Planområdet ligg nordaust på Blomøyna. Kollsnes ligg vest for planområdet.... 8 Figur 4 Flyfoto av planområdet.... 9 Figur 5 Planområdet med kulturminne markert med lilla firkant og R... 10 Figur 6 Oversikt over dei arkeologiske periodane.... 11 Figur 7 Strandforskyvingskurve for Kobbehaugen Lok 1, midt i sørleg del av planområdet. Innanfor planområdet kan kurva variere på opp mot ein meter aust-vest og sekundært nord-sør. 13 Figur 8 Sørleg del av planorådet, sett mot nord... 14 Figur 9 Sørleg del av planområdet, sett mot sør... 15 Figur 10 Utsikt mot aust. Bilete tatt øvst i Ljøsnedraget med syv tett plasserte lokalitetar... 15 Figur 11 Oversiktskart kulturminne (både freda og fjerna) på Kollsnes/nordre Blomøy. Skjermdump frå Askeladden. Raud sirkel viser omtrentleg plassering av planområdet. Blå firkant viser omtrentleg plassering av Troll-anlegget, kor rundt 30 steinalderlokalitetar vart undersøkt i 1989-1992... 16 Figur 12 Kjende kulturminne innanfor planområdet forut for undersøkinga i 2017. Redigert skjermdump frå Askeladden... 18 Figur 13 Draget mellom Eidevatnet og Hellevatnet. Omrota av røyrgate.... 20 Figur 14 Automatisk freda og uavklarte kulturminne etter fullført registrering 2017. Funnstader og fjerna kulturminne er ikkje med i lista.... 21 Figur 15 Automatisk freda kulturminne innanfor planområdet. I Søre Ljøsøybukta har ikkje alle lokalitetane namn i kartet. Alle her er frå 1996. Berre lokalitetane 1988 Lok 1 og 2017 Kobbehaugen Lok 1 vart undersøkt i i år... 22 Figur 16 Prøvestikkskjema for positive prøvestikk Lok 1 Kobbehaugen... 24 Figur 17 Funntabell Lok 1 Kobbehaugen... 24 Figur 18 Lokaliteten med landskap og prøvestikk i området... 26 Figur 19 Nærkart av lokaliteten... 27 Figur 20 Flyfoto av lokaliteten og draget... 28 Figur 21 Lok 1 Kobbehaugen med vasstand tilsvarande omlag 11300 år sidan. Laga av David Simpson ved Universitetsmuseet i Bergen... 29 Figur 22 Lok 1 Kobbehaugen sett på avstand. Sett mot nordvest... 29 Figur 23 Lok 1 Kobbehaugen sett frå myr i nordvest. Sett mot aust... 30 Figur 24 PS 9. Tydeleg podsolisering... 30 3

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 4 Figur 25 Prøvestikkskjema for Lok 1/1988 ID 94874... 32 Figur 26 Funntabell Lok 1-1988/Askeladden ID 94874. Berre funn frå 2017... 33 Figur 27 Lok 1/1988 med andre lokalitetar, funnstader og prøvestikk vest for Hellevatnet... 34 Figur 28 Lok 1/1988 nærkart med prøvestikk... 35 Figur 29 Prøvestikket AR 1 er markert med personen på biletet. PS 74 markert med venstre bøtte, PS 79 med høgre bøtte... 36 Figur 30 Prøvestikket AR 1 er markert med personen på biletet. PS 74 markert med venstre bøtte, PS 79 med høgre bøtte... 36 Figur 31 Prøvestikket AR 1 vart fylt opp med vatn.... 37 Figur 32 Prøvestikket PS 79... 37 Figur 33 Funntabell Funnstad 1... 38 Figur 34 Funnstad 1 markert med spade. Sett mot nord... 39 Figur 35 Funnstad sett mot sør... 39 Figur 36 Funnstad 1, 230721... 40 Figur 37 Funntabell Funnstad 2... 41 Figur 38 Sonderbor i midten markerer det positive prøvestikket AMF 3 og Funnstad 2. Sett mot nordaust... 41 Figur 39 Funnstad 2, id 230722... 42 Figur 40 Funnstad 2 prøvestikksjema... 43 Figur 41 Funntabell Funnstad 3... 44 Figur 42 Funnstad 3 med prøvestikket AMF 17 markert med spade. Sett mot nordvest... 44 Figur 43 Funnstad 3, id 230723... 45 Figur 44 Funnstad 3 prøvestikkskjema... 46 Figur 45 Funntabell Funnstad 4... 47 Figur 46 Funnstad 4 med prøvestikket AMF 21 markert med sonderbor. Sett mot vest... 47 Figur 47 Funnstad 4, id 230724... 48 Figur 48 Funnstad 4 prøvestikkskjema... 49 Figur 49 Funnstad 5, id 94876... 51 Figur 50 Lokalitetsskisse frå opphaveleg registrering; Alsaker 1988... 53 Figur 51 Funnstad 3, 5 og 6... 54 Figur 52 Funnstad 7 og 4 på flyfoto viser mange eksponerte flater i området... 56 Figur 53 Funnstabell Funnstad 8... 57 Figur 54 Funnstad 8 ligg om lag midt i biletet, oppå kanten sør for lokalitetane. Sett mot aust... 57 Figur 55 Funnstad 8, id 230725... 58 Figur 56 Planområdet med funnstadene per 2017... 59 Figur 57 Kulturminner innanfor planområdet, sortert etter Askeladden ID. Ljøsnesdraget med syv samla lokalitetar presentert for seg... 60 Vedlegg Vedlegg Undersøkingar i planområdet på 1980-talet Prøvestikkskjema For feltfoto vert det vist til HFK sitt fotoarkiv «Fotostation» 4

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 5 1. Samandrag I samband med reguleringsplan for Naturgassparken Kollsnes, Øygarden kommune, har Fylkeskonservatoren ved Hordaland fylkeskommune gjennomført ei arkeologisk registrering med siktemål å kartleggje eventuell konflikt med automatisk freda kulturminne i planområdet. Registreringa vart utført i løpet av perioden 24.7. til 24.8.2017 i hovudsak av Ailén Moltu Frækhaug, Robert Stormark og Lars Røgenes. Rapport er skriven av Lars Røgenes. Denne rapporten vil presentere funna frå undersøkinga i 2017, og i vedlegg presentere tidlegare registreringar innanfor planområdet. Bergen Museum (no Universitetsmuseet i Bergen) registrerte i planområdet i 1982, 1983 og 1988. Museet har også gjennomført utgravingar og forundersøkingar i området i 1996, 1997 og 2005. Hordaland fylkeskommune registrerte innanfor planområdet i 1996, 2004/5 og 2007. I årets undersøking vart planområdet overflateregistrert og det vart grave prøvestikk. Det vart ikkje nytta gravemaskin. Ein til nå ikkje kjend lokalitet frå steinalder vart påvist (askeladden ID 230720 automatisk freda). Ein automatisk freda steinalderlokalitet vart kontrollregistert og fekk oppdatert kartfesting (ID 94874). Tre tidlegare registrerte automatisk freda kulturminne (steinalderlokalitetar) vart avkrefta som lokalitetar og fekk endra vernestatus og kategori til ikkje freda funnstader (ID 94876, 94875, 94814). Ytterlegare fem funnstader, alle frå steinalder, vart påvist (ID 230721-230725). Per november 2017 er det registrert 14 automatisk freda kulturminne innanfor planområdet. 5

