RAPPORT ARKEOLOGISK UTGRAVING

Transkript

1 RAPPORT ARKEOLOGISK UTGRAVING Kolgroper KULTURHISTORISK MUSEUM UNIVERSITETET I OSLO FORNMINNESEKSJONEN Postboks 6762, St. Olavs Plass 0130 Oslo Sundbrei, 125/8 Ål kommune, Buskerud fylke Kjetil Loftsgarden Cf34252_03: Kolgrop , sett mot nord. Oslo 2011

2 KULTURHISTORISK MUSEUM UNIVERSITETET I OSLO SAMANDRAG Gårds-/ bruksnavn G.nr./ b.nr. Sundbrei 125/8, 127/17 Kommune Fylke Ål Buskerud Saksnavn Kulturminnetype Reguleringsplan for Kleivi næringspark Kolgroper Saksnummer (arkivnr. Kulturhistorisk museum) Tiltakskode/ prosjektkode 08/ Eier/ bruker, adresse Tiltakshaver Einar Sverre Breie, Breievegen 137, 3570 Ål Kleivi næringspark, Øvre Holsvegen 105, Kleivi næringspark, Øvre Holsvegen 105, 3576 Hol 3576 Hol Tidsrom for utgravning M 711-kart/ UTM-koordinater/ Kartdatum EU89-UTM; Sone 32 N: ,25 Ø: ,63 ØK-kart ØK-koordinater BO A-nr. C.nr. 2010/317 C57697 ID-nr (Askeladden) Negativnr. (Kulturhistorisk museum) og Cf35252 Rapport ved: Dato: Kjetil Loftsgarden Saksbehandler: Prosjektleder: Bernt Rundberget Håkon Glørstad Håkon Glørstad I samband med reguleringsplan for utviding av Kleivi industripark utførte Buskerud fylkeskommune ei registrering av planområdet, det vart påvise 2 kolgroper (ID og ) som er i konflikt med realisering av reguleringsplanen. Kulturhistorisk museum foretok ei arkeologisk undersøking av dei to kolgropene i perioden juli Den eine gropa vart undersøkt ved hjelp av gravemaskin, medan den andre gropa vart undersøkt for hand. ID hadde ei sirkulær botnform, medan botnforma til ID ikkje kunne bli stadfest. Det vart tatt ut tre kolprøver, desse vart vedartsbestemt og radiologisk datert. To av prøvene inneheld berre furu, medan ei prøve inneheldt bjørk og furu. Dateringane er frå perioden e.kr. Det er gjort fleire arkeologiske utgravingar av kolgroper i Ål og Hol kommune tidlegare, men dei fleste undersøkte kolgropene ligg i høgare område. I området rundt Kleivi er inga kolgroper tidlegare utgrave. Resultata frå dei undersøkte kolgropene har gjeve oss ny og viktig kunnskap om bruken av området i mellomalder. Kulturhistorisk museum,, Universitetet i Oslo Postboks 6762, St. Olavs plass, 0130 Oslo

3 INNHALD 1. BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA DELTAKARAR OG TID FORMIDLING LANDSKAPET - FUNN OG FORNMINNE UTGRAVINGA Problemstillingar prioriteringar Utgravingsmetode Gongen i utgravinga Kjeldekritiske forhold Utgravinga Strukturar og kontekst Naturvitskapelege prøver Datering Vurdering av utgravningsresultata, tolking og diskusjon KONKLUSJON LITTERATUR VEDLEGG Strukturliste Funn og prøver Tilveksttekst Teikningar Fotoliste Analyser Kart

