HEIMDALSTRAND, STRONDI 13, GNR. 10 BNR. 81, BALESTRAND KOMMUNE FRAMLEGG OM FREDING MED HEIMEL I LOV OM KULTURMINNER 15 OG 19, JF 22 HØYRING.

Transkript

1 HEIMDALSTRAND, STRONDI 13, GNR. 10 BNR. 81, BALESTRAND KOMMUNE FRAMLEGG OM FREDING MED HEIMEL I LOV OM KULTURMINNER 15 OG 19, JF 22 HØYRING. I medhald av lov om kulturminner av 9. juni 1978 nr ( 19), jf. 22 foreslår Sogn og Fjordane fylkeskommune å frede Heimdalstrand, gnr. 10/bnr. 81, i Balestrand kommune Omfanget av fredinga Fredinga etter 15 femna om fyljande bygningar og objekt: Sommarhus/villa bygningsnr: Askeladden id: Atelier/stabbur bygningsnr: Askeladden id: Hage Askeladden id: Dolmen Askeladden id: Bryggje Askeladden id:

2 2 Fredinga omfattar bygningane sitt eksteriør og interiør, og inkluderer hovudelement som planløysing, materialbruk og overflatehandsaming og detaljar som vindauga, relieffutsmykking av Ivar Høyvik,dører, gerikter, listverk, eldstadar og fast inventar. Fredinga omfattar også laust inventar spesifisert på vedlagte liste. Fredinga etter 15 femnar om hageanlegg merka av på kartet nedanfor. Fredinga etter 19 femnar om området merka av på kartet nedanfor. Kartutsnitt med markering av 15 og 19 område Kartutsnitt henta frå Fylkesatlas Lyst oransje område syner hagen som er føreslått freda etter 15 Mørk oransje syner bygningar og bryggje som er føreslått freda etter 15 Mørkeblått syner område som er føreslått freda etter 19 Formålet med fredinga Formålet med fredinga er å bevare Heimdalstrand, som eit arkitekturhistorisk og kulturhistorisk viktig eksempel på ein kunstnarbustad i dragestil, knytt til utviklinga av turismen på Vestlandet på byrjinga av 1900-talet.

3 3 Det er vidare vesentleg å ta vare på dei kulturhistorisk verdifulle uttrykka for bygningane si historiske utvikling i den tida dei var nytta av Emma og Helga Normann. Fredinga skal sikre enkeltbygningane, bygningane si innbyrdes samanheng samt kulturhistoriske verdiar knytt til anlegget sin heilskap. Fredinga av bygningane sitt eksteriør skal sikre bygningane sin arkitektur. Både hovudstrukturen i det arkitektoniske utrykket og detaljeringa, slik som fasadeløysning, opphavlege vindauga og dører, materialbruk og overflater, samt relieffdekoren utskoren av Ivar Høyvik skal bevarast. Fredinga omfattar også spesifiserte lause bygningsdelar, sjå vedlagt liste. Formålet er vidare å bevare rominndelinga, bygningsdeler, relieffdekor og overflater i dei delane av interiøret som er kulturhistorisk interessant. Vidare skal fast og spesifisert laust inventar bevarast som ein integrert del av interiøret. Fredinga av hagen skal sikre anlegget som eit viktig eksempel på ein kunstnarhage på tidleg 1900-talet på Vestlandet. Med element som stiar, trapper, bryggje og dolmen. Formålet med fredinga av området rundt bygningane er å sikre verknaden i miljøet gjennom å føre vidare karakteren til anlegget av ein kunstnarhage slik det står fram med stiar, trapper, eldre planter, dolmen og bryggje. Fredingsføresegner Fredingsføresegnene er utforma i samsvar med formålet med fredinga og gjeld i tillegg til kulturminnelova sine føresegner om vedtaksfreda kulturminne frå nyare tid. 1. Det er ikkje tillate å skade, rive eller flytte bygningane eller deler av dei. 2. Det er ikkje tillate å bygge om bygningane sitt eksteriør eller interiør. Unntatt frå dette er eventuelle tilbakeføringar, jf. punkt Det er ikkje tillate å skifte ut bygningselement eller materiale, forandre overflater eller utføre anna arbeid ut over vanleg vedlikehald på eksteriør, interiør eller konstruksjonar på bygningane. Unntatt frå dette er eventuelle tilbakeføringar, jf. punkt Alt vedlikehald og all istandsetjing skal skje med materiale og metodar som er i tråd med bygningen sin eigenart og på ein måte som ikkje reduserer dei arkitektoniske og kulturhistoriske verdiane. 5. Tilbakeføringar til opphavleg eller tidlegare utsjånad og/eller konstruksjonar kan det gjevast løyve til i særlege tilfelle under føresetnad av at tiltaket kan gjerast på eit sikkert, dokumentert grunnlag og etter dispensasjon frå kulturminnestyresmaktene. Lause bygningsdelar som er omfatta av fredinga kan tilbakeførast på opphavleg stad.

