Cecilie Berger, Jostein Bertin Øgård og John Henrik Staveland-Sæter Utekontakten i Stord kommune Rustrendar i Stord kommune Vår 2012 Hovudfunn: - Aukande bruk av og tilgang på anabole virkestoff - Auken i bruk av og tilgang på amfetamin held fram - Tilgangen på cannabis er framleis høg - Nedgang i alkoholsalet
Forord Dette er Føre Var nummer 13 frå Stord kommune, som i løpet av dei siste sju åra har kartlagt rustrendane ved hjelp av denne metoden. Føre var er ei metode der ein ved å samle spreidd kunnskap om rusmiddeltendensar, får eit bilete av korleis stoda er når det gjeld trendar innan rusbruk. For å kunna gje ut denne rapporten, må mange kjelder dele av sin kunnskap og kjennskap til arenaen. Me har gode støttespelarar som gjerne deler det dei veit, og me klarar såleis å gjennomføra denne kartlegginga. Takk til alle som bidreg! Det kan vera greitt å merka seg at når det gjeld illegale rusmiddel og misbruk av ulike medikament, rapporterar me frå rusmiddelmiljøet i kommunen. Når det gjeld alkohol, seier me også noko om det generelle samfunnet, då me får ein del av bakgrunnsdata her utanfor etablerte rusmiljø. Vonar de finn rapporten nyttig! Her kan ein i alle høve gjera seg kjent med korleis rustendensar og -trendar ser ut, også utanfor eige synsfelt. Juni 2012 Cecilie Berger Utekontakten, Stord kommune
Innhald Innleiing 2 Kjelder 3 Behandling av data 4 Funn Føre Var vår 2012 5 Rapport om bruk av androgene- anabole steroider blant gutar 16-20 år i Stavanger 13 Oppsummering 13 Appendiks 16 Takk til... 20 Litteratur 20
Innleiing Kva er Føre Var? Føre Var er systematisk overvaking av rustrendar i Stord kommune. Systemet er utarbeidd av Stiftelsen Bergensklinikkene (Kompetansesenter rus - region vest Bergen), og er blitt brukt i Stord kommune sidan 2005. Gjennom Føre Var er me i stand til å gje ein rask og påliteleg identifikasjon, overvaking og rapportering av lokale trendar og tendensar når det gjeld rusmiddelbruk. Hovudmålet med denne typen rapportering, er å forkorta tidsspennet frå nye rusmiddeltrendar oppstår ute i miljøa, til informasjonen om dette når fagmiljøet i kommunen. På den måten kan ein jobba meir målretta ved å vera betre førebudd i arbeidet med rusrelaterte problem. For å forkorta dette tidsspennet, er det viktig at Føre Var blir gjennomført regelmessig. Utekontakten har sidan 2005/06 utgitt to rapportar i året. 1) Nokre av rusmidla me rapporterar om blir ikkje eigentleg definert som rusmiddel, men er medisinar som kan misbrukast. Difor er også denne bruken interessant for Føre Var. Funna i denne rapporten er baserte på data frå oktober 2011 til mars 2012. Eventuell auke og nedgang reknar me ut frå perioden før, frå april til september 2011, for å få fram tendensar innan rusmiddelbruken på Stord. Når det gjeld alkohol, har me valt å samanlikna med sesong, då me veit at årstid spelar inn i bruksmønsteret for alkohol. Målsetjing Målsetjinga for Føre Var i Stord kommune er å innhenta pålitelege og oppdaterte data om rusvanar innan ulike miljø. Det me ynskjer å kartleggja er: - Bruk av nye rusmiddel - Endringar i bruk av etablerte rusmiddel - Endring i tilgang på ulike rusmiddel Fordelar med Føre Var Det fins mykje kunnskap om den lokale russituasjonen blant ulike instansar og personar i kommunen. Mykje av denne kunnskapen er ofte låst, då det ikkje er noko system for å dela denne informasjonen. Ved å samla og systematisera denne informasjonen, og få den inn i eit heilskapeleg bilete, kan ein betre vera føre var. Når ein får fram relevant informasjon på eit tidleg tidspunkt, kan fagfolk gjera evidensbaserte vedtak, og raskare setja i gang meir effektive tiltak. Framgangsmåte Det er Utekontakten i Stord kommune som har gjennomført undersøkinga og som står bak denne rapporten. Me har samla inn kvalitative og kvantitative data, dvs. data frå salsstatistikkar, beslagsdata og informasjon frå eit handplukka trendpanel. Opplysningane me har fått, er analysert og kvalitetssikra ved å samanlikna, og gje ulik vekting på ulike kjelder (sjå Appendiks, s16). 