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 6 2. Bakgrunn Bakgrunn for undersøkinga er reguleringsplan for Naturgassparken Kollsnes (gnr. 40 bnr. 114 m.fl.), der føremål med reguleringa er å utvide noverande industriområde. Reguleringa av området har ein omfattande saksgong (spesielt mellom 1996 og 2005) som ikkje vert attgjeven i detalj her. Fylkeskommunen føretok ei omfattande registrering i området i 1996 (Aksdal 1996, sjå eigen omtale). Museet i Bergen (no Universitetsmuseet i Bergen) føretok i 1997 forundersøking av 7 lokaliteter og utgraving av 3 lokaliteter. I 2005 utarbeida museet prosjektskisse med budsjett for frigjevingsundersøkingar av dei åtte lokalitetane sør i Ljøsnesbukta (Ljøsnesdraget), men desse vart ikkje gjennomførde. Tiltakshavar varsla oppstart av arbeid med planen og la ut planprogram til høyring i brev datert 17.11.2015. Hordaland fylkeskommune varsla krav om registrering i brev datert 13.01.2016. Saksnummer hos fylkeskommunen er 2015/3335. Fokus for registreringa i 2017 var å påvise og avgrense eventuelle nye automatisk freda kulturminne i planområdet, til dømes steinalderlokalitetar på høgare høgdenivå enn der dei eldre registreringane har vore gjennomført. I tillegg var det fokus på å avklare omfang og utstrekning på einskilde allereie kjende automatisk freda kulturminne i planområdet (jf. prosjektskildring, Handeland 2016). 6

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 7 Figur 1 Oversiktskart, planområdet markert med rosa. Figur 2 Oversiktskart Øygarden, Askøy og Meland med planområdet markert. 7

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 8 Figur 3 Planområdet ligg nordaust på Blomøyna. Kollsnes ligg vest for planområdet. 8

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 9 Figur 4 Flyfoto av planområdet. 9

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 10 Figur 5 Planområdet med kulturminne markert med lilla firkant og R 10

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 11 3. Kulturminne og kulturmiljø nokre sentrale omgrep Kulturminne er konkrete spor etter menneskes liv og virke. Dei omfattar òg stader det er knytt historiske hendingar, tru eller tradisjonar til, jf. kulturminneloven 2, 1. ledd. Kulturminne kan til dømes vere hus, gravhaugar, tufter, båtar og vegar. Desse kan vere frå tidlegare tider eller frå vår eiga tid. Med kulturmiljø er meint eit område der kulturminne er ein del av ein større heilskap eller samanheng. Kulturmiljø kan til dømes vere ein bydel, eit gardstun med landskapet ikring, eit fiskevær eller eit industriområde med fabrikkar og bustader, jf. kulturminnelova 2, 2. ledd. Eit stort tal med verdifulle kulturminne er freda. Gjennom kulturminneloven er kulturminne frå oldtid og mellomalder (inntil år 1537), ståande bygningar eldre enn 1650 og samiske kulturminne eldre enn 100 år automatisk freda. Lova inneheld òg eigne lovføresegner om vern av skipsfunn. Kulturminneloven 4 inneheld ei liste av ulike typar kulturminne som er automatisk freda. I kulturminneforvaltninga vert det også ofte skilt mellom automatisk freda kulturminne, også kalla fornminne og nyare tids kulturminne. Arkeologiske periodar Ukalibrert BP Kalibrert BC/AD Eldre Tidlegmesolitikum (TM) 10 020 9000 BP 9500 8000 BC steinalder Mellommesolitikum (MM) 8900 7690 BP 8000 6500 BC Seinmesolitikum (SM) 7690 5230 BP 6500 4000 BC Yngre Tidligneolitikum (TN) 5230 4700 BP 4000 3300 BC steinalder Mellomneolitikum, periode A (MNA) 4700 4100 BP 3300 2600 BC Mellomneolitikum, periode B (MNB) 4100 3800 BP 2600 2300 BC Seinneolitikum (SN) 3800 3500 BP 2300 1800 BC Bronsealder Eldre bronsealder (EBA) 3500 2900 BP 1800 1200 BC Eldre jernalder Yngre bronsealder (YBA) 2900 2440 BP 1200 500 BC Keltartid/Førromarsk jernalder 2440 2010 BP 500 0 BC Romartid 2010 1680 BP 0 400 AD Folkevandringstid 1680 1500 BP 400 570 AD Yngre Merovingartid 1500 1210 BP 570 780 AD jernalder Vikingtid 1210 1000 BP 780 1030 AD Mellomalder Tidlig mellomalder 1030 1150 AD Høgmellomalder 1150 1350 AD Seinmellomalder 1350 1537 AD Figur 6 Oversikt over dei arkeologiske periodane. Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Det er ulike Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Det er ulike årsaker til dette. Mest vanleg er at dei ligg under dagens markoverflate, og ikkje er synlege. Det kan og 11

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 12 skuldast at ein aldri har leita etter kulturminne i desse områda, eller at kulturminna er så overgrodd at dei ikkje lenger er synlege. Så lenge kartfesting og registrering av automatisk freda kulturminne aldri vil bli fullstendig, er ein i offentleg forvalting og arealplanlegging avhengig av den informasjonen og dei data kulturminnevernet får fram gjennom registreringsarbeidet. Ved planlegging av offentlege og større private tiltak pliktar den ansvarlege å undersøke om tiltaket vil virke inn på automatisk freda kulturminne, jf. kulturminnelova 9. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1537) har meir eller mindre stor verneverdi, men er med unntak av ståande bygningar eldre enn 1650 i utgangspunktet ikkje automatisk freda. Dei kan verte freda etter 15 i kulturminneloven eller verte regulerte til vern med heimel i plan- og bygningsloven. I Sefrak-registeret er kulturminne frå før 1900 (hovudsakleg ståande bygningar) registrert. I nokre områder er òg kulturminne frå etter 1900 Sefrak-registrert. 4. Metode Sidan førhistoriske spor etter menneske ofte ikkje er synlege på markoverflata, vil registreringsmetode vanlegvis innebere graving manuelt med spade, prøvestikking, eller ved hjelp av gravemaskin, maskinell flateavdekking. I område kor ein reknar med funn av synlege kulturminne vert det søkt i overflata. Ofte vert fleire metodar nytta på ei og same registrering. Kva metode som er vald er avhengig av topografi, høgd over havet og kva type kulturminne ein reknar med å kunne påvise. Prøvestikking er den mest nytta metoden for å påvise kulturminne frå steinbrukande tid, men kan også nyttast til å påvise yngre kulturminne. Ved bruk av denne metoden sonderar ein fyrst med eit jordborr etter lausmassar. Ved påvising av lausmassar grev ein så prøvestikk med spade. Prøvestikka er om lag 40 x 40 cm, mens djupna varierar med grunnforhold. Den oppgravne massen under torva vert vassålda i såld med 4 millimeter maskevidde. Slik vil funn av reiskap og avslag etter reiskapsproduksjon i flint, kvarts, rhyolitt og andre råstoffar vere lett å finne. Med bakgrunn i vurderingar basert på topografi, strandlinekurver og bruk av sonderbor, vert eigna område for stikking vald ut. Ved overflateregistrering vert området som skal undersøkast synfare systematisk med tanke på synlege kulturminne. Synlege kulturminne kan vere gravminne, hustufter, helleristningar, bergmalingar, steingjerder, geilar, jakt- og fangstanlegg, kolgroper, vegar og vegfar, hellerar, runesteinar, jernvinne, steinbrot, bygdeborgar. 12

Høyde Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 13 Landskapet har endra seg mykje sidan førhistorisk tid; enten ved at tidlegare tiders busetjingsområde har gått ut av bruk og grodd att, ved moderne påverking eller ved landheving. Det er utarbeidd kurver over eldre strandlinjer for Hordaland (Lohne 2006; sjå også Rommundset 2005 og Vasskog 2006). Dette kan vere ein god reiskap til å forstå landskapsendringar over tid. Strandlinjekurver er også ein metode ein nyttar for å datere steinalderlokalitetar innanfor ei gjeve ramme. Ei strandlinjekurve for midt i planområdet er vist på figuren under. Kartlegging av strandlinjeforskyvinga har dei siste åra avdekka at det kan vere monaleg store lokale variasjonar, også på Blomøy kor planområdet ligg. I tidlegmesolittisk tid låg strandlinja om lag ein meter høgare aust kontra vest på Blomøy, for eksempel 18 moh i aust og 17 moh i vest (David Simpson, pers.meld.). Strandforskyvningskurve for UTM 274369 Ø, 6719174 N 35 30 25 20 15 10 5 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0-1000 0-2000 Tid (kalender år: + tall = f.kr, - tall = e.kr) Figur 7 Strandforskyvingskurve for Kobbehaugen Lok 1, midt i sørleg del av planområdet. Innanfor planområdet kan kurva variere på opp mot ein meter aust-vest og sekundært nord-sør 13