4 4 6. Laust inventar som inngår i fredinga, jf. vedlagte spesifikasjon, må ikkje skadast eller fjernast frå bygningane. 7. Utover ordinær skjøtsel er det ikkje lov å gjere endringar i hageanlegget som vil kunne endre karakteren til anlegget i vesentleg grad. Det er ikkje lov å fjerne tre, buskar eller opphavlege installasjonar. Når det blir nødvendig å fornye tre, buskar eller staudar, skal same type nyttast og plantast på same stad. Tre som må fellast på grunn av sjukdom, skade eller alder skal erstattast med så store tre som mogleg. 8. Det kan utarbeidast ein forvaltningsplan for området. Planen skal godkjennast av kulturminnestyresmaktene. Forvaltningsplanen skal innehalde retningslinjer for bruk, vedlikehald og eventuell tilbakeføring. Planen må rullerast. Områdefreding Innanfor det freda området må det ikkje setjast i verk tiltak eller bruksendringar som kan forandre området sin karakter eller på annan måte motverke formålet med fredinga. Dette gjeld alle former for busetnad, anlegg og utviding av veg eller parkerinsplass, oppsetjing av gjerde, skilt, endring av plantning eller belegg, planering, utfylling og andre landskapsinngrep. 10.Fredinga medfører at det må søkjast om løyve/dispensasjon til å setje i gong alle typar tiltak som går ut over vanleg vedlikehald, jf. kulturminnelova 15a og 19 tredje ledd. Søknad om løyve skal sendast Sogn og Fjordane fylkeskommune som avgjer om tiltaket kan settast i verk, eventuelt på visse vilkår. Oppstår det tvil om kva som vert sett på som vanleg vedlikehald, skal fylkeskommune likeeins kontaktast. Føljer av fredinga Lovheimel Når det gjeld handsaminga av freda hus, anlegg og område blir det vist til kulturminnelova 15a, 16, 17, 18, 19 og 21, samt ovannemnde fredingsføresegner. Arbeid som krev løyve etter plan- og bygningslova, må i tillegg leggjast fram for kommunale styresmakter. Løyve etter kulturminnelova må ligge føre før arbeid i tråd med plan- og bygningslova kan setjast i verk. Vedlikehald Det er eigar som har ansvar for det jamne vedlikehaldet av freda bygningar og anlegg. Det grunnleggjande prinsippet for vedlikehald av freda bygningar er å bevare mest mogeleg av dei opphavlege eller eldre bygningselementa og detaljar som kledning, vindauge, dører, listverk, gerikter og overflatebehandling. Vedlikehald av freda bygningar og anlegg skal så langt som mogeleg skje i samsvar med opphavleg utføring, teknikk og materialbruk og i samsvar med fredingsføresegnene. For meir informasjon om vedlikehald og forvalting av freda bygningar og anlegg, viser vi til Riksantikvarens informasjonsblad. Dispensasjon Fredinga fører til at det må søkjast om løyve/dispensasjon til å sette i gang alle tiltak som går ut over vanleg vedlikehald, jf. kulturminneloven 15a og 19 tredje ledd.