1) Fram til vår 2008 var Føre Var-rapportane eit samarbeid mellom SLT og Utekontakten 2 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Kjelder Fig. 1. Kjeldeoversikt Føre var rapport vår 2012 Sekundærdata Media Trendpanel Trendpanel kallar me dei me får informasjon frå innan tre ulike arenaer i Stordsamfunnet; Profesjonelle, Uteliv og Miljø. Med arena miljø meinar me personar i miljø der rus tidleg blir oppdaga og/eller brukt. Uteliv består av personar som jobbar i/driv utestadar, og med god kjennskap til utelivsarenaen. Den profesjonelle arena består av fagfolk som jobbar innan eller i tett kontakt med rusfeltet her på Stord. Trendpanelet består denne gang av til saman 27 personar. Desse personane har vore plukka ut med tanke på deira ekspertkunnskap frå innsida av rusmiljø i kommunen både når det gjeld brukstrendar og tilgang. Informantane som utgjer trendpanelet er anonymiserte i rapporten. Me har nytta både spørjeskjema, fokusgrupper og ein-tilein-intervju i innhentinga av data frå trendpanelet. Ei anna viktig kjelde i Føre Var er statistiske data. Dette er data som blir innhenta og rapportert regelmessig. For å kunna bruka denne informasjonen, må data vera tilgjengelege, nøyaktige, relevante og kunna rapportera innan vår rapporteringstid. Me har i denne rapporten brukt 14 kjelder for statistiske data: Kripos - tal på og storleik på beslag Tollvesenet - tal på og storleik på beslag Politiet - drukkenskapsarrestar og promillekøyring Stord kommune tal på skjenkeløyve og utsalsstadar Tre lokale apotek salstal utvalde medikament, sprøyter og kanylar Vinmonopolet - salstal frå Stord Alkoholsal frå to serveringsstadar Salstal for alkohol frå to daglegvarebutikkar Oppslag i pressa, frå nettavisene til Bladet Sunnhordland og Haugesunds Avis. R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 3
Behandling av data Nesten ingen av datakjeldene som blir brukt til rapporten er direkte samanliknbare. Men det er nyttig å plassera dei ved sida av kvarandre for å prøva å sjå mønster, samanhengar og motsetnader. Dei ulike kjeldene er vekta ulikt på bakgrunn av at me meinar nokre kjelder gjev eit meir korrekt bilete på det faktiske livet enn andre. Vinmonopolet og daglegvarebutikkane er til dømes vekta høgt i høve til det å kunna gje indikasjonar på bruksmønster av alkohol (for nærare detaljar sjå Appendiks, s18). Dei statistiske data frå både Politiet, Kripos, Tollvesenet og apoteka inneheld relativt små tal og må difor tolkast med varsemd. Stord er ein forholdsvis liten stad, og tala vil vera små frå desse kjeldene. Få personar vil kunne ha stor innverknad på statistikkane. Om til dømes eit medikament blir skrive ut i større mengder til eit par personar, vil dette kunna gjera store utslag i apotektala. På same måte kan få personar gå igjen i politiet sine tal. Vidare vil talet på politiet og tollvesenet sine beslag variera i høve til bemanning, aktivitet og satsingsområde. Kripos er rekneskapsførar for beslagstal frå både lokalt politi og tollvesenet. Grunna ulik rapporteringstid vel me likevel å bruka både Kripos og tollvesenet som kjelder til denne utgåva av Føre Var. Funn frå media ser me på som mindre pålitelege i høve bruk og tilgang på ulike stoff, og desse er følgjeleg lågt vekta. Me trur likevel at desse funna kan vera med å gje ein indikasjon på endringar, og har difor valt å teke dei med. Sjølv om tala me får frå dei ulike kjeldene kan vera både små og til tider sensitive, ser me det som interessant å bruka alle desse data. Samla kan dei vera med på å gje et bilete av korleis situasjonen er. 4 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Funn Føre Var vår 2012 Aukande bruk av og tilgang på anabole virkestoff Anabole virkestoff er eit samleomgrep på syntetiske stoff som har muskeloppbyggande effekt og som blir brukt som prestasjonsfremjande middel. I perioden frå oktober 2011 til mars 2012 vart det gjennom Føre Var registrert