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 14 5. Området Planområdet dekkjer nordaustre side av Blomøy, Øygarden kommune, gnr. 40 bnr. 114 m.fl. Planområdet er om lag 2600 dekar, inkludert noko areal i sjø, og er småkupert med bergknausar, nokre myrdrag og små vatn. Området er i varierande grad tilvakse med lyng, tre og annan vegetasjon. Ein del myrer ligg i sørleg halvdel av planområdet. I sørvestleg del stig terrenget opp til ca 45 moh. Mykje av arealet generelt og i nordvestleg side spesielt er det særs lite lausmassar. Arealet er dels utbygd, og dels tilnærma urørt av moderne tiltak. Høgde over havet samt topografiske tilhøve indikerer at planområdet har potensiale for funn av automatisk freda kulturminne, særleg steinalderbuplassar. Se elles Aksdal 1998a for ein meir detaljert omtale av dei ulike delane av planområdet. Figur 8 Sørleg del av planorådet, sett mot nord 14

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 15 Figur 9 Sørleg del av planområdet, sett mot sør Figur 10 Utsikt mot aust. Bilete tatt øvst i Ljøsnedraget med syv tett plasserte lokalitetar 15

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 16 6. Tidligare funn - kjende automatisk freda lokalitetar Registreringar og utgravingar utanfor planområdet Øygarden er kjend som eit av dei rikaste områda på kulturminne frå steinalderen i Hordaland. Området har vore svært attraktivt for busetjing gjennom heile jegersteinalderen. Fleire store industrielle utbyggingar har medført omfattande registreringar og utgravingar. Like nordvest for Naturgassparken på Kollsnes, på nordsida av Osundet, vart det i perioden 1989-1992 undersøkt eit trettitals steinalderlokalitetar og nokre lokalitetar frå jarn- og middelalder (Troll-utgravingane, sjå Nærøy 1994). Figur 11 Oversiktskart kulturminne (både freda og fjerna) på Kollsnes/nordre Blomøy. Skjermdump frå Askeladden. Raud sirkel viser omtrentleg plassering av planområdet. Blå firkant viser omtrentleg plassering av Troll-anlegget, kor rundt 30 steinalderlokalitetar vart undersøkt i 1989-1992 To steinalderlokaliteter er påvist på vestsida av Straumsneset, mellom Troll-anlegget i vest og planområdet på andre sida av Osundet, Askeladden ID 97637, 97651 (Aksdal 1998b). Like vest for planområdet ligg ein mindre steinalderlokalitet, Askeladden ID 94877 (Aksdal 1998a). Like utanfor det sørvestre hjørnet av planområdet, på eit nord-sørgåande eide mellom Eidevatnet i nord og Åmundsvatnet i sør, ligg ein steinalderlokalitet påvist i 2014, Askeladden ID 176862. 16

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 17 Sør for planområdet, på 17 meters høgde på kyrkjegarden i Blomvåg Sentrum, vart det i 1941 gjort funn av bein og flint. Funna kan stamme frå siste istid, og kan vere det eldste kulturminnet påvist i Noreg. Nyare analysar tilseier at dei likevel ikkje er tilverka av menneske (Eigeland og Solheim 2012). Registreringar og utgravingar innanfor planområdet Planområdet har vore undersøkt fleire gonger både av Universitetsmuseet i Bergen og Hordaland fylkeskommune. Tabellen på neste side viser ei kronologisk framstilling av kjende arkeologiske undersøkingar innanfor noverande planområde. Sjå vedlegg 1 for meir utfyllande informasjon om dei ulike prosjekta. Utanom undersøkingane i tabellen over har Hordaland fylkeskommune vore på synfaringar i området. I 2013 vart lokalitetar i nordaustleg side av planområdet gjevne ny oppdatert kartfesting (Øystein Skår, pers. meld.). Før undersøkinga i 2017 var det kjend 16 automatisk freda kulturminne innanfor planområdet; 15 steinalderlokalitetar og ein gravhaug (Askeladden id 94814-94819, 94821, 94829, 94830, 94832, 94833, 94874-94876, 108942, 108943). Vidare var det kjend to kulturminne med uavklart vernestatus (Askeladden id 94878, sterkt øydelagd buplass truleg frå mellommesolitikum og Askeladden id 94879, steinalderlokalitet utgraven i 1997). Det var vidare registrert ein fjerna lokalitet (Askeladden id 94828, steinalderlokalitet utgraven 1997), ein ikkje freda funnstad (Askeladden id 94813) og ei ikkje freda tuft frå etterreformatorisk tid (Askeladden id 94831). 17

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 18 Figur 12 Kjende kulturminne innanfor planområdet forut for undersøkinga i 2017. Redigert skjermdump frå Askeladden Årstal Type undersøking Institusjon Rapport ved Funn 1982 Registrering Bergen Mus S. Nygaard 2 lokalitetar 1983 Registrering Bergen Mus S. Alsaker 2 lokalitetar 1988 Registrering Bergen Mus S. Alsaker 2 lokalitetar 1996 Registrering Hordaland FK J. Aksdal 15 lokalitetar 1997 Utgraving Bergen Mus L. Johannesen 3 lokalitetar grave ut 1997 Forundersøking Bergen Mus L. Johannesen 7 lokalitetar undersøkt 2004 Registrering Hordaland FK T. Linge(?) Ingen funn 2007 Registrering Hordaland FK T. Linge 2 lokalitetar 2017 Registrering Hordaland FK L. Røgenes 1 ny lokalitet, 3 avskreve 18

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 19 7. Undersøkinga 2017 Feltarbeidet vart utført innanfor perioden 24. juli til 24. august 2017. Det vart nytta 224,75 timer (6 vekeverk) i felt. Robert Stormark var med i felt i to vekeverk. Ailén Frækhaug var med eit vekeverk. Anja Sætre og Ambjørg Reinsnos deltok eitt dagsverk kvar. Masterstudent ved Universitetet i Bergen Thomas Rage Johnsen var med ei veke som hospitant. Lars Røgenes deltok heile perioden utanom 15.8.2017, og har skrive denne rapporten. Området vart overflateregistrert, og det vart grave 166 prøvestikk. Ein del av desse var større i flate og djupne enn vanlege prøvestikk, spesielt rundt Kobbehaugen Lok 1. Det vart utanom dei 166 opna rundt seks «prøvestikk» som ikkje vart sålda, i stor grad fordi det ikkje vart påvist lausmassar. Det vart ikkje brukt gravemaskin. Prosjektskildringa for registreringa i 2017 vektlegg tre ulike fokusområde for prosjektet: 1 moglegheit for maskinell prøvestikking med gravemaskin. 2 undersøking høgare i terrenget etter lokalitetar frå eldre steinalder, dvs 17-30 meter over havet. 3 kontrollregistrering av tidlegare registrerte lokalitetar med dårleg datagrunnlag. Det er her snakk om registreringane frå åttitalet. I tillegg til desse framkom det at nordvestre hjørne av planområdet berre i mindre grad hadde vore registrert i tidlegare. Dette gjeld området mellom Dalsnesvegen og Oøyvegen/fv.561. I utgangspunktet var draget mellom Eidevatnet og Hellevatnet det mest aktuelle for maskinelle prøvestikk. Her har det imidlertid vore gjennomført omfattande graving i samband med nedlegging av røyr i seinare tid, og berre rundt 20 % av myrområdet i draget verkar i dag å vere uforstyrra av moderne inngrep. Det vart ikkje påvist lausmassar ved søk med sonderbor i utkanten av myrområdet. I den sørlege delen av planområdet, sør for Ljøsnebukta, ligg fleire uforstyrra myrområde. Fleire av desse ligg i høgda 9-20 meter over havet, og vart vurdert til å ha potensiale for funn av steinalderbuplassar. I dette området var det imidlertid store praktiske utfordringar med å få inn gravemaskin; maskinen måtte anten ha køyrt over freda kulturminne (Ljøsnevika) eller blitt frakta inn i området med båt. På denne bakgrunn vart det bestemt å ikkje gå inn med gravemaskin. 19