5 5 Søknad om løyve skal sendast til Sogn og Fjordane fylkeskommune som tek avgjer om tiltaket kan setjast i verk, eventuelt på kva vilkår. Oppstår det tvil om kva som er å sjå som vanleg vedlikehald, skal fylkeskommunen likeeins kontaktast. Når det gjelder handsaminga av freda hus, anlegg og områder, viser vi til kulturminneloven 15a - 18 og 21, og ovanfornemnde fredningsbestemmelsar. For meir informasjon om vedlikehald og forvaltning av freda bygningar og anlegg, viser vi til Riksantikvarens informasjonsblad. Se særlig nr Juridiske forhold Å eige eit freda hus, Bakgrunn for fredingssaka Heimdalstrand har vore i familien Normann/Pastor sitt eige fram til Nils Pastor døydde. Arvingane etter Nils Pastor starta i 2015 prosess for å selje eigedomen. Sogn og Fjordane fylkeskommune starta då opp fredingssak for å ivareta Heimdalstrand sine høge kulturhistoriske verdiar. Vidare vil ei freding av Heimdalstrand vere i tråd med prioriteringane i Fredingsstrategien. Der den kjem inn under fredingsstrategien sitt hovudtema nr. 6 Rekreasjon, fritid og folkehelse. Lokalisering og eigedomsforhold. Regulerings status Eigar: Tor Mjelstad Bleikvollen Lindås I gjeldande reguleringsplan for Balestrand sentrum av 15. juni 1987 er eigedomen regulert til spesialområde verneområde kombinert med andre føremål i medhald av plan og bygningslova. Kort karakteristikk av kulturminnet Balestrand vart frå midten av 1800-talet ein stadig meir populær plass for kunstnarar og turistar. Etter kvart vart det etablert eit eige kunstnarmiljø/koloni her og fleire av kunstnarane bygde seg eigne villaer der dei budde og arbeidde om somrane. Mange av husa deira vart utforma i dragestil og er i dag eit markant trekk ved arkitekturen i Balestrand. Heimdalstrand var sannsynlegvis den siste dragestilvillaen som vart bygd i Balestrand og skil seg markant frå dei andre ved ei enklare hovudform, ein mørkare fargesetting og utstrakt bruk av relieffdekor på eksteriøret. Husa på eigedomen vart bygd i 1910 og skal vere teikna av Emma Normann Pastor. Bygningane på eigedomen består i dag av sommarhuset og atelieret/stabburet. Eigedomen har vore nytta som sommarhus og arbeidsstad, der Emma Normann Pastor og seinare Helga Normann budde og arbeidde i sommarsesongen. Stabburet som er oppført på eigedomen vart brukt som atelier. Emma og seinare Helga Normann selde arbeida sine til turistar, både direkte frå Heimdalstrand og ved at arbeide vart utstilt for sal i kafear og hotell i Balestrand.