auke i både bruk av og tilgang på anabole virkestoff. - Tal frå Tollvesenet syner at det har vore ei sterk auke i mengde beslaglagde dopingmiddel i perioden frå oktober 2011 til mars 2012 samanlikna med førre periode. Det har ikkje vore endring i talet på beslag. - Dei i trendpanelet som kjenner til bruk av anabole virkestoff rapporterar samla sett om ei sterk auke i både bruk av og tilgang på anabole virkestoff. Frå gruppa profesjonelle rapporterar eit fleirtal av dei som kjenner til anabole stoff om ei gradvis auke i bruk og tilgang. Innan gruppa miljø er det litt over ein tredjedel som kjenner til bruk av anabole virkestoff. Desse melder om ei gradvis auke i bruk og ei sterk auke i tilgong. - Frå trendpanelet blir det rapportert at bruk av anabole virkestoff er meir synleg enn tidlegare. - Anabole steroider blir ofte nemnt brukt i kombinasjon med andre narkotiske stoff, som til dømes amfetamin. - Injisering er den mest vanlege inntaksmåten. Det blir også rapportert om at anabole virkestoff blir innteke i tablettform. - Pris og lengde på ein kur varierar mykje og er avhengig av kombinasjonar, lengde og type steroid. Kjelder i trendpanelet hevdar at ein må ut med mellom 1500,- og 2000,- for ein kur. - Depresjon og angst blir rapportert som helse- og sosialmessige konsekvensar av bruk av anabole virkestoff. I tillegg blir det rapportert om negative økonomiske konsekvensar og at bruk kan vera medverkande til tap av arbeidsmoglegheiter og bustad. - Det mest vanlege kallenamnet på anabole steroider er bol i følgje trendpanelet. R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 5
Fig.2 Aggregert differanse for anabole virkestoff. Trend frå Føre Var Stord 2005-2012 Auken i bruk av og tilgang på amfetamin held fram Auken i bruk av og tilgang på amfetamin, som me har rapportert om tidlegare, ser ut til å halde fram i denne perioden. Amfetamin og metamfetamin er sentralstimulerande stoff, noko som inneber undertrykt søvnbehov og stimulering av hjarte- og karsystemet (www.fhi.no). Me har valt å ikkje skilje mellom amfetamin og metamfetamin i rapporten, då kjeldene våre i lita grad gjer det. - Beslagsdata frå Kripos syner at det har vore ei sterk auke både i beslaglagt mengde amfetamin og i talet på beslag det siste halve året. - Amfetamin er eit av dei mest brukte rusmidla på Stord. Eit fleirtal av personane i trendpanelet rapporterar at amfetamin er det nest mest vanlege rusmiddelet, etter alkohol. - I perioden frå oktober 2011 til mars 2012 har det i følgje trendpanelet vore auke i bruk av amfetamin. Det blir rapportert at det i same periode har vore ei sterk auke i tilgangen på amfetamin. - Det har vore ei lita auke i medieoppslag om amfetamin i denne perioden samanlikna med førre periode. Det er likevel snakk om få avisoppslag. Teken med amfetamin og To menn stoppa med amfetamin, er døme på overskrifter frå avisa Sunnhordland. - Injisering og sniffing er dei mest vanlege inntaksmåtane av amfetamin. - Amfetamin blir oftast kombinert med alkohol og/eller cannabis. Bero- 6 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
ligande tablettar, Subutex, heroin og anabole steroider blir også nemnt brukt i kombinasjon med amfetamin. - Amfetamin blir brukt på fest, heime eller på utestader. Amfetamin kan brukast der ein vil, i følgje ein person frå trendpanelet. Personar i trendpanelet innan gruppa miljø er bekymra for auke i bruk av amfetamin på fest blant unge folk. - Vanlege kallenamn på amfetamin er joggesko, sko, opp (og hopp), amf og speed. - Prisen på amfetamin varierar med kvalitet. Ei dose, eller ein kvarting, kostar om lag 200,- For eit gram må ein betale ca. 600,- - I følgje trendpanelet er det fleire unge folk som sel amfetamin enn tidlegare. - Amfetaminen som har vore på markedet det siste halve året har i følgje trendpanelet innan gruppa miljø vore svakare og dårlegare (meir urein). Amfetaminen som er tilgjengeleg er som regel ikkje rein amfetamin, men blanda med metamfetamin. - Trendpanelet rapporterar om at amfetamin gjev store helsemessige- og/eller sosiale problem. Angst, depresjon, psykose, rastløyse, underernæring/tap av matlyst, sår og søvnløyse blir nemnt som konsekvensar av amfetaminbruk. Ein opprettheld ein unormal levestil ved å jamleg bruka amfetamin, noko som kan føra til negative konsekvensar for mellom anna økonomi, familierelasjonar og nettverk. Fig.3 Aggregert differanse for amfetamin. Trend frå Føre Var Stord 2005-2012 R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 7