4 RAPPORT FRA ARKEOLOGISK UTGRAVNING SUNDBREI, 125/8, BREIE, 125/17 M. FL. ÅL KOMMUNE, BUSKERUD FYLKE KJETIL LOFTSGARDEN 1. BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA I samband med reguleringsplan for utviding av Kleivi næringspark gjennomførte Buskerud fylkeskommune ein arkeologiske registrering av planområdet i 2007 (Tørhaug 2007). Det vart då registrert to automatisk freda kulturminne i form av kolgroper. Kolgropene er i konflikt med realisering av reguleringsplanen. I brev dagsett 5. mars 2008 søkte difor Buskerud fylkeskommune om dispensasjon frå kulturminnelova med vilkår om arkeologisk undersøking. Kulturhistorisk museum slutta seg til fylkeskommunen si oppfatting av dispensasjonsspørsmålet og meinte det måtte knytast vilkår om arkeologisk utgraving til dispensasjonen, jf. brev (foreløpig budsjett og prosjektplan vedlagt) dagsett 27. mars Riksantikvaren gav, i brev av 31. mars 2008, dispensasjon frå Kulturminnelova 8.4 med vilkår arkeologisk utgraving for dei omsøkte kolgropene (ID og 11451). I brev dagsett 14. juni 2010 fatta Riksantikvaren vedtak om omfang og kostnader for arkeologisk undersøking i medhald til kulturminnnelova 10 fyrste ledd. Den arkeologiske undersøkinga vart gjennomført med utgangspunkt i prosjektbeskrivinga frå Kulturhistorisk museum ved Bernt Rundberget dagsett 27. mars DELTAKARAR OG TID Feltarbeidet vart utført den juli 2010 av feltleiar Kjetil Loftsgarden. Maskinførar var Lars Martin Sortebråten. 3. FORMIDLING Det var inga formidling av utgravinga. 2

5 4. LANDSKAPET - FUNN OG FORNMINNE Undersøkingsområdet ligg på ein odde ved utløpet av Hallingdalsåni i Strandafjorden, omlag 10 km sørvest frå Ål sentrum og 2,5 km aust-søraust for åmøtet der Usteåni renn ut i Hallingdalsåni, på sørsida av Rv 7. Planområdet omfattar begge sider av elva, men begge dei undersøkte kolgropene ligg på sørsida. Det ligg enkelte oppdyrka områder på sørsida av elva, men barskog og hogstflater dominerer landskapet. Kolgropane ligg på gardane Sundbrei og Breie, her er det funnet ein beltestein frå eldre jernalder, eit økseblad av jern (Sundbrei) og ein pilspiss (Breie) frå yngre jernalder (C22661). I kommunane Ål og Hol er det gjort fleire gravfunn og enkeltfunn, nokre frå eldre jernalder, men yngre jernalder dominerer. Fleire av desse er gjort i området rundt Ål (Rundberget 2008). Det er kjent særs mange kolgroper og jernvinneanlegg i Hallingdalen. Gjennom Hallingdalsprosjektet ( ) vart det registrert fleire hundre kulturminne. Blant anna 148 jernvinneanlegg og 465 kolgroper, samt opp i mot 200 groper av ukjent funksjon (Bloch-Nakkerud og Lindblom 1994, Larsen 2009:145). 5. UTGRAVINGA 5.1 PROBLEMSTILLINGAR PRIORITERINGAR Kolgroper har vore nytta til framstilling av kol til smiing eller jernframstilling. Jernvinneforsking har ein lang tradisjon i Noreg. For ein vidare gjennomgong av fagfeltet visast det til Bloch-Nakkerud (1987), Larsen (1991, 2004, 2009) og Narmo (1996). Mengda kolgroper er omfattande, kolgroper er difor som massemateriale å rekne. Dette inneber at ein viktig del av den vitskapelege verdien er knytt til talfesting og utarbeiding av statistiske data som fyrst blir tilgjengeleg gjennom arkeologiske undersøkingar. Ved utgraving av kolgroper blir det difor lagt vekt på å samle inn mest mogleg einskapeleg informasjon. Ein sentral problemstilling er knytt til tidfesting av kolgropene. Vidare er også innhenting av statistiske data knytt til gropene sine dimensjonar og form sett som viktig, samt kva type vedart som vart nytta og informasjon om stabling av trevirket (jf. Rundberget 2008). 5.2 UTGRAVINGSMETODE ID vart undersøkt ved hjelp av gravemaskin. Det gjekk føre seg ved at halve gropa vart flategrave ned til kollaget for å dokumentere gropa si form i plan. Undervegs var ein merksam på moglegheiten av å få informasjon om stabling av trevirket. Gropa vart så grave til botn, profilen vart så reinsa og dokumentert. Det vart tatt ut kolprøve til 14 C-datering. 3