6 6 Sommarhuset på Heimdalstrand er med si kompakte planløysing, mørke tjøreimiterande brunfarge på ytterveggane og relieff dekoren eit godt eksempel på dei seine dragestilhusa. Typiske trekk ved den seine dragestilen som vi finn i huset er den høge grunnmuren, synleg laftverk på hovuddelen av huset saman med bruken av reisverk og panel på verandaen som illuderer stavverk. Vindaugsrekkja i loftsetasjen i gavlen mot fjorden er klårt inspirert av stavkyrkjene sine svalgangar med små rundbogeforma arkadar. Val av dekor på Heimdalstrand skil seg og frå dei tidlegare dragestilhusa i Balestrand, ved at ein her ikkje har utskorne dragehovud i mønegavlen men har heller valgt eit omfattande dekorprogram for fasaden mot Esefjorden. Med relieff som syner vikingskip, stiliserte dragar i urnesstil og figurframstilling av ein mannsperson på hest (guden Heimdal). I gavlen mot vegen er relieffdekoren noko mindre omfattande og konsentrert om mønegavlen og inngangsdøra. Husets interiør er særs godt bevart frå den tida Emma og Helga Normann budde og arbeidde der. Planløysing, overflate handsaming og dekor er i stor grad bevart. Av særskild interesse er skiljet mellom dei representative romma og dei private romma i bygningen. Romma si plassering, utforming og dekor fortel svært tydeleg kva rom som var private og kva som hadde ein meir representativ funksjon i tillegg til den private bruken. Eigedomen var ikkje ein rein fritidseigedom, men også arbeidsplass for Emma og Helga Normann. Emma Normann hadde behov for eit atelier til å arbeide i om somrane og det vart bygd som eit eige hus i hagen. Atelieret fekk form av eit stabbur og vart vanlegvis omtala som stabburet. Bygningen står i dag på stabbar av betong hovuddelen av den er i maskinlafta tømmer, men gavlen mot fjorden er i reisverk. Her er ei trapp i betong opp til inngangsdøra og det er her fleire store vindauga som slepp lys inn til atelieret. Tidlegare var det her eit lite avsats framfor døra. Atelieret har saltak tekka med skifer og vindskiene har ein enkel relieff dekor i form av eit flettverksmønster. Atelieret sin planløysing består av eitt rom og i den framre delen er det ein veggfast benk. Staffeliet og noko av måleutstyret etter Emma og Helga Normann står framleis att i atelieret. Hagen var ein viktig del av heilskapen rundt bygningane. Mange element står framleis att og det er viktig at desse vert bevart. Dette gjeld i hovudsak restar etter grusgangar, trapper, dolmenen og bryggja. I tillegg er ein del av dei eldre plantene i hagen bevart. For nærmare skildring av kulturminnet syner vi til vedlagt dokumentasjon. Fylkeskommunens vurdering av kulturminnet grunngjeving for framlegg om freding Historisk kjeldeverdi Då huset har vore svært lite brukt etter Helga Normann sin død, står det i dag i stor grad slik det var då Emma og Helga Normann budde der. Huset har gjennomgått få

7 7 endringar i eksteriør og interiør frå den tida det vart bygd og fram til i dag, noko som gjev det ei høg grad av autentisitet. Emma Normann var svært nøye med kva ho tok inn av møblement i huset, noko som syner att i dei mange spesiallaga møblane, både lause og veggfaste, samt i dekoren i huset. Den tekniske og estetiske kvaliteten på bygningen og dekoren gjev, saman med hagen, huset ein høg kunstnarleg verdi. Eit interessant trekk ved bustadhuset er den tydelege skildnaden mellom dei private og dei representative romma. Det heilskaplege interiøret i dei representative romma er av ein særs høg kvalitet og påkosta. Dei private romma som soverom, kjøkken og bad har ei mykje enklare innreiing, og ein heilt anna kvalitet i utføringa. Dette gjev oss i dag eit god bilete på den nøkterne økonomien som Emma og Helga Normann hadde. I periodar hadde dei lite å leve av og i huset ser vi at Emma Normann har gjort eit svært medvite val av kva rom som skulle påkostast eit verdifullt interiør og kva rom der dette ikkje var nødvendig. I husa er det framleis bevart ein del møblar frå den tida Emma og Helga Normann brukte huset. Møblane saman med det faste interiøret er ei god kjelde til kunnskap om bu og leveforholda i den tid eigedomen var kunstnarbustad. Både bustadhuset og atelieret/stabburet har ei uvanleg høg grad av autentisitet. Fylkeskommunen si heilskapsvurdering er at huset slik det står i dag er usedvanleg godt bevart i både eksteriør, interiør og med møblar, noko som er særs sjeldan. Utforminga av bygningen og den høge kvaliteten på dekoren heng tett saman med Emma Normann sitt virke som kunstnar. I arbeidet med huset har ho vore svært bevisst på korleis huset skulle utformast og utsmykkast. Ved å engasjere Ivar Høyvik til å lage dekoren på huset sørga ho og for at kvaliteten på den vart høg. Heilskapen mellom huset, dekoren og møblane skaper saman eit særs godt bevart eksempel på den seine dragestilen i Noreg. På grunn av den høge grada av autentisitet har eigedomen med bustadhus, atelier/stabbur og hage ein høg verdi som historisk kjelde. Eigedomen var både bustad og arbeidsplass for kunstnarane Emma og Helga Normann. Ved at den er så godt bevart, får vi her eit godt bilete av og mykje kunnskap om korleis kunstnarane i Balestrand levde og livnærte seg tidlegare. Heilskapen mellom hagen, bygningane og inventaret gjev at Heimdalstrand er eit særs godt objekt for oppleving og formidling av tida i Balestrand på byrjinga av 1900-talet. Det at ein her har bevart både kjøkkenet, badet og atelieret gjev ei unik moglegheit til å kunne forstå og formidle meir av dagleglivet til kunstnarane i Balestrand på byrjinga av 1900-talet. Eigedomen og bruken av den er og tett knytta til utviklinga av Balestrand som turiststad. Den stadig aukande turismen frå slutten av 1800-talet skapte ein marknad for sal av ulike produkt til dei tilreisande. Ei fylje av dette var at det etter kvart etablerte seg eit kunstnarmiljø her som budde og arbeidde i Balestrand om somrane der dei selde arbeida sine til turistane. Måleria vart stilt ut både på hotella og kafeane, i tillegg til direkte sal. Emma Normann var ein av dei kunstnarane som hadde bilete for sal på Kvikne hotell, men selde og direkte frå Heimdalstrand. Når ho, og seinare Helga, var på Heimdalstrand hengde dei opp skilt på porten slik at turistane kunne kome innom og kjøpe arbeida deira direkte frå dei.