Tilgangen på cannabis er framleis høg Cannabis er fellesnamnet på hasj, marihuana og cannabisolje. Cannabis, og då fyrst og fremst hasj, er det mest brukte illegale narkotiske stoffet i Noreg. Føre Var- rapporteringa syner at hasj er eit av dei mest vanlege rusmidla også på Stord. Cannabis har hatt ein aukande trend på Stord dei siste åra. I førre periode rapporterte me at den aukande tendensen såg ut til å stagnere litt, men at bruk av og tilgang på cannabis var jamt høg. I denne perioden rapporterar me om auke i tilgangen på cannabis, medan det er lite endring i bruken av dette rusmiddelet. - Tal frå Kripos syner at det har vore lita eller inga endring i kor mykje cannabis som har blitt beslaglagt i høve førre periode. Når det gjeld talet på beslag av cannabis, har det vore ei gradvis auke. - Trendpanelet rapporterar samla sett om ei sterk auke i tilgangen på cannabis i denne perioden. - Eit fleirtal av personane i trendpanelet melder om inga eller lita endring i cannabisbruken. Det blir sagt at bruken av cannabis går litt opp og ned, og at dette har samanheng med kvaliteten på cannabisen. Når det er periodar med dårleg cannabis, held mange seg vekke, og når kvaliteten er god tek bruken seg opp igjen. - Cannabis blir rapportert brukt i kombinasjon med andre rusmiddel, som alkohol, Subutex, tablettar, amfetamin og metadon. Cannabis blir brukt både heime og på fest. - Prisen ligg på mellom kr 100,- og 150,- per gram. - G, fjodde og rev blir brukt som kallenamn på cannabis. - Eit fleirtal av personane i trendpanelet rapporterar om store helseog sosialmessige konsekvensar som følgje av cannabisbruk. Depresjonar, angst, psykosar og at ein blir sløv, er nokre av dei psykiske konsekvensane som blir nemnt. I tillegg er det fleire som peikar på at cannabisbruk kan få negative følgjer for familierelasjonar og nettverk og at det vidare kan vera med å gje negative økonomiske konsekvensar. - Det har vore auke i talet på avisoppslag som omhandlar cannabis i perioden frå oktober 2011 til mars 2012 samanlikna med førre periode. Hadde hasj i lomma og Valset rundt i marihuanarus er døme på avisoverskrifter. 8 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Fig.4 Aggregert differanse for cannabis. Trend frå Føre Var Stord 2005-2012 Nedgang i alkoholsalet Alkoholsal og -forbruk visar seg oftast å svinga frå sommar- til vintersesong. Me ser det difor naturleg å samanlikna sesong mot sesong i tillegg til periode mot periode når det gjeld alkohol. I perioden frå oktoder 2011 til mars 2012 har det vore nedgang i alkoholsalet samanlikna med førre sesong og periode. - Salstal frå utestadane syner nedgang i det totale alkoholsalet samanlikna med både førre sesong og periode. Salet av rusbrus og brennevin har halde seg stabilt, medan salet av øl og vin har gått ned. - Også salstala frå daglegvarebutikkane syner at det har vore ein nedgang i alkoholsalet i høve førre periode. Samanlikna med førre sesong, har ein av butikkane hatt nedgang i alkoholsalet, medan salet i den andre har vore meir stabilt. - Tal frå Vinmonopolet syner inga eller lita endring både i høve sesong og periode. Salet av øl har vore aukande medan salet av brennevin har vore stabilt. Salet av svakvin har auka litt i høve førre sesong, men er noko lågare samanlikna med førre periode. - Eit stort fleirtal av personane i trendpanelet rapporterar at det er lite eller inga endring i alkoholbruk og tilgang på alkohol. I følgje kjeldene våre er heimebrent i lita grad observert. - Fleire i trendpanelet rangerar alkohol som det rusmiddelet som gjev R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 9