6 Dokumentasjonen av gropa vart utført ved at ei vatra snor vart spent tvers over nedgravinga og vollen, og kolgropa vart teikna i plan. Kolgropa vart snitta slik at profilen flukta med snora. Profilen av kolgropa vart teikna ved å måle ned frå snora med tommestokk. Kolgrop ID låg utilgjengeleg til for gravemaskin, dessutan blir ikkje denne gropa direkte rørd ved realisering av reguleringsplanen. Kolgropa vart difor undersøkt for hand. Dokumentasjonen av gropa gjekk føre seg på same måte som ved ID Overflateprofilen av kolgropa vart teikna ved å måle ned frå snora med tommestokk. Prøvestikket vart lagt slik at ei side i prøvestikket flukta med snora. Overflata på prøvestikket vart markera på planteikninga, og prøvestikket vart teikna i profil. Kvar kolgrop hadde vore registrert som ein eigen lokalitet, og såleis fått kvar sitt Askeladden-nummer. Nummereringa av kolgropene i denne rapporten fylgjer difor denne nummereringa. 5.3 GONGEN I UTGRAVINGA ID vart undersøkt ved hjelp av gravemaskin den 27. juli, medan neste dag gjekk med på utgravinga av ID Det var fint vêr gjennom heile undersøkinga og vêret hadde såleis inga innverknad på undersøkinga. 5.4 KJELDEKRITISKE FORHOLD Kolgrop ID ligg i ei hogstflate som nyleg hadde vore snauhogd. Spor etter skogsmaskin var tydeleg, både hjulspor, sår etter røter som var dratt opp og hogstavfall. 5.5 UTGRAVINGA Totalt vart det undersøkt to enkeltliggande kolgroper med Askeladden ID og Kolgrop (ID-.nr.) C-nr C57697/ C57697/1 Ytre diam Indre diam Djupn (m) Form i flate 7,5 4,5 0,9 Sirkulær 13 4,0 2,5 0,5-18 Storleik kollag (cm) 4

7 Sundbreie 125/8, Breie 127/17, Ål kommune Saksnr. 08/ STRUKTURAR OG KONTEKST Kolgrop ID Kolgrop med tydelege vollar mot alle sider med unntak av mot sør. Kolgropa ligg i granskog om lag 30 m nord for ein grusveg og 35 m vest for eit oppdyrka jorde. Gropa er 93 cm djup frå topp av voll til torvlag i sentrum av gropa. Eit prøvestikk i gropa vart grave ned til kollaget, dette viste at gropa har ein rund botnform. Kollaget var 13 cm på det tykkaste. Profilet viste fleire kollag, og då antakeleg fleire bruksfasar. Det vart tatt ut to kolprøver frå profilet, KP2 og KP3. KP3 vart tatt ut frå det nedste kollaget, og er sannsynlegvis frå ein tidleg bruksfase av gropa. Medan KP2 vart tatt ut frå det øvste kollaget, og bør fylgjeleg stamme frå ein av dei seinaste bruksfasane av kullgropa. KP3 gav ein datering til e.kr., medan KP2 gav ein datering til e.kr. Begge prøvene vart datert på furu. Cf34252_08: ID botn, sett mot vest Cf34252_10: ID profil, sett mot aust Kolgrop ID Kolgropa ligg 40 m sør for ein grusveg og 15 m aust for ein bekk. Gropa ligg i eit hogstfelt og er overkøyrd og skadd av skogsmaskin, vollane er difor noko øydelagde og uklare. Mykje hogstavfall i området. Terrenget heller mot nord. Gropa er 45 cm djup frå topp av voll til torvlag i sentrum av gropa. Mykje stein i grunnen gjorde det vanskeleg å få stadfest botnforma på kollaget. Cf34252_05: ID profil, sett Kollaget var 18 cm på det tykkaste. mot nordvest Det vart tatt ut ei kolprøve frå profilen, KP 1. Denne vart datert på bjørk til e.kr. 5