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 20 Figur 13 Draget mellom Eidevatnet og Hellevatnet. Omrota av røyrgate. Mesteparten av prøvestikka vart gravne i høgda 17-25 meter over havet. Strandlinjekurve og kart med fortidige strandlinjer vart nytta, så figur 7. I tillegg har David Simpson ved Universitetsmuseet i Bergen utarbeidd strandlinjemodellar frå ulike periodar i mesolittisk tid. Ein forsøkte både å stikke noko spreitt og å fokusere på dei beste områda. Den einaste nyregistrerte lokaliteten (Kobbehaugen Lok 1, Askeladden ID 230720) i 2017 ligg på om lag 23 meter over havet, og kan ha vore i bruk i tidlegmesolittisk periode (sjå eigen omtale). Nordvest i planområdet vart det prøvestukke også innanfor seinmesolittisk og neolittisk høgde, dvs om lag 7-15 meter over havet, då dette området som nemnd ikkje har vore registrert tidlegare. Planområdet vart ikkje aktivt undersøkt spesifikt etter nyare tids kulturminne. Kort oppsummert vart det under undersøkinga i 2017 påvist eitt nytt automatisk freda kulturminne i form av ein lokalitet frå steinalder, Kobbehaugen Lok 1, ID 230720. I tillegg fekk ein steinalderlokalitet ny avgrensing etter kontrollregistrering; 1988/Lok 1, ID 94874. Tre lokalitetar tidlegare registrert som automatisk freda kulturminne vart omdefinert til funnstader: ID 94876 (frå 1983), ID 94875 (frå 1988), ID 94814 (frå 1982). Vidare vart det påvist ytterlegare 5 funnstader: ID 230721-230725. 20

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 21 Automatisk freda og uavklarte kulturminne i planområdet per 2017 Askeladden ID Navn Påvist år Status 94874 Lok 1 Helleosen 1988 Oppdatert geometri 2017 94815 Lok 4 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94816 Lok 5 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94817 Lok 7 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94818 Lok 9 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94819 Lok 12 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94821 Lok 14 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94829 Lok 40 1996 94830 Lok 43ab 1996 94832 Lok 52 1996 94833 Lok 53 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94878 Dale Lok 23 1996 Uavklart. Sterkt øydelagd. Undersøkt 1997. 94879 Dale Lok 25 1996 Uavklart. Felt på 26x7 meter utgrave i 1997. 108942 Dale Lok 1 2007 108943 Dale Lok 2 2007 230720 Kobbehaugen Lok 1 2017 Nyregistrert 2017 Figur 14 Automatisk freda og uavklarte kulturminne etter fullført registrering 2017. Funnstader og fjerna kulturminne er ikkje med i lista. 21

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 22 Figur 15 Automatisk freda kulturminne innanfor planområdet. I Søre Ljøsøybukta har ikkje alle lokalitetane namn i kartet. Alle her er frå 1996. Berre lokalitetane 1988 Lok 1 og 2017 Kobbehaugen Lok 1 vart undersøkt i i år 22

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 23 7.1 Nyregistrert lokalitet Kobbehaugen Lok 1, Askeladden ID 230720 Kobbehaugen Lok 1 ligg om lag midt i den sørlege delen av planområdet, om lag 380 meter SSA for Ljøsnedraget der det er kjend sju andre steinalderlokalitetar. Ein sti går gjennom nordaustleg side av lokaliteten. Lokalitetsflata er tilvekse med lyng, einer, gras og anna vegetasjon typisk for fosforfattig kystlandskap. Lokaliteten ligg øvst i eit NV-SA drag mellom to myrer. Myra mot NV ligg på om lag 19,5 meter over havet. Mot SA går draget over i ei helling ned mot myr på 9,5 meter over havet. Plasseringa framstår ut frå terrengmodellar som den mest attraktive i området for tidleg steinalderbusetjing ved ei strandlinje om lag 20-22 moh, det vil seie om lag 9300 f.kr. Lokaliteten er definert av to funnførande prøvestikk, og ligg midt på det øvste partiet i draget. Lokalitetsflaten er om lag 47 m2. Rundt lokaliteten vart det grave 10 funntomme prøvestikk, nokre av dei større enn 40x40 cm. Det vart også grave fleire stikk nedover draget i søraustleg retning. Lokaliteten framstår etter prøvestikkinga som noko meir orientert mot myra i nordvest enn resten av draget mot søraust. Funn, stratigrafi Det vart berre gjort to funn frå lokaliteten, begge flint. Funnet i PS 9 er eit avslag i flint. Funnet i PS 10 er eit avslag med retusj i flint, med cortex. Funna vart gjort i bøttelag 1 og 2, det vil seie i dei øvste 10-15 cm under torva. Samanlikna med andre områder i planområdet er det mykje lausmasse i draget der lokaliteten ligg. Innanfor lokaliteten ligg det 15-40 cm tilsynelatande steril sand og grus oppå berg. Over ligg det sand iblanda noko grus og organisk materiale, med eit 15-25 cm torvlag øvst. Stratigrafien varierer mellom dei einskilde prøvestikka, men dei fleste prøvestikka (inkludert dei negative) har tydeleg podsolisering. Lokalitetsflata framstår som godt drenert utan særleg tilsig av vatn i prøvestikka, med eit våtare søkk nokre meter mot søraust. 23

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 24 Figur 16 Prøvestikkskjema for positive prøvestikk Lok 1 Kobbehaugen Lok 1 Kobbehaugen Askeladden ID 230720 Prøvestikk Bøttelag Antal Gjenstand Materiale Merknad PS 9 1/4 1 avslag Flint PS 10 2/4 1 avslag med retusj Flint cortex Figur 17 Funntabell Lok 1 Kobbehaugen 24

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 25 Datering Det vart ikkje tatt ut materiale for datering, og ikkje påvist daterbare kontekstar som kunne knytast til forhistorisk tid eller isolerte funnførande lag. Eit kolhaldig lag i fleire av stikka (best synleg i nokre av dei negative) er tolka som avsviing i nyare tid. Tolkinga vart også stadfesta av ein forbipasserande økolog frå Rådgivende Biologer AS. Dersom lokaliteten var strandbunden i samtida høyrer den til tidlegmesolittisk tid, truleg pionerfasen, altså den første perioden med busetjing etter siste istid. Mangel på andre råstoff enn flint peiker også mot tidlegmesolitikum, men funnmengda er så liten at dette godt kan vere tilfeldig. Dersom lokaliteten ikkje var strandbunden kan ein ikkje tidfeste lokaliteten nærmare enn til steinbrukande tid. Vanlegvis ville ein lokalitet med to funn verte tolka som ein funnstad, men sannsynlegheita for at dette er eit opphald frå den fyrste fasen av busetjing i området resulterer i ei tolking som lokalitet. Ein veit frå tidlegare undersøkingar at dei eldste lokalitetane ofte er små og med spreidd materiale. På bakgrunn av låg funnfrekvens er det vanskeleg å anslå eksakt utbreiing av lokaliteten med prøvestikking. 25

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 26 Figur 18 Lokaliteten med landskap og prøvestikk i området 26

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 27 Figur 19 Nærkart av lokaliteten 27

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 28 Figur 20 Flyfoto av lokaliteten og draget 28

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 29 Figur 21 Lok 1 Kobbehaugen med vasstand tilsvarande omlag 11300 år sidan. Laga av David Simpson ved Universitetsmuseet i Bergen Figur 22 Lok 1 Kobbehaugen sett på avstand. Sett mot nordvest 29

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 30 Figur 23 Lok 1 Kobbehaugen sett frå myr i nordvest. Sett mot aust Figur 24 PS 9. Tydeleg podsolisering 30