8 8 Krigshistoria påverkar og siste delen av endringar i dekoren på bygningen. Øydelegginga av svastikaen i utsmykkinga i gavlen kom som fylje av at symbolet fekk nytt innhald. Dette saman med historia om dei to tyske kvinnelege kunstnarane som flykta frå Berlin til Balestrand på slutten av andre verdskrig er med på å fortelja nye historiar om denne tida i Noreg. Opplevingsverdi Den tette koplinga mellom huset, dei som levde her og utviklinga av Balestrand som turistplass gjer det eigna til å kunne formidle reiselivshistoria her på ein god og lettforståeleg måte. Vidare er eigedomen godt eigna til å formidle korleis kvinnelege kunstnarar kunne skape seg eit levebrød gjennom eigen kunstproduksjon og sal til turistane. Den veksande turismeindustrien frå byrjinga av førre århundreskifte gav mange kvinner moglegheit til ei ekstra inntekt, mellom anna i form av å produsere husflidsprodukt og kunstverk for sal til turistane. Bruksverdi Eigedomen er bygd som eit sommarhus og vil også i framtida fungere godt som dette. I tillegg gjev eigedomen sin høge kjelde- og opplevingsverdi den eit stort potensial til bruk som oppleving- og formidlingsstad for kulturhistoria i Balestrand og reiselivshistoria på Vestlandet. I kva grad den skal brukast til privat bruk eller næring og formidling vil vere opp til eigar sine ynskjer og planar. Konklusjon Eigedommen har ei særs høg grad av autentisitet i hage, bygningane sitt eksteriør og interiør samt laust inventar. Det er sannsynlegvis den mest intakte kunstnarbustad frå kunstnarkolonien i Balestrand frå førre hundreårskifte. Vidare er den eit særs godt eksempel på den seine dragestilen. Eigedomen slik den står i dag er ei unik kjelde til kunnskap om korleis kunstnarane i Balestrand levde og livnærte seg. I tillegg har eigedomen eit særs stort potensiale til oppleving og formidling av dei mange historiane om kunstnarane, turistane og Balestrand frå førre hundreårskifte og framover. Sogn og Fjordane fylkeskommune vurderer eigedomen til å være eit unikt kulturminne av nasjonal interesse. Det er etter vår vurdering viktig å sikre at eigedomen sine store kulturhistoriske verdiar vert bevart for ettertida. Ei freding i medhald av Lov om kulturminne 15 der freding etter 15 omfattar konstruksjonar i hagen, bygningane sitt eksteriør og interiør og lause gjenstandar frå den tida Emma og Helga Normann budde og arbeidde her vil sikre eit godt vern av dei kulturhistoriske verdiane i eigedomen. Kontakten med fjorden var eit særtrekk ved kunstnarvillaene i Balestrand. På Heimdalstrand er sjølinja framleis bevart med den opphavlege bryggja og fredinga etter 19 skal bidra til at sjølinja også i framtida vert bevart slik den er i dag. I medhald av lov om kulturminner 15 jf. 22 kan departementet frede byggverk og anlegg eller deler av dei som er av kulturhistorisk eller arkitektonisk verdi. Det følgjer vidare av 19 at departementet kan frede eit område rundt eit freda kulturminne for å beskytte verknaden av kulturminnet i miljøet eller vitskaplege interesser som er knytta til det. Mynde til å fatte vedtak om freding er delegert frå