størst helse- og sosialmessige konsekvensar. Psykiske vanskar, som angst og depresjon, sosial isolasjon og drop out, dårleg hygiene, demens, kognitiv svikt og negative økonomiske konsekvensar blir nemnt. - Alkohol blir ofte brukt i kombinasjon med andre rusmiddel. Hasj, amfetamin, Subutex og andre tablettar blir nemnt brukt i kombinasjon med alkohol. I følgje enkelte i trendpanelet er det no fleire som erstattar tablettbruk med øl enn tidlegare. - Det har vore auke i avisoppslag som omhandlar alkohol og alkoholbruk i denne perioden samanlikna med førre periode. - Frå politiet blir det meldt om nedgang i talet på drukkenskapsarrestar ( 350. 1. og 2. ledd) og inga endring på promilletilfeller ( 22.1). - Frå Stord kommune får me opplyst at talet på utsalsstadar for øl og rusbrus er 12, og at det no er 15 skjenkeløyve som er i drift. Desse tala har halde seg nokolunde stabile dei siste åra. Andre medikament og rusmiddel Me vil her kort presentera funn omkring nokre andre rusmiddel og medikament. Utvalet er teke med bakgrunn i kva me finn, både denne gong og i tidlegare Føre Var- rapportar. 10 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Rivotril Rivotril er eit legemiddel med virkestoffet klonazepam som blir brukt til behandling av epilepsi. Rivotril blir brukt illegalt som rusmiddel fordi det mellom anna vil kunne forsterke effekten av opioidar og alkohol. - Samla sett rapporterar trendpanelet om inga endring i bruk av og tilgang på Rivotril denne perioden. Likevel er det fleire som peikar på at bruken av Rivotril er stabilt høg. Det same ser ut til å gjelde for tilgangen på medikamentet. - Tal frå Kripos og Tollvesenet syner at det har vore ei sterk auke både i talet på beslag av Rivotriltablettar og i mengde beslaglagt Rivotril i perioden frå oktober 2011 til mars 2012. - Salstal frå apoteka syner ein gradvis nedgang eller inga endring i sal av Rivotril. - Rivotrilbruk, ofte i kombinasjon med bruk av andre rusmiddel, kan i følgje trendpanelet få store helse- og sosialmessige konsekvensar. Rivotril blir av fleire rangert som eit av dei medikamenta som gjev størst konsekvensar, som psykiske vanskar, når det blir brukt som rusmiddel. - Det blir rapportert at Rivotril ofte blir brukt i kombinasjon med andre rusmiddel, som hasj og alkohol. - Prisen for ein tablett Rivotril ligg på mellom 35,- og 50,- kroner. - Kallenamn på Rivotril er riv, rivo, rivara Heroin - Trendpanelet rapporterar samla sett om ei sterk auke i bruk av heroin og ei gradvis auke i tilgangen på heroin på Stord. Trendpanelet innan gruppa profesjonelle rapporterar om gradvis til sterk auke i både bruk og tilgang. Innan gruppa miljø er oppfatninga meir delt. Nokre melder om sterk auke, medan andre peikar på at det har vore nedgang. - Beslagsdata frå Kripos syner at det ikkje vart gjort heroinbeslag i perioden frå oktober 2011 til mars 2012. - Enkelte i trendpanelet peikar på at unge som tidlegare har brukt Subutex, har gått over til å bruke heroin. - Injisering er den mest vanlege måten å innta heroin på. - Prisen for eit gram heroin er 600,- - Heroin blir nemnt brukt i kombinasjon med andre rusmiddel, som amfetamin. - Ned blir brukt som kallenamn på heroin. R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 11