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 31 7.2 Kontrollregistrert lokalitet - Alsaker 1988/Lok 1, Askeladden ID 94874 Lokaliteten Dale Lok 1 (Blom fisk). Opphaveleg kartfesting i Askeladden er ein stor ring, og mykje større enn omtalen i rapporten frå 1988 skulle tilseie. Lokaliteten vart i 2017 attfunnen og avgrensa med prøvestikk og topografi, og gjeve ny geometri i Askeladden. For omtale av lokaliteten i rapporten frå 1988, sjå vedlegg. Lokalitetsskildring Lokaliteten vart påvist og avgrensa med 3 funnførande prøvestikk (PS 74, PS 79, AR 1), og fem negative prøvestikk (PS 75-78, 80). Prøvestikka frå 1988 vart ikkje attfunne, men truleg ligg dei midt inne på lokalitetsflata. Lokaliteten måler 232 m2, stort sett innanfor opphaveleg geometri i Askeladden. Plasseringa av lokaliteten følgjer stort sett beskrivinga til Alsaker, men i nordvest vert lokaliteten avgrensa av ein kant i terrenget (ikkje eit gjerde, slik Alsaker meiner). Lokaliteten ligg på 14-17 meter over havet, øvst i draget opp frå Osundet. Lokaliteten er avgrensa i nordvest av PS 75, 78, 80, og følgjer truleg ein terskel i terrenget. Mot sørvest og søraust er lokaliteten avgrensa av bergknausar synlege i overflata. Mot aust og nordaust er lokaliteten avgrensa av berg under torv og ein bratt 5-15 meter høg bergvegg 7-8 meter lenger mot aust. Det vart undersøkt med sonderbor nedover draget (mot nord) utan at lausmassar vart påvist. Like sørvest for lokaliteten, innanfor sikringssonen, har det vore sprengd i berget (sjå punkt i kart). Truleg skjedde dette forut for påvisinga av lokaliteten i 1988. Vegskulder til vegen Oksneset ligg om lag 12 meter frå lokalitetskanten i sørleg retning. Lokalitetsflata framstår som særs våt med mykje vatnsig og eit gjørmete overdekke. Det er uklårt i kva grad dette skuldast moderne tiltak som sprenging i berget like sørvest for lokaliteten eller vegen like sør for lokaliteten. Prøvestikket AR 1 var ikkje mogleg å dokumentere i profil grunna dette. Stratigrafi Prøvestikka på lokaliteten vart i hovudsak gravne ned i raud-brun særs kompakt aur. I PS 74 og 79 vart det grave 15-20 cm ned i dette. Aura er tolka som i hovudsak steril sjølv om det var funn i øvre del av aurgrusen i PS 79. Truleg er det her snakk om eit funn frå overgangen mellom massane over og aura. Aurmassane er så kompakte at det ikkje er praktisk mogleg å grave ned i dei med stikkspade. Over aura ligg nokre stader (PS 79) eit lag av lys gråbrun sand og grus med 31

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 32 lommer av gulare sandgrus. Det er uklårt om desse massane kan vere omrota (pløya?) eller om den heterogene samansetjinga er resultat av andre prosessar. Under torva i alle prøvestikka er det eit 15-30 cm tjukt blandingslag med brun og gråbrun sand blanda med organisk materiale, humus, røter. Dette laget er på det meste av flata vasstrukke. Torva øvst er gamal beitemark. Funna vart gjort i heile djupna mellom torva og aura. Det vart ikkje påvist uforstyrra buplassavsetjingar. Figur 25 Prøvestikkskjema for Lok 1/1988 ID 94874 32

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 33 Funn Det vart gjort 26 funn frå dei tre funnførande prøvestikka på lokaliteten. Det vart ikkje gjort funn av diagnostisk materiale, men ulike råstoff i tillegg til flint vart funne. Lok 1-1988/ Askeladden ID 94874 Prøvestikk Bøttelag Antal Gjenstand Materiale Merknad vassrulla, AR 1 3/5 1 bit Flint patinert 1 PS 74 1/2 1 ubestemt kjerne Kvarts fragment 1/2 8 avslag Flint 1/2 6 avslag Kvartsitt 1/2 2 avslag Kvarts 1/2 1 avslag bergkrystall 1/2 1 avslag ubestemt materiale 1/2 1 bit Kvarts 20 PS 79 1/2 1 flekke bergkrystall smalflekkke 2/2 1 flekkelignende avslag Flint 2/2 2 avslag Flint brent 2/2 1 avslag bergkrystall 5 Totalt 26 Figur 26 Funntabell Lok 1-1988/Askeladden ID 94874. Berre funn frå 2017 Datering Alsaker daterer lokaliteten til preboreal (tidlegmesolittisk) tid. Basert på noverande kunnskap om strandlinje samt funnmaterialet frå undersøkinga i 2017 er det tydeleg at lokaliteten nok heller høyrer til seinmesolittisk tid. 33

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 34 Figur 27 Lok 1/1988 med andre lokalitetar, funnstader og prøvestikk vest for Hellevatnet 34

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 35 Figur 28 Lok 1/1988 nærkart med prøvestikk 35

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 36 Figur 29 Prøvestikket AR 1 er markert med personen på biletet. PS 74 markert med venstre bøtte, PS 79 med høgre bøtte Figur 30 Prøvestikket AR 1 er markert med personen på biletet. PS 74 markert med venstre bøtte, PS 79 med høgre bøtte 36

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 37 Figur 31 Prøvestikket AR 1 vart fylt opp med vatn. Figur 32 Prøvestikket PS 79 37

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 38 7.3 Funnstader Undersøkinga resulterte i 8 funnstader, alle frå steinalder. Tre av desse var registrerte som lokalitetar på 1980-talet. Funnstader Nr Namn/Prøvestikk Askeladden ID Negative stikk/merknad 1 Oksneset/lausfunn 230721 Omrota. PS3-6 2 AMF3 230722 AMF4-10 3 AMF17 230723 AMF18, PS80,81 4 AMF21 230724 AMF22, PS86 5 Tidl. Lok 1983/1 94876 Ingen funn i 2017 6 Tidl. Lok 1988/2 94875 Ingen funn i 2017 7 Tidl. Lok 1982/x-2 94814 AMF22, PS86 8 Lausfunn kvarts 230725 TRJ12, PS48-51 7.3.1 Funnstad 1 Askeladden ID 230721 Funnstad 1 består av ein bit flint funne på ein sti. Funnstaden ligg på ein avsats 12 moh mellom bratt skråning ned mot vatnet og bratt fjellvegg i ryggen (sjå kart). Funnstaden er totalt omrota i minst ti meters breidde frå graving av røyrgate for gassrøyr i 2007/8. Det vart difor ikkje prøvestukke ved funnstaden, men seks prøvestikk vart grave i området utanfor røyrgata, utan vidare funn. Funnstaden kan ikkje tidfestast nærmare enn steinbrukande tid, og opphaveleg plassering er ukjend grunna gravearbeidet i området. Funnstad 1 Antal Gjenstand Materiale Merknad Overflate 1 Bit flint Figur 33 Funntabell Funnstad 1 38

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 39 Figur 34 Funnstad 1 markert med spade. Sett mot nord Figur 35 Funnstad sett mot sør 39

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 40 Figur 36 Funnstad 1, 230721 40

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 41 7.3.2 Funnstad 2 Askeladden ID 230722 Funnstad 2 består av det positive prøvestikket AMF 3. Her vart det funne ein bit flint med mogleg del av ein slagbule i bøttelag 2. Funnstaden ligg på ein stor men monaleg våt flate i nordvestlege del av planområdet. Funnstaden er avgrensa av prøvestikk (AMF 2, 4-10, samt berg (sjå kart). Funnstaden kan ikkje tidfestast nærare enn steinbrukande tid. Funnstad 2 Prøvestikk Bøttelag Antal Gjenstand Materiale Merknad AMF 3 2/3 1 Slagbule flint Figur 37 Funntabell Funnstad 2 Figur 38 Sonderbor i midten markerer det positive prøvestikket AMF 3 og Funnstad 2. Sett mot nordaust 41

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 42 Figur 39 Funnstad 2, id 230722 42