8 5.5.4 NATURVITSKAPELEGE PRØVER Det vart tatt ut 3 kolprøver i samband med undersøkinga, desse vart sendt til vedartsanalyse (C57697/1-3, KP1-3). Alle prøvene vart vedartsbestemt av Helge I. Høeg (sjå vedlegg). To av prøvene inneheldt berre furu (KP2 og KP3), medan ei inneheldt bjørk og furu (KP1) DATERING Alle vedartsbestemte prøver har vorte 14 C-datert ved NTNU (sjå vedlegg). Tidfestinga strekk seg frå 1165 til 1260 e.kr. Ved ID viste profilet tydeleg lagdeling og fleire bruksfasar. Det vart tatt ut to kolprøver, ein frå det nedste kollaget i profilet (KP3) og eit i frå kollaget øvst i profilen (KP2). Det øvste kollaget frå gropa må ein rekne er frå den siste kolframstillinga. KP2 gav ein datering e.kr., medan KP3 vart datert til e.kr. Ved ID vart det sendt inn ei prøve (KP1) til vedartsbestemming og datering. Det var inga klar lagdeling av kollag i profilet. KP vart datert på bjørk til e.kr. Alle prøvene vart datert på furu eller bjørk. Furu kan oppnå høg alder, noko som kan ha innverknad på dateringsresultatet. Likevel er det tvilsamt om skogen i langs Strandafjorden i mellomalderen fekk bli fleire hundre år gamal, eller vart lagra over lengre periodar, før den vart nytta som brensel i jernframstilling eller smieverksemd. 6

9 5.6 VURDERING AV UTGRAVNINGSRESULTATA, TOLKING OG DISKUSJON. Kolgroper er brukt som et eksempel til å vise regionale forskjellar. Undersøkingane viser at storleik og form varierar regionalt. På austsida av Mjøsa, syd for Koppang, er gropene kvadratiske eller rektangulære (jf. Narmo 1997; 2000). Dei seinaste undersøkingane foretatt i Gråfjellet, Åmot kommune, viser at gropene her er firkanta, for det meste kvadratiske, men også nokre rektangulære (Rundberget 2007: 25-26). På vestsida av Mjøsa har ein trudd at kolgropene var sirkulære eller ovale (Larsen 1991). Men utgravingar i Valdres i 2004 og 2005 viste at det også var kvadratiske groper på Beitostølen og rektangulære groper ved Tyinkrysset opp mot Fillefjell i Vang. Det er derfor nødvendig å moderere oppfatninga noko, sjølv om det synes å vera eit fast mønster i den austlige tradisjonen at gropene har rettvinkla hjørne (Larsen 2009). Kolgropene ved Kleivi ligg i den vestlege tradisjonen og begge gropene er då som venta sirkulære i overflateforma. ID har også ein sirkulær botnform, men botnforma for ID ikkje sikkert kunne stadfestast. Kor vidt dei undersøkte kolgropene kan knytast til jernvinna eller til smiing er ikkje klarlagt. Smiekolgroper blir ofte definert utifrå mangelen på nærliggande jernvinneanlegg (Larsen 2009:61). Problemet med ein slik definisjon gjer seg likevel gjeldande ved ein avgrensa undersøking så som ved Kleivi. Der mangelen på nærliggande jernvinneanlegget moglegvis kan forklarast med relativt få arkeologiske registreringar i området. Generelt kan ein sei at dei aller fleste kolgroper er datert til perioden frå 900- til talet med tyngdepunkt på 1200-talet (Larsen 2009:66). Denne perioden samanfell med den mest ekstensive jernframstillinga og kolgroper er i hovudsak knytt opp mot den. Smiekolgroper skulle ein vente hadde ein vidare kronologisk spennvidde. Likevel ligg dei undersøkte kolgropene i dalen, relativt nær gardar og unna malmrike myrar. 6. KONKLUSJON I samband med reguleringsplan for utviding av Kleivi næringspark vart det undersøkt to kolgroper. Ei kolgrop vart undersøkt ved hjelp av gravemaskin, den andre vart undersøkt for hand. Båe kolgropene hadde ein sirkulær overflateform. ID hadde ein sirkulær botnform, medan botnforma for ID ikkje kunne bli stadfest. Det vart tatt ut 3 kolprøver, desse vart vedartsbestemt og radiologisk datert. To av prøvene inneheld berre furu, medan ei prøve inneheldt bjørk og furu. Dateringane er frå perioden e.kr. Det er gjort fleire arkeologiske utgravingar av kolgroper i Ål og Hol kommune tidlegare, men dei fleste undersøkte kolgropene ligg i høgare område. I området rundt Kleivi er inga kolgroper tidlegare utgrave. Resultata frå dei undersøkte kolgropene har gjeve oss ny og viktig kunnskap om bruken av området i mellomalder. 7

