Ullensvang herad KULTURMINNEGRUNNLAG - HAUSO

Transkript

1 Ullensvang herad KULTURMINNEGRUNNLAG - HAUSO

2 Rapport Oppdrag: Hauso. Detaljregulering Emne: Kulturminnegrunnlag Rapport: Oppdragsgiver: Ullensvang herad Dato: Oppdrag / Rapportnr / Tilgjengelighet Utarbeidet av: Marit Mienna Fag/Fagområde: Arealplan Kontrollert av: Ansvarlig eining: Seksjon Areal og samferdsel Godkjent av: AS, Bergen Fortunen Bergen Tel.: Faks:

3 Innhald 1. BAKGRUNN TOPOGRAFI OG TIDLEG HISTORIE FERDSELSÅRER GARDAR OG BYGG Kvernhusa Skule og samfunnshus FØRINGAR FOR VIDARE ARBEID KJELDER Vedlegg innhefta Kart som viser kulturminnestrukturane i området Hauso ca Bruk nr 1 og 8. I bakgrunnen gamlatunet på bnr 2 der skulen ligg i dag, Øvst til venstre bnr 25. Kulturminnegrunnlag Side 3 av 19

4 1. BAKGRUNN Dette kulturminnegrunnlaget er utarbeidd i samband med reguleringsplan for Hauso. Målet med grunnlaget er å få eit bilete av kva verdiar som bør vidareførast i utvikling av området og kva kulturminnestrukturar som kan verte påverka av reguleringsplanen. Kulturminnegrunnlaget omfattar delar av gnr 98, Hauso i Ullensvang herad. Grunnlaget er basert på skriftlege kjelder og samtalar med grunneigarar i tillegg til synfaring i området. Det finns ikkje SEFRAK-registreringar av bygningane på Hauso Hauso ligg ved Sørfjorden, på eit nes sør for Grimo. Området består av gardstun og frukthagar i tillegg til eit bustadfelt, Hauso skule og samfunnshus. Sørfjorden er vurdert som eit fjordlandskap av nasjonal verdi. Eit slikt landskap er heilskapleg med stort mangfald og høg inntrykstyrke (Kjelde: Fylkesdelplan for små vasskraftverk i Hordaland ). Planområdet sett frå austsida. Kulturminnegrunnlag Side 4 av 19

5 Planområdet, grense frå varsel om oppstart. Kulturminnegrunnlag Side 5 av 19

6 2. TOPOGRAFI OG TIDLEG HISTORIE Garden Hauso ligg på eit nes på vestsida av Sørfjorden. Området stig jamt frå fjorden og opp mot fjellet og den 1233 m høge Grimsnuten. Øvste del av planområdet ligg på om lag kote 125. Det renn fleire elvar/bekkar gjennom området: Hausoelvi er den største. Langs denne ligg fleire kvernhus. Matbekken. Ligg delvis i røyr, under skuleplassen og på jordene ned mot fjorden. Kvernhusbekken I Sørfjorden låg strandsona om lag m. o. h før landhevinga etter siste istid. Då dei første menneska kom for år sidan, låg strandsona om lag på det som i dag er kote 50. Den gode morenejorde førte til at Hauso tidleg vart busett og det er ein av dei eldste gardane på vestsida av Sørfjorden. Garden har vore ein del av Galde-godset og seinare ein del av Allehelgensgodset. Delar av garden var bondegods. Gardsnamnet kjem av Hauss skalle, skolt, nytta om knausar som minner om hovudskallen. Kulturminnegrunnlag Side 6 av 19

7 IV III I II Arkeologiske kulturminne. Kjelde Miljøstatus.no. Arkeologiske kulturminne: Planområdet har potensiale for funn av automatisk freda kulturminne. Ved oppstart av planarbeidet skriv Hordaland fylkeskommune at ein må pårekne ei arkeologisk registrering. Det er fleire kjente fornminnefunn i området: I - Hausesanden: To gravminne frå bronsealder jernalder. Automatisk freda. Utgravne og Fjerna. Låg ved fjorden nedfor Skålarhaug II - Husatuftene: Bosetingsaktivitetsområde frå jernalder middelalder. Uavklart status. Utanfor planområdet er det også to minne: III - Gravminne frå jernalder nord for Skredhaug oppfor tunet. Automatisk freda IV - Bergkunst frå bronsealder i lia i knapt 350 m høgde. Automatisk freda. Kulturminnegrunnlag Side 7 av 19