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 43 Figur 40 Funnstad 2 prøvestikksjema 7.3.3 Funnstad 3 Askeladden ID 230723 Funnstad 3 består av det positive prøvestikket AMF 17. Her vart det funne to avslag av flint og ein bit kvarts/bergkrystall. Biten av kvarts/bergkrystall er ikkje sikkert menneskeleg tilverka. Rundt prøvestikket vart det grave tre negative prøvestikk, PS 80, PS 81 og AMF 18. I nordleg og vestleg side grensar funnstaden mot bergknausar. På staden er det generelt skrint, med lite lausmassar, og dels berre torv på fjell og bert fjell i dagen. Det positive prøvestikket ligg på rundt 16 moh. Tidfesting etter strandlinjekurva vil tilseie anten tidlegmesolitikum eller seinmesolittikum, i så fall noko høgt plassert. Dersom bergkrystallen er menneskeleg tilverka er tidlegmesolitikum mindre sannsynleg. 43

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 44 Funnstad 3 Prøvestikk Bøttelag Antal Gjenstand Materiale Merknad AMF 17 1/2 1 avslag med retusj flint AMF 17 1/2 1 avslag flint AMF 17 1/2 1 bit bergkrystall Figur 41 Funntabell Funnstad 3 Figur 42 Funnstad 3 med prøvestikket AMF 17 markert med spade. Sett mot nordvest 44

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 46 Figur 44 Funnstad 3 prøvestikkskjema 7.3.4 Funnstad 4 Askeladden ID 230724 Funnstad 4 ligg på 17,5 moh. Funnstaden er basert på funn av ein mogleg retusjert flintbit i AMF 21. AMF 21 vart grave på ei torvkledd flate i det som kan ha vore ei vik ved høgre vasstand. Truleg er massane frå AMF 21 tilsig frå høgre oppe. To negative prøvestikk, PS 85 og AMF 22, vart opna like ved. AMF 21 hadde ingen lausmasser. PS 85 hadde under 4 liter lausmasser. Flata vart undersøkt med sonderbor i alle retninger, også 20+ meter oppover/mot vest, utan at lausmassar vart påvist. 46

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 47 Funnstad 4 vart påvist i forsøket på å finne att Lok x-2 påvist i 1982, her døypt om til Funnstad 7. Funnstad 4 er ikkje slått saman med lokaliteten frå 1982 då det ikkje kan stadfestast at funnet i AMF 21 kjem frå same stad som lokaliteten frå 1982. AMF 21 ligg utanfor opphaveleg utbreiing av lokaliteten i Askeladden, og plasseringa stemmer heller ikkje overeins med rapportteksten frå 1982. Lokaliteten frå 1982 er etter årets undersøking tolka om til Funnstad 7, omtalt og diskutert nedanfor. Funnstad 4 Prøvestikk Bøttelag Antal Gjenstand Materiale Merknad AMF 21 1/2 1 Bit Flint Figur 45 Funntabell Funnstad 4 Figur 46 Funnstad 4 med prøvestikket AMF 21 markert med sonderbor. Sett mot vest 47

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 49 Figur 48 Funnstad 4 prøvestikkskjema 7.3.5 Funnstad 5 Askeladden ID 94876 Registrert i 1983 som Lok 1 (2 på kart i rapport frå 1983). Ikkje attfunnen 2017. Kartfesting i askeladden stemmer ikkje overeins med beskrivingane i rapporten frå 1983. Ifølge rapporten skal det være ei flate om lag 18 moh, men kartfestinga ligg i eit blautt drag opp mot nordvest. Tre prøvestikk vart grave midt i kartfesta plassering, utan funn. Det vart sondert med jordbor på moglege flater i området, men så godt som ingen lausmassar vart påvist. Ein stad vart det opna utan å sålde, sjå innmålt punkt på kartet. Kartfesting i rapporten frå 1983 er særs omtrentleg. 49

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 50 Lokaliteten registrert her i 1983 var basert på eitt funn, ein flekke i flint med skrå enderetusj funne i eit prøvestikk. Det vart i 1983 grave (men truleg ikkje sålda) fire funntomme prøvestikk i ein radius på 5 meter rundt dette stikket. Alsaker skreiv sjølv i 1983 at: «Flekken synes derfor ikke å ha sammenheng med noen boplass på stedet, men må betraktes som en tilfeldig tapt gjenstand.» (Alsaker 1983 s.1-2). Lokaliteten er endra frå automatisk freda til funnstad utan vernestatus. Kartfestinga i Askeladden er no ein mindre sirkel i sentrum av gamal kartfesting. Kartfestinga er med andre ord usikker. 50

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 52 7.3.6 Funnstad 6 - Askeladden ID 94875 Funnstad 6 tilsvarer Lok 2 Hellevatnet frå 1988. Den vart ikkje attfunnen. Lokaliteten vart opphaveleg registrert av Bergen Museum i 1988. Dei definerte lokaliteten på bakgrunn av totalt åtte funn i to prøvestikk og ein såkalla «vegetasjonsblotning». Åtte tomme (men truleg ikkje sålda) prøvestikk vart i 1988 grave rundt vegetasjonsblotningen og dei to funnførande prøvestikka. Kartfestinga i rapporten frå 1988 er svært generell. Lokalitetsskissa i rapporten (sjå neste side) er ikkje detaljert nok til å nyttast for å finne att lokaliteten i felt i 2017. Det vart heller ikkje funne ei vegetasjonsblotning (som ikkje var eksponert berg). Opphaveleg kartfesting i askeladden er gjort på ukjend grunnlag, men var tydeleg mye større enn anslått i rapporten frå 1988 (då 30-40 m2). I rapporten frå 1988 står det: «Ut fra funnforholdene synes det som om en står overfor en liten utvasket boplass. Funnfrekvensen er svært lav, det er ikke mulig å lokalisere noe sentrum av lokaliteten, det finnes ikke noe bevart kulturlag» (Alsaker 1988 s.3) Lokaliteten vart i 2007 avgrensa i retning vegen (SSA) med eitt positivt (PS047, eitt funn) og åtte negative prøvestikk (Linge 2007). Stikka frå 2007 vart attfunne i felt (sjå kart). Ved årets undersøking vart det grave til saman 9 prøvestikk i området, alle negative. AR4 vart grave som ei utviding av Linge 2007 sitt positive prøvestikk (047), utan funn. Frå 2007 og 2017 er det grave totalt 18 prøvestikk og gjort eitt funn i området der lokaliteten skal liggje. Lokaliteten er difor no omdefinert til funnstad utan vernestatus. Ny kartfesting i form av ein sirkel rundt Linge sitt positive prøvestikk er lasta opp i Askeladden. Lokaliteten registrert i 1988 svarer til Funnstad 6, ikkje Funnstad 3 Funnstad 3 ligg 35 meter nordvest for Funnstad 6. Truleg er dette ein funnstad, ikkje lokaliteten frå 1988. Mellom anna står det i rapporten frå 1988 at: «Lokaliteten ligger ca 14 m.o.h. og 40 [grader] NØ for trig.punkt merket X 24 m på kartet.» (Alsaker 1988 s.2). Linge sitt PS 047 ligg på 13,5 moh, og passer betre med ei høgd på om lag 24 moh mot sørvest. På rapportens side 3 skriv han: «I likhet med lokalitet 1 ligger også dette funnområdet helt opp til den planlagte vegtraséen og kan dermed lett skades i forbindelse med veiarbeidet». Dette verkar usannsynleg om lokaliteten låg ved Funnstad 3. 52

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 53 Figur 50 Lokalitetsskisse frå opphaveleg registrering; Alsaker 1988 53

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 54 Figur 51 Funnstad 3, 5 og 6 54