Subutex og Suboxone Subutex er eit syntetisk opioid der buprenorfin er den aktive substansen (www.felleskatalogen.no). - Dei i trendpanelet som kjenner til bruk av Subutex rapporterar samla sett om ei sterk auke både i illegal bruk og tilgang. Det er likevel fleire som har rapportert om inga eller lita endring i bruk og tilgang på dette medikamentet. - Det har vore ein gradvis nedgang i salet av Subutex frå apoteka. - Prisen for ein tablett Subutex ligg på mellom 300 og 400 kr. - Subutex blir rapportert brukt i kombinasjon med andre rusmiddel, som til dømes amfetamin. - Sub blir brukt som kallenamn på Subutex. Suboxone har det same virkestoffet som Subutex. Men for å redusere interessa for å injisera medikamentet, er preparatet tilsett nalokson (Føre Var, 02/11). - Dei i trendpanelet som kjenner til bruk av Suboxone rapporterar samla sett om ei gradvis auke i den illegale bruken. Også tilgangen på Suboxone er gradvis aukande. Sjølv om fleire har rapportert om auke er det fleire innan gruppene miljø og profesjonelle som rapporterar om inga endring eller at Suboxone ikkje er observert. - Salstal frå to av tre apotek syner at det er lita eller inga endring i kor mykje Suboxone som vart selt, medan det hos eit av apoteka har vore auke i salet. - Prisen varierar mellom 150,- for 8 mg og 300,- for ei dose. - Kallenamn som blir brukt på Suboxone er zone. Dersom ein skyt Suboxone eller Subutex kan dette føra til forkalking i blodårane, noko som igjen kan føre til amputasjon. Det blir brukt bomull i samband med at medikamenta blir filtrerte før stoffet blir innteke. Ein kan då få bomullsrestar i blodårane, noko som kan medføre feber. 12 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Rapport om bruk av androgene- anabole steroider blant gutar 16-20 år i Stavanger. Uteseksjonen i Stavanger utarbeidde i år ein HKH-rapport (Hurtig kartlegging og Handling) om bruk av androgene- anabole steroider (AAS) blant gutar i alderen 16-20 år i Stavanger. Uteseksjonen har mellom anna innhenta informasjon om tilgang og omfang av bruk av AAS. Dei har også henta inn informasjon om kva som kjenneteiknar brukarar av AAS, og kva for konsekvensar og skadar bruk av AAS kan få. Føre Var- kartlegginga syner at det har vore ei auke i bruken av anabole virkestoff på Stord. Me har derfor valt å gjengi nokre av funna frå rapporten som Utekontakten i Stavanger har utarbeida. I rapporten blir det vist til anna forsking, som seier at det er ei betrakteleg auke i bruken av AAS i Noreg. Funna frå rapporten samsvarar med våre funn, som tilseier at det er lett å få tilgang på AAS, til dømes gjennom internett. Sidan dette er ulovleg å importere og oppbevare, er det vanskeleg å skaffe sikre tal. Det blir likevel hevda at det er høgare førekomst av AAS- bruk hjå dei som trenar på treningsstudio samanlikna med resten av befolkninga. Brukarane av AAS er kjenneteikna av at dei har eit veldig fokus på trening og kosthald, og har ynskje om ein betre kropp. Det blir hevda at ei stor gruppe av brukarane er gutar som i utgangspunktet har sped kroppsbygning og er under gjennomsnittet høge. Ofte er det snakk om velfungerande gutar, som går på skule eller jobb. Likevel er det større sannsyn for at dei brukar alkohol, tobakk eller andre stoff. Eit av hovudfunna frå Uteseksjonen sin rapport er at det er store psykiske verknader knytt til bruk av AAS. Det blir også sagt at brukargruppa er godt kjende med biverknadane, men at dei sjølve meinar det er verd det. Den største gruppa av AAS- brukarar er ikkje i kontakt med hjelpeapparatet. Bruken blir fyrst avdekka når andre problem dukkar opp, som angst, depresjon, rusbruk eller kriminalitet. Oppsummering Me meinar at me har godt grunnlag for å seie noko om trendar og tendensar når det gjeld rusbruk og tilgang på ulike rusmiddel på Stord. Informasjonen om enkelte rusmiddel er basert på små tal og få kjelder. Når me også veit at mange kombinerar ulike rusmiddel og at ein brukar det ein får tak i, kan det vere vanskeleg å seie noko om kvart einskild rusmiddel og medikament. Me meinar likevel at ved å samle inn data, både kvalitative og kvantitative, frå ulike hald, og systematisk analysere desse, kan ein tidleg oppdage trendar i rusmiljøet. I perioden frå oktober 2011 til mars 2012 har det vore auke i bruk av og/eller tilgang på fleire av dei mest brukte rusmidla på Stord. Unntaket er alkohol. I denne perioden rapporterar me om ein nedgang i alkoholsalet. Vinmonopolet har stabile salstal, både i høve periode og sesong. Salstal frå både utestadar og daglevarebutikkar syner at det har vore nedgang i alkoholsalet. I og med at me berre har salstal frå eit utval utestadar og butikkar, treng ikkje desse funna nødvendigvis vera representative for det samla alkoholsalet i kommunen, men tala R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 13