9 9 Klima og miljødepartementet til Riksantikvaren jf. Forskrift om faglig ansvarsfordeling mv etter kulturminneloven av 9. februar nr.1. Saksgang fram til framlegg om freding I samsvar med kulturminnelova 22 nr.1 andre ledd vart varsel om oppstart av fredingssaka sendt til eigar og andre berørte partar i brev av 28. september Samtidig vart det kunngjort i avisene Sogn avis og Ytre Sogn at fredingssak var starta opp. Det vart gjeve ein frist på tre veker for å komme med merknader til fredingsvarselet. Då eigedomen fekk nye eigarar etter at varsel om oppstart av fredingssak var sendt ut, vart nytt varsel om freding sendt dei i brev av 28. oktober Ny eigar fekk frist til 20. november 2015 for å kome med merknadar til fredingsvarselet. Det kom inn ein merknad til varsel om oppstart av freding. Statens vegvesen gav i sitt brev av 6. oktober 2015 fyljande merknad til oppstart av fredingssak: Statens vegvesen har ingen merknader til varsel om oppstart av fredingssak i Balestrand. Vidare behandling av fredingsforslaget I medhald av Lov om kulturminner 22.2 har fylkeskommunen i dag bedt Norsk lysingsblad, Sogn avis og Ytre Sogn kunngjere at framlegg om freding vert lagt ut til offentlig ettersyn i Balestrand kommune. Merknadar/uttalar til framlegg om freding skal sendast Sogn og Fjordane fylkeskommune innan 19. august I medhald til kulturminnelova 22 nr. 3 skal forslaget leggast fram for kommunestyret før vedtak om freding vert fatta. Så snart perioden med offentlig ettersyn er ute, vil framlegg om freding med eventuelle innkomne merknader bli sendt Balestrand kommune. Saman med fredingsforslaget skal merknadane leggast fram for kommunestyret. Vi ber om at den interne handsaminga i kommunen vert planlagt allereie no slik at kommunestyrets uttale kan ligge føre så snart som mogleg etter at perioden med offentlig ettersyn er over. Uttalane til høyringa og kommunestyret si handsaming vil bli innarbeidd i ei ny vurdering av fredingsforslaget som så vert handsama i hovudutval for næring og kultur før saka vert sendt til Riksantikvaren for avsluttande handsaming. Uttalar til høyringa til forslag om freding må vere fylkeskommunen i hende innan 19. august 2016.

10 10 Innkomen merknad til framlegg om freding Det kom inn ein merknad til framlegg om freding frå Statens vegvesen i e-post av 5. juli Statens vegvesen peikar på at eigedomen ligg ved kommunal veg og at dei ikkje har merknadar til saka. Sogn og Fjordane fylkeskommune sine kommentarar til merknad Sogn og Fjordane fylkeskommune har ingen kommentarar til Statens vegvesen sin merknad av 5. juli 2016.