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 55 7.3.7 Funnstad 7 - Askeladden ID 94814 Lokaliteten vart registrert i 1982 som Lok x-2. Den vart ikkje attfunne i 2017. Plassering ut frå beskrivingar og kart i rapporten er heller generelle. Det er ukjend på kva grunnlag kartfestinga i Askeladden var gjort; ein 40 meter brei sirkel sentrert på ei eksponert bergflate, 16 moh. Det vart i 2017 grave tre prøvestikk på den einaste brukbare flata i nærleiken, PS86 og AMF21, 22. Eit stikk, AMF21, hadde eitt funn, flint. Dette ligg utanfor opphaveleg kartfesting i Askeladden, og vart definert som Funnstad 4. Lokaliteten vart opphaveleg definert på fire flintavslag som ifølge rapporten frå 1982 vart funne i «vegetasjonsblotninger». Det vart i 1982 grave (men truleg ikkje sålda) eit ukjend tal negative prøvestikk rundt «vegetasjonsblotningane» (Nygaard 1982 s.2). Det er noko usikkert kva som meinast med vegetasjonsblotning. Alle opninger i vegetasjonen i området består av eksponerte bergflater. Det er usikkert om bergflata i midten av kartfestinga i askeladden er vegetasjonsblotningen nemnd i rapporten. Det ligg svært mange andre opne bergflater ut over området i same høgde. Alle eksponerte bergflater i minst 100 meter omkrins av kartfestinga av lokaliteten vart undersøkt. Ved ei av desse, om lag 70 m mot nordvest, vart det funne ei kvartsåre og lause bitar kvarts. Det vart ikkje påvist spor etter tilverking, men materialet er absolutt av knakkbar kvalitet. Det vart opna eit prøvestikk like ovanfor kvartsforekomsten, men ikkje sålda då det ikkje var lausmassar her. Heile området har særs lite lausmassar. Mangel på lausmassar gjorde at det ikkje vart opna fleire prøvestikk i området. Utan funn i 2017 eller ei lokalitetsflate vert Lok 1982/X-2 omdefinert til å vere Funnstad 7. Oppdatert kartfesting er basert på sentrum av tidlegare lokalitetsgeometri. 55

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 56 Figur 52 Funnstad 7 og 4 på flyfoto viser mange eksponerte flater i området 56

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 57 7.3.8 Funnstad 8 Askeladden ID 230725 Funnstad 8 består av lausfunn av ei mogleg slått kvartsblokk av god kvalitet. Funnet vart gjort på stien som går ovanfor og like sør for draget sør i Ljøsnebukta. Her ligg syv steinalderlokalitetar påvist i 1996. Det vart grave fem prøvestikk i nærleiken av funnet, alle negative. Området er vidare skrint med lite lausmassar. Godt mogleg er det her snakk om materiale deponert utanfor lokalitetane påvist like mot nord. Funnstad 8 Antal Gjenstand Materiale Merknad Overflatefunn 1 kjerne kvarts usikker Figur 53 Funnstabell Funnstad 8 Figur 54 Funnstad 8 ligg om lag midt i biletet, oppå kanten sør for lokalitetane. Sett mot aust 57

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 59 Figur 56 Planområdet med funnstadene per 2017 59

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 60 Kulturminner i planområdet freda, avskrivne og frigjevne Askeladden ID Navn Påvist år Status 94813 x-1 1982 Ikkje freda funnstad etter synfaring 1996/7 94814 x-2 1982 Ikkje freda funnstad etter undersøking 2017 94828 Lok 29 1996 Fjerna (utgraven 1997) 94829 Lok 40 1996 Automatisk freda 94830 Lok 43ab 1996 Gravrøys, automatisk freda 94831 Lok 49 1996 Avskreven 1996 94832 Lok 52 1996 Automatisk freda 94874 Lok 1 Helleosen 1988 Automatisk freda, oppdatert geometri 2017 94875 Lok 2 Hellevatnet 1988 Ikkje freda funnstad etter undersøking 2017 94876 Lok 1 1983 Ikkje freda funnstad etter undersøking 2017 Lok 2 1983 Truleg same som ID 94813 94878 Lok 23 1996 Undersøkt 1997, uavklart vernestatus 94879 Lok 25 1996 Utgraven 1997, uavklart vernestatus 108942 Dale Lok 1 2007 Automatisk freda 108943 Dale Lok 2 2007 Automatisk freda 230720 Kobbehaugen Lok 1 2017 Automatisk freda, Nyregistrert i 2017 Ljøsnesdraget, alle er automatisk freda: 94815 Lok 4 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94816 Lok 5 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94817 Lok 7 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94818 Lok 9 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94819 Lok 12 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94821 Lok 14 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 94833 Lok 53 1996 Forundersøkt 1997. Prosjektert utgravd 2005 Figur 57 Kulturminner innanfor planområdet, sortert etter Askeladden ID. Ljøsnesdraget med syv samla lokalitetar presentert for seg 60

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 61 8. Konklusjon Den arkeologiske registreringa i samband med reguleringsplan for Naturgassparken Kollsnes, Øygarden kommune vart gjennomført i perioden 24.juli til 24. august 2017. Eit tidlegare ukjend automatisk freda kulturminne, steinalderlokaliteten Kobbehaugen Lok 1 (Askeladden ID 230720) vart påvist. Eit tidlegare registrert automatisk freda kulturminne vart kontrollregistrert og fekk oppdatert utstrekning; Askeladden ID 94874. Tre tidlegare registrerte automatisk freda kulturminne vart omdefinert til ikkje freda funnstader: Askeladden ID 94876, 94875 og 94814. Fem andre ikkje automatisk freda kulturminne i form av funnstader frå steinalder vart påvist: Askeladden ID 230721-230725. Dei resterande tidlegare påviste kulturminna i planområdet (sjå side 17) har ikkje fått endra vernestatus. To steinalderlokalitetar som vart utgravne i 1997 ligg framleis med uavklart vernestatus i kulturminnedatabasen (Askeladden id 94878 og 94879). Per september 2017 er det med dette registrert 14 automatisk freda kulturminne innanfor planområdet; ein gravhaug (Askeladden id 94830) og 13 steinalderlokalitetar (Askeladden id 94815-94819, 94821, 94829, 94832, 94833, 94874, 108942, 108943, 230720). 61

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 62 Litteratur Aksdal, J. 1998. Kulturhistoriske registreringar. 1996. Kollsnes Næringspark. Øygarden kommune. Registreringsrapport. Hordaland fylkeskommune. Bergen. Aksdal, J. 1998b. Kondensatorrørledning. Kulturhistoriske registreringar. Øygarden kommune. Registreringsrapport. Hordaland fylkeskommune. Bergen. Alsaker, S. 1983. Innberetning. Ang. reguleringsplan for Ljøsnesbukta industriområde. Bergen Museum. Bergen. Alsaker, S. 1988. Innberetning. Registrering i forbindelse med planlagt veg frå Helleosen til «Blom fisk» ved Oksneset. Bergen Museum. Bergen. Eigeland, L. C.; Solheim, S., 2012. Blomvågfunnet - veid og funnet for lett. Viking 2012; Volum 75. ISSN 0332-608X. s 7-26 Helskog, K., Indrelid, S. & Mikkelsen, E. 1976. Morfologisk klassifisering av slåtte steinartefakter. Universitets Oldsaksamlings årbok 1972-1974. Linge 2007. Kulturminneregistreringar i samband med gassrørledningtrasé forbi Hellevatnet, gnr. 42 Dale. Rapport 3. Kulturhistoriske registreringar. Øygarden kommune. Registreringsrapport. Hordaland fylkeskommune. Bergen. Lohne, Ø.S. 2006: SeaCurve_v1 Teoretisk beregning av strandforskyvningskurver i Hordaland fra UTM koordinater (MS Excel regneark). Nærøy, A.J. 1994: Troll-prosjektet. Arkeologiske undersøkelser på Kollsnes, Øygarden k. Hordaland. Arkeologiske Rapporter 19, Arkeologisk institutt, Universitetet i Bergen. Nygaard, S. 1982. Rapport fra befaring av industriområde i Ljøsnebukta. Bergen Museum. Bergen. Rommundset, A. 2005: Strandforskyvning og isavsmelting i midtre Hardanger. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. 62