8 Viktige trekk i Hauso si utvikling. Fram til 1600-talet (usikkert tidfesting) Tunet ligg høgt ved Kvernhusbekken Fjorden er viktigaste ferdselsvegen Tunet vert teke av skred og flytt til ein tryggare plass Fellestun for alle bruka mellom Matbekken og Hausoelvi Fjorden er viktigaste ferdselsvegen Sjoarvvegen mellom tun og fjord er viktegaste landeveg. Andre vegar fører til fjells og mellom grendene Utskifting av bruka. Dei neste tiåra flyttar dei enkelte brukarane husa sine ut frå fellestunet. Landevegen tek over som viktegaste ferdselsveg Skule og samfunnshus vert bygd der fellestunet låg. Nytt bustadfelt oppfor skulen Ny hovudveg på fylling langs fjorden fører til strandsona forsvinn. Dei fleste nausta vart rivne og ny ført opp på utsida av vegen. Kulturminnegrunnlag Side 8 av 19

9 3. FERDSELSÅRER Fjorden var den viktigaste ferdselsåra mellom grendene langs Sørfjorden. Sjoarvegen frå garden til nausta var derfor den viktigaste landevegen. Det er i dag fleire vegar mellom tun og fjord. Den eldste gjekk frå fellestunet til Hausasanden. Delar av dagens veg her fell saman med vegen frå utskiftingskartet frå Om eldste Sjoarvegen vart det i 2007 avsagt dom om rettar og bruk. Den eldste vegen mellom grendene gjekk gjennom fellestunet (der skulen ligg i dag). Ein kan framleis finne att traseen som ein del av gardsvegane i området og som dagens veg til skulen. (Sjå kartvedlegg bakarst) Grunneigar opplyser at ein kort parsell langs grensa mellom bnr 5 og 8 skal vere ein intakt del av gamle vegen mot Årekoll. I utskiftingskarta frå 1873 er det også vist en sti (veg) som gjekk oppom husa mot stølane/fjellet. Restar av denne er ikkje funnet i samband med dette registreringsarbeidet. Gamal ferdselsveg i frukthagen på bnr 4, vegen er ein del av vegen mellom gardane. Traktorveg som følgjer traseen til den gamle gardsvegen på bnr nr 7. Den gamle fylkesvegen vart bygd rundt Ny riksveg vart bygd rundt Den ligg til dels på fylling i strandsona mellom gardane og fjorden. Før ny hovudveg vart bygt var det naust til dei ulike bruka langs stranda. Desse nausta fekk nye tomter på utsida av riksvegen, men nokre av dei gamle bygga står framleis på innsida av vegen. Kulturminnegrunnlag Side 9 av 19

10 4. GARDAR OG BYGNINGSMILJØ I dag er det frukttre som dominerer kulturlandskapet. Bildet viser Kvernhusmiljø ved Hausoelvi, bnr 23 og bnr 1. Fram til 1860-åra var det berre åkrane som var dyrka jord på garden. Jorda var elles i stor grad berre rydda og husdyr dominerte jordbruket. Fruktdyrkinga kom til Hardanger med Cisterciensar-munkane på 1200-talet. Fram til 1850-åra var det berre få frukttre på garden, sjølv om dei fleste garane har ein frukthage. I folketeljingane frå 1900 er det registrert frukthagar på alle gardsbruka på Hauso, men brukarane driv framleis med dyr. Det var på denne tida bøndene starta systematisk gjødsling av frukttrea. Dei beste areala for frukttre er den søre delen. Den nordre delen er meir unnasolt. Overgangen frå jordbruksdrift med dyr til rein fruktproduksjon skjedde mitt på 1900-talet, så kulturlandskapet slik det ligg i dag er eit relativt nytt bilete. Bnr 8 var det siste bruket innanfor planområdet som slutta med husdyr rundt Bnr 9 som ligg i nord, høgare oppe enn dei andre tuna, driv framleis med mjølkeproduksjon. Tunet på Hauso låg i gamal tid høgare oppe og lenger nord, ovanfor det som heiter Skredhaugen. Etter eit skred vart tunet flytta ned til området der skulen ligg i dag. Alle bruka hadde fellestun her til etter utskiftinga. Utskiftinga av utmarka starta ca 1873, då budde det 6 gardbrukara og ein skreddar i tunet som hadde 38 hus. Ein brukar budde lenger nede ved elva. Utskiftinga av innmark var ca Dei siste tuna vart flytta ut rundt Kartvedlegg bakarst viser bygg og bruksnummer. Kulturminnegrunnlag Side 10 av 19