10 7. LITTERATUR Bloch-Nakkerud, Tom 1987: Kullgropen i jernvinna øverst i Setesdal. Varia 15. Oslo. Bloch-Nakkerud, T. og Lindblom, I Far etter folk i Hallingdal. På leiting etter den eldste historia. Gol. Larsen, Jan Henning 1991: Jernvinna ved Dokkfløyvatn. Varia 23. Oslo. Larsen, Jan Henning 2004: Jernvinna på Østlandet i yngre jernalder og middelalder noen kronologiske problemer. Viking b. LXVII. Larsen, Jan Henning 2009: Jernvinneundersøkelser. Faglig program, bind 2. Varia 87. Oslo Narmo, Lars Erik 1996: Jernvinna i Valdres og Gausdal - et fragment av middelalderens økonomi. Varia 38. Oslo. Narmo, Lars E. 1997: Jernvinne, smie og kullproduksjon i Østerdalen. Arkeologiske undersøkelser på Rødsmoen i Åmot Varia 43. Universitetets Oldsaksamling. Oslo. Rundberget, Bernt H. 2007: Gråfjellprosjektet. Arkeologiske utgravninger av jernvinneanlegg og kullgroper. Varia 63. Kulturhistorisk museum, Oslo. Rundberget, B Arkeologisk undersøkelse av automatisk fredete kulturminner (2 kullgroper id og ) Reguleringsplan for Kleivi næringspark Sundbrei (125/8), Breie (127117) m.fl. Ål og Hol kommuner, Buskerud. KHM fornminneseksjonen, UiO. Tørhaug, V, Rapport fra kulturminneregistrering av Kleivi næringspark i Ål og Hol kommune. Buskerud fylkeskommune. 8

11 8. VEDLEGG 8.1. STRUKTURLISTE olgrop (ID-.nr.) C-nr C57697/ C Før utgraving Etter utgraving Kollag Ytre diam Indre diam Djupn (m) Form i flate Form på gropa (botn) Ytre diam Indre diam Fasar Form, plan i botn Breidde (m) 7,0 4,5 0,9 Sirkulær ,0 2,8 0,5 Sirkulær Storleik (cm) Botn 8.2. FUNN OG PRØVER Prøvenr. Liste over kolprøver Strukturnummer C-nr. Kontekst NTNU Lab.nr. Gram Treslag C14-dat. KP C57697/1 Kolgrop, profil KP C57697/2 Kolgrop, profil KP C57697/3 Kolgrop, profil TRa ,9 Bjørk og 875 ± 25 BP, calad furu TRa ,6 Furu 820 ± 25 BP, calad TRa ,9 Furu 860 ± 25 BP, calad 9