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 63 Vasskog, K. 2006: Holosen strandforskyvning på sørlige Bømlo. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. https://askeladden.ra.no Vedlegg Vedlegg 1 Tidlegare undersøkingar i planområdet Vedlegg 2 Prøvestikkskjema For feltfoto vert det vist til HFK sitt fotoarkiv «Fotostation» 63

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 64 Vedlegg 1 Tidlegare undersøkingar i planområdet 1982 Den første arkeologiske registrering/synfaring av området vart foretatt 27.5.1982 (Nygaard 1982). I løpet av ein dag vart heile den «indre» delen av industriområdet registrert. Dette tilsvarer minst 600 da, med utgangspunkt i noverande industriområde samt områder mot nord og sør for dette. Truleg vart det her ikkje prøvestukke på stader der det ikkje vart sett flint i overflata. Prøvestikka vart truleg ikkje vassålda. To lokaliteter vart dokumentert: Lok X-1 og X-2 (Askeladden ID 94813, 94814). Begge lokalitetane vart funne ved flint i såkalla «vegetasjonsblotningar». Det vart ikkje påvist funn i prøvestikk grave rundt funna i «vegetasjonsblotningane». Alle funna frå 1982 er såleis overflatefunn. Draget kor ein i 1996 skulle finne syv lokalitetar vart også undersøkt i 1982: «Området helt i sør [av Ljøsnesbukta] langs bekken som renner fra vannet i S-V-enden av området, ble spesielt nøye undersøkt, da her var flere steder som kunne ha egnet seg vel til bosetning. Her ble ikke gjort funn.» 1983 Det vart registrert tilsvarande fire dagsverk i området i 1983 i løpet av dagen 4.6.1983 (Alsaker 1983). Undersøkingsområdet dekka mesteparten av dagens planområde, med unntak av dagens vestlege del. To lokalitetar vart påvist, Lok 1 (ID 94876) og Lok 2. Lok 1 ligg på nordvestleg side av Hellevatnet. Lok 2 ligg ikkje i Askeladden. Ut frå kartfestinga i rapporten frå 1982 og rapporten frå 1983 ser 1983 Lok 2 ut til å tilsvare 1982 Lok X-1. Lok 2 frå teksten i rapporten frå 1983 er merka som Lok 1 i kartet bak i rapporten. Ut frå teksten er det openbart at dette skulle være lokaliteten omtala som Lok 2 i tekstdelen. Denne feilen vart med i Askeladden, kor ID 94876 vart omtala som Lok 1. Dette vart retta i Askeladden under etterarbeidet til denne rapporten. I rapporten frå 1983 konkluderast det med at «Ut fra de naturmessige forhold som ekstisterer in[n]en industriområdet er det små muligheter for å lokaliserer ytterligere kulturminner med vanlig registreringsprosedyre.» Seinare i rapporten vart det vurdert at: «En kan imidlertid forvente at det finnes boplasser fra forhistorisk tid i de områdene som i dag er dekket av myr. Det 64

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 65 bør derfor være en representant til stede fra Historisk museum når anleggsdriften tar til innen industriområdet». 1988 I 1988 registrerte Bergen Museum igjen i området, nå for å kartlegge eventuell konflikt med vegplan nord for Hellevatnet. Vegen går under namnet «Oksneset». Registreringa gjekk over to dager for to personer. To nye lokaliteter vart påvist langs nordsida av omtalte veg. Lok 1 Helleosen, ID 94874, og Lok 2 Hellevatnet, ID 94875. Truleg vart berre funnførande prøvestikk vassålda. Rapporten frå 1988 gjer ingen referanse til feltarbeid i 1982 eller 1983, sjølv Lok 1 frå 1983 skal ha lagt knappe 30 meter nord/nordaust for Lok 2 frå 1988. Og sjølv om registreringa vart utførd av same person. 1996 Den med god margin største registreringa både i tidsbruk og funnmengde er registreringa i 1996 (Aksdal 1998a). Det vart nytta i overkant av 30 vekeverk i felt. 15 nye automatisk freda kulturminne vart påvist (kor av eitt, lok 49, ID 94831, vart avkrefta seinare same år). Fleire av lokalitetane påvist i sørleg del av planområdet er truleg frå tidlegmesolittisk tid. Registreringa i 1996 vart gjennomført nært opp til metodisk standard i 2017. Prøvestikka vart vassålda og funn vart målt inn digitalt. Negative prøvestikk vart ikkje målt inn (Aksdal, pers.meld.). På grunnlag av dette, og at Universitetsmuseet har utført forundersøking på fleire av lokalitetane påvist i 1996, vart kontrollregistrering av desse ikkje prioriterte i 2017 1997 I 1997 gravde Museet i Bergen ut Lokalitetane 23, 25 og 29 (askeladden ID hv 94878, 94879 og 94828), midt i noverande planområde. Dette var tre mindre lokalitetar frå eldre steinalder. Arbeidet vart leia i felt av Live Johannesen (Johannesen 1997). Same året utførte Museet v/johannesen også forundersøking på fem av dei åtte lokalitetane i draget sør i Ljøsnesbukta (Johannesen 1998). 65

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 66 2007 Området vest og nordvest for Hellevatnet vart registrert i 2007 i samband med gassrøyrledning mellom Kollsnes og Mongstad (Linge 2007). To lokalitetar vart påvist, ID 108942 og 108943. Desse vart ikkje kontrollert under feltarbeidet i 2017. Det vart også tatt ein del avgrensande prøvestikk mot dei tre lokalitetane påvist 1983-1988 på nordvestre side av Hellevatnet. Desse prøvestikka vart målt inn med handhalden GPS og vart brukt ved årets undersøking. Lokalitetane påvist i 2007 er ikkje presentert i denne rapporten, men tatt med i kart. Alsaker 1988/Lok 1, Askeladden ID 94874 Bergen Museum omtaler lokaliteten slik i rapport frå 1988: «Lokalitet 1 ligger ved vegtraseens vestligste punkt. I vika sørvest for Kvernpollstraumen går det opp et vått bakkedrag mot SSV. Det er avgrenset av en 10-20 meter høy vertikal bergvegg i NØ. Lokalitet 1 ligger øverst i bakkedraget. Den strekker seg frå et nettinggjerde, som trolig markerer grenseskillet mellom gnr. 42/59 og gnr. 42/6, og SSØ til det punkt der bakken går over i lave bergrygger. Funnområdet er avgrenset til en relativt plan terrasse. Det ble her tatt 7 prøvestikk, som anvist på vedlagt skisse. 2 av disse var funnførende (stikk 1 og 2). Stratigrafiske forhold prøvestikk 1 og 2 er skissemessig framstilt på vedlagte ark. Funnforhold. Prøvestikk 1 Funn av flint ble gjort fra og med utvaskingslaget og ned til 15 cm i det underliggende sandholdige humuslaget. Prøvestikk 2 Avslag av flint ble funnet i de øverste 10 cm av det sandholdige humuslaget. Ut fra råstoffbruk, teknologiske trekk ved funnmaterialet og lokalitetens beliggenhet i forhold til dagens havnivå, er det trolig at den kan dateres til preboreal tid. [sjå diskusjon neste avsnitt, mrk.2017] Det ble ikke påvist noe intakt kulturlag ved prøvestikkingen. De funntomme rutene ble ikkje soldet, men det er lite trolig at lokaliteten kan ha dekket et vesentlig større område enn det som er angitt på vedlagte skisse. Erfaringsmessig er de preboreale boplassene sjelden over 30 m2. 66

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 67 Boplassens beliggenhet ift. vegplanen. Ut frå det kartgrunnlaget som registreringen ble lagt opp etter vil den planlagte vegtraseen gå like SSØ for lokalitet 1. Det er allerede foretatt sprengningsarbeider (i kommunens regi) helt inn til lokaliteten. Med mindre det her vises stor aktsomhet under anleggsarbeidet, kan funnlokaliteten lett ødelegges.» Alsaker skriver at dei funntomme prøvestikka ikkje vart sålda. Avgrensinga hans frå 1988 er difor ikkje tatt omsyn til. 67

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 68 Vedlegg 2 - Prøvestikkskjema 68

Rapport 25 2017 Hordaland fylkeskommune 69 69