11 Utskiftingskart over sentrale delar av Hauso Hausoelvi til høgre i kartet. (Kjelde Ullensvang herad) Tunet består av fire hus: Bnr 1: Hovudhuset. Tømrahus. Den eldste delen (i bakkant) er flytta frå gamlatunet. Denne delen skal vere frå talet. Resten av huset er frå tidleg ( ). Kårhuset. Tømra frå Røykstova skal vere frå 1600-talet og er flytta frå gamlatunet. Folket budde i denne den første tida etter at tunet vart flytta frå fellestunet. Løa er frå ca Kulturminnegrunnlag Side 11 av 19

12 Bnr 1. Kårhus og løe Bnr 1. Våningshuset og løa. Gml fylkesvegen i framgrunnen. Blyglas i røykstove på bnr 1. Røykstove på bnr 1. I bakgrunnen eldhus/røykstove på bnr 8. Bnr 2: Tunet vart liggande der fellestunet låg. På bilete frå 1960 ser ein tunet midt i biletet. Grunneigar ga grunn til samfunnshus og skule. Bnr 4: Tunet ligg lengst sør i planområdet og inneheld to bustadhus frå første del av 1900-talet og eit nyare bustadhus i tillegg til ein mindre driftsbygning. Kulturminnegrunnlag Side 12 av 19

13 Bnr 5: Tunet ligg lengst nord i planområdet og har løe og to nyare bustadhus. Sjøhus ved oppkjøringa til Hauso er i to etasjar med liggande kledning og skifertak. Underetasjen er i natursteinsmur. Tunet på bnr 5. Sjøhus som høyrer til bnr 5. Kulturminnegrunnlag Side 13 av 19

14 Bnr 7: Tunet består av fire hus: Hovudhuset er frå 1939 Løa frå 1901 Nord for hovudhuset står eit bygg oppført rundt 1939 som kasseverkstad for produksjon av fruktkassar. Huset er seinare innreidd som bustad. Løe på bnr 7 Våningshus, tidlegare kasseverkstad og løe på bnr 7. Delar av tunet i bnr 1 og tunet i bnr 8. Kulturminnegrunnlag Side 14 av 19

15 Bnr 8: Tunet har av 5 hus: Hovudhus, tømra frå Eldhus, tømra. Eldste delen er frå 1700-talet og er et bustadhus som vart flytta frå fellestunet. Husmannsstove frå 1700-talet med nyare tilbygg i front. Vart flytta frå fellestunet. Løe Nyare bustadhus oppfor løa Bnr 8: Våningshus Husmannsstove på bnr 8. Bnr 9: Bruket ligg på Haugen utanfor planområdet, på vei mot Årekoll. Dette er det einaste bruket som driv med mjølkeproduksjon på Hauso. Bnr 10: Hausasanden ligg nedanfor fylkesvegen mot fjorden. Det er fleire bustadhus på bruket. To av dei kan vere identisk med hus frå utskiftingskartet i Også eit (?)verkstadbygg(?) mot riksvegen kan vere frå før Dette huset er bygt saman med eit sjøhus i to plan. Sjøhus på bnr 10 Naust og bustadhus på bnr 12. Bnr 12: Bustadhus og naust ved Hausasanden. Våningshuset kan vere bygt i siste del av 1800-talet. Ikkje registrert som gardsbruk i 1900, men hadde frukthage. Kulturminnegrunnlag Side 15 av 19