12 8.2.1 TILVEKSTTEKST C57697/1-3 Produksjonsplass fra tidligmiddelalder/høymiddelalder fra KLEIVI NÆRINGSPARK av SUNDBREI (125 /8), ÅL K., BUSKERUD. Arkeologisk utgraving av to kullgroper (ID og ID ). Kullgropene vart fyrst registrert i 2007 av Buskerud fylkeskommune i samband med reguleringsplan for Kleivi næringspark (Tørhaug 2007). ID vart undersøkt med hjelp av gravmaskin. ID vart undersøkt for hånd, då den låg midt i tykk skog som ikkje var rydda. Kullprøvene vart vedartsbestemt ved Helge Høeg og datert ved NTNU (DF-4441) (i Loftsgarden 2011). Kullprøver 1) Frå kullgrop Vekt: 13,9 g. Vedartsbestemt til furu og bjørk. Prøva er radiologisk datert på bjørk til 875 ± 25 BP, calad (TRa-2071). 2) Frå kullgrop Vekt: 4,6 g. Vedartsbestemt til furu. Prøva er radiologisk datert på furu til 820 ± 25 BP, calad (TRa-2072). 3) Frå kullgrop Vekt: 7,9 g. Vedartsbestemt til furu. Prøva er radiologisk datert på furu til 860 ± 25 BP, calad (TRa-2073). Orienteringsoppgave: Kleivi næringspark ligg i kommunane Ål og Hol. Ål sentrum ligg om lag 10 km NØ langs Rv 7. Dei undersøkte kulturminna er lokalisert SV for Strandfjorden ved utløpet av Hallingdalsåni, S for elva. Selve industriområdet strekk seg over begge siden av elva, men bare den nordlige siden er i dag utbygd. På sørsiden ligg nokre oppdyrka jorder, men skog dominerer. Kommunegrensa går ved elva, Ål kommune ligg S for elva. Kartreferanse: ØK, BO Projeksjon: EU89-UTM; Sone 32 N: ,25 Ø: ,63 Litteratur: Loftsgarden, K, Rapport frå arkeologisk utgraving av kolgroper, Sundbrei gnr. 125/bnr.8 m.fl., Ål kommune, Buskerud fylke. KHMs arkiv. Tørhaug, V, Rapport fra kulturminneregistrering av Kleivi næringspark i Ål og Hol kommune. Buskerud fylkeskommune. 10

13 8.3. TEIKNINGAR 1. 11

14

15 8.4. FOTOLISTE. Cf34252 Nummer Beskriving Retning mot Fotograf Dato Cf34252_01 Planområdet SV K.L Cf34252_02 Kolgrop , plan NV K.L Cf34252_03 Kolgrop , plan N K.L Cf34252_04 Kolgrop , plan Ø K.L Cf34252_05 Kolgrop , profil NV K.L Cf34252_06 Kolgrop , profil NV K.L Cf34252_07 Kolgrop , profil NØ K.L Cf34252_08 Kolgrop , botn V K.L Cf34252_09 Kolgrop , botn NV K.L Cf34252_10 Kolgrop , profil Ø K.L

16 8.5. ANALYSER 1. Vedartsbestemming 14

17 2. Dateringsrapport 15

18 Sundbreie 125/8, Breie 127/17, Ål kommune Saksnr. 08/ KART 1. Oversiktskart over undersøkingsområdet (Kartgrunnlag: Statens kartverk. Tillatelsesnummer NR SAS). 16

19 2. Ortofoto over undersøkingsområdet (Kartgrunnlag: Statens kartverk. Tillatelsesnummer NR SAS) 17