gjev en god indikasjon. Me veit også at det er fleire faktorar, i tillegg til variasjonar i sesong, som spelar inn på alkoholsalet. Når det gjeld bruk av alkohol rapporterar trendpanelet om lita eller inga endring i denne perioden samanlikna med førre periode. Alkohol blir nemnt som eit av dei rusmidla som gjev dei største helsemessige- og sosiale konsekvensane. Alkohol blir også nemnt brukt i kombinasjon med ei rekkje andre rusmiddel. Alkohol er med i alle kombinasjonar blir det sagt frå trendpanelet på alle arenaer. I tillegg blir det peika på at det ser ut til at fleire erstattar medikamentmisbruk med alkohol. Når det gjeld anabole virkestoff, rapporterar me i denne perioden om auke i både bruk og tilgang. Anabole virkestoff, som er eit samleomgrep på syntetiske stoff som har muskeloppbyggande effekt, er lett tilgjengeleg på internett. Kjelder i trendpanelet har også peika på at bruken av anabole virkestoff er meir synleg no enn tidlegare. Me har valt å kort presentere nokre funn frå ein rapport som nyleg vart utgjeven i Stavanger om bruk av androgene- anabole steriodar blant gutar i alderen 16-20 år, fordi me meinar at det er behov for meir informasjon og kompetanse kring bruken av anabole virkestoff. Trendpanelet rapporterar samla sett om ei auke i både bruk og tilgang i denne perioden. Bruken av og tilgangen på cannabis har i hovudsak hatt ein aukande trend på Stord sidan 2005. I denne perioden rapporterar me om at tilgangen på cannabis framleis aukar. Når det gjeld bruken av cannabis, og då fyrst og fremst hasj, ser denne ut til å vere meir stabil. Beslagsdata og informasjon frå trendpanelet syner at det har vore lite eller inga endring i cannabisbruken i denne perioden samanlikna med førre periode. Likevel blir det i følgje trendpanelet peika på at bruken er stabilt høg. Også tilgangen på og bruken av amfetamin ser ut til å halde fram denne perioden. Både beslagsdata og informasjon frå trendpanelet vitnar om auke i denne perioden. Fleire kjelder i trendpanelet hevdar at amfetamin blir brukt fleire stadar, både på fest, heime og på utestadar. Det er uttrykt ei uro frå tyngre miljø knytt til aukande bruk av amfetamin blant yngre folk på fest. Når det også blir rapportert om store helse- og sosialmessige konsekvensar som følgje av amfetaminbruk, er det grunn til bekymring rundt auka me ser på dette rusmiddelet. I denne perioden rapporterar me også om auke i bruk og tilgang på heroin. Dette funnet baserar seg i hovudsak på informasjon frå trendpanelet vårt. I følgje trendpanelet er også den illegale bruken av medikamenta Subutex og Suboxone aukane. Me kartlegg bruk av og tilgang på ei rekkje ulike medikament som blir brukt illegalt for å framkalle rusverknad. Situasjonen for dei fleste av medikamenta som ikkje er nemnt i rapporten har i følgje våre kjelder vore stabil i perioden frå oktober 2011 til mars 2012. For enkelte av medikamenta har tal frå apoteka synt endring i salet, medan trendpanelet, med kjennskap til rusarenaen, har rapportert om inga endring. Me har derfor valt å ikkje presentere data frå alle desse medikamenta i denne rapporten. 14 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Rustrendar i Stord kommune 15