16 Naustet er i ein etasje. Det har natursteinsmurar med liggande kledning i gavlveggen og store skiferheller på taket. Bygget står der det også i utskiftingskart frå 1873 er vist eit naust, og naustet kan vere frå før utskiftinga. Bnr 23: Bruk frå første del av 1900-talet, vart skilt ut for å drive med gartneri. På eigedomen står drivhus, hovudhus og eit indre hus. Kvernhus på nedsida av fylkesvegen. Bnr 25: To våningshus og løe. 4.1 Kvernhusa Det er fleire kvernhus og eit tørkehus i planområdet. Bygningane er frå tidleg 1800-talet. Alle husa er lafta, utan kledning og med skifertak. Kvernhusmiljøet nord for skulen er satt i stand med midlar frå fylkesmannen: På oppsida av bygdevegen ligg fire kvernhus ved Hausoelvi. Husa høyrer til ulike bruk. Det øvste er også restaurert innvendig. I tillegg er her eit felles tørkehus for tørking av korn og røyking. Mellom riksvegen og den gamle fylkesvegen ligg to kvernhus, eit ved Hausoelvi og eit ved Matbekken. Egil Haugen opplyser at fylkeskommunen meinte kvernhusmiljøet på Hauso var det største i Hordaland etter miljøet på Havrå. Både mot Hausoelvi og Matbekken er det støttemurar av naturstein som sikring av matjorda mot elvane. Kulturminnegrunnlag Side 16 av 19

17 To av Kvernhusa ved Hausoelvi. Tørkehuset øvst til høgre. Midt i bilete kan ein skimte ein steinklopp som ein del av den gamle ferdselsvegen. De to Kvernhusa nærmast vegen. Hausoelvi med kvernhusa sett frå steinkloppa. Tørkehuset og steinklopp ein del av gamal ferdselsveg. Det øvste kvernhuset ligg i fossesprøytsona Kvernhus v/ Hausoelvi på bnr 23 på nedsida av gamle fylkesvegen Kulturminnegrunnlag Side 17 av 19

18 Kvernhus ved Matbekken på bnr 2, Skule og samfunnshus Hauso samfunnshus vart innvigd i Hauso skule vart innvigd i FØRINGAR FOR VIDARE ARBEID Hauso har spor av kultutminne tilbake til bronsealder og ber preg av busetting fram mot vår tid. Heile planområdet inngår i eit interessant kulturmiljø. Det store kvernhusmiljøet representerer næring som har vore viktig på garden. Saman med restar av den gamle vegen utgjer kvernhusmiljøet nord for skulen eit miljø med stor verdi både i lokal og regional samanheng. Kvernhusmiljøet inngår i eit samanhengande kulturlandskap som strekkjer seg frå fjord til fjell. Bygningsmiljøa på bnr 1 og 8 har fleire hus med høg alder som saman med husa frå tidleg 1900-tal gjer at tuna står fram som eit samla anlegg, representativt for perioden. I området sør for Hausoelvi, mellom fylkesvegen og riksvegen, ligg spor etter gamal busetting saman med del av Sjoarvegen, to kvernhus og sjøhusa. Dette miljøet inngår i ein gardshistorisk samanheng. I eit vidare reguleringsarbeid bør ein legge omsynssone på desse områda for å sikre at viktige historieforteljande enkeltelement, strukturar og samanhengar vert ivareteke. Kulturminnegrunnlag Side 18 av 19

19 6. KJELDER Odda, Ullensvang, Kinsarvik i gamal og ny tid. Bygdesoga Olav Kolltveit Databasen Databasen folketeljingar frå 1900 og Synfaring og samtalar med grunneigarar: Egil Haugen + gnr 98 bnr 1,6 Gunnveig Eidnes Olav K. Hauso gnr 98 bnr 7 Knut Byrkjenes Hauso gnr 98 bnr 8 Otto van Etten gnr 98 bnr 48 Kulturminnegrunnlag Side 19 av 19

20