Appendiks Skalaforklaring I tabell 1 har me brukt følgjande skala for å identifisera endringar i løpet av dei siste seks månadane for kvart rusmiddel, og verdien er rutinedata gjeve i tabellane og analysetabellane. Skala for beslagsdata, salstal apotek og media 1 = sterk auke dvs. frå +75% og oppover 2 = gradvis auke dvs. mellom +25% til +74% 3 = ingen endring dvs. mellom +24% til 12% 4 = gradvis nedgang dvs. mellom 13 til 37% 5 = sterk nedgang dvs. frå 38% og nedover Skala for data om alkoholsal 1 = sterk auke dvs. frå +11% og oppover 2 = gradvis auke dvs. mellom +5% til +10% 3 = ingen endring dvs. mellom +4% til - 4% 4 = gradvis nedgang dvs. mellom -5% til -10% 5 = sterk nedgang dvs. frå -11% og nedover Skala for nøkkelinformantar 1 = gjennomsnittet ligg frå 2,3 og oppover 2 = gjennomsnittet ligg mellom 2,4 og 2,6 3 = gjennomsnittet ligg mellom 2,7 og 3,3 4 = gjennomsnittet ligg mellom 3,4 og 3,6 5 = gjennomsnittet ligg frå 3,7 og nedover Skala for talmateriale under 5 Når talet er 5 eller mindre blir dette indikert med teiknet * bak oppgjeven tendens. Når talmaterialet er under 5, blir ikkje sterk/svak brukt (1 eller 5), men berre inga endring eller gradvis auke/ nedgang (2*, 3*, 4*). Dersom talmaterialet går frå 0 til 0, blir dette indikert med teiknet - og ikkje med 3*. Endrast talmaterialet berre med 1, gjev dette inga endring = 3*. Endrast talmaterialet med 2, gjer dette anten ei gradvis auke = 2*, eller ein gradvis nedgang = 4*. 16 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Talet 1 visar at det er ei sterk auke, medan talet 2 indikerar at det er ei gradvis auke. Der det ikkje føreligg endring visast dette med talet 3. Talet 4 visar at det er ein gradvis nedgang, medan 5 markerar at det er ein sterk nedgang. Teiknet * brukar me der det føreligg eit lite tal eller nummer, til dømes dersom det dreiar seg om små beslag. Ulike skalaer er brukt for å identifisera endringar for kvart enkelt rusmiddel og gje dei ein verdi i løpet av dei siste seks månadane. Me nyttar ein meir sensitiv skala der talmaterialet er lite. Analysetabellen nedanfor er ikkje vekta. Tabell 1: Samanfatting av statistiske data, informasjon frå trendpanel og media i høve til rustrendar Rusmiddel Leirvik Apotek Apotek 1 Stord Apotek 1 Heiane Toll mengde Toll beslag Kripos mengde Kripos beslag Anabole steroider 1 3 1 4* 3* 1 1 Alkohol 3 3 5 5 4 5 3 1 3 3 Cannabis 3 2 2 3 1 Syntetisk cannabis 1 2* Amfetamin/Met. 1 1 2* 2 1 Ecstasy 3* 4* 3 Kokain 3* 3 PMMA 3* 3* GHB/GBL 3* 3* 2* 3* 3 Heroin 3* 5 2* 1 2 Metadon 4 4 1 3* 3* 3* Subutex 4 4 5 5 4* 3* 1 1 Subuxone 3 3 1 2 2 Temgesic 4 3 2 3 Xanor 1 1 1 5 3* 3 3 Valium 4 5 4 5 4* 3 3 Vival 3 3 5 3 3 Rohyp/Flunip 3 5 3 3* 4* Dolcontin 5 5 2 3* 3* 3 3 Rivotril 4 3 4 1 2* 1 1 3* 3 3 Stesolid 3 5 4 3 3 Sobril 3 3 3 3 Vekting X3 X3 X3 X2 X2 X2 X2 X2 X2 X3 X3 X4 X1 X4 X4 Delis Osvald Rema Heiane Rema Bjelland Vinmonopolet Media Informantar Brukstrend Informantar tilgang 1 = sterk auke 2 = gradvis auke 3 = inga endring 4 = gradvis nedgang 5 = sterk nedgang * = visar at det er snakk om svært små tal R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 17
Vekting av kjeldene Informasjonskjeldene blir kategorisert og vekta avhengig av kor pålitelege dei er i høve til å indikera rusbruk og tilgang. Størst vekt (gonger fire) er gjeve alkoholsal frå Vinmonopolet og informasjon frå nøkkelinformantar. Desse data gjev relativt gode indikasjonar på faktisk bruk og tilgang. Nest størst vekt (gonger tre) er gjeve salsdata frå apoteka og Rema 1000. Medium vekt (gonger to) er gjeve Tollvesenet og Kripos sine beslagsdata og alkoholsal frå utestadane. Minst vekt (gonger ein) er gjeve media og låge førekomstar av funn, uavhengig av kjeldeopphav (dette gjeld dei som er markert med stjerne i tabellen). Endringane me gjengir, er førre periode (april - september 2011) samanlikna med den siste perioden (oktober 2011 mars 2012). Analysetabellane inneheld verdiar på ein skala frå 1 til 5, og tala angir ulike tendensar for kvart rusmiddel i løpet av de siste seks månadane. 18 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Samandrag av verdiar - ikkje vekta og vekta for spesifikke rusmiddel For å identifisera forskjellige mønster blant dei forskjellige rusmiddel, samanfattar tabellen nedanfor verdiane når dei ikkje er vekta og etter at dei er vekta. Tabell 2: Samandrag av verdiar Rusmiddel IKKJE VEKTA VEKTA SUM 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 + - Anabole steroider 4 2 1 12 3 1 24 1 23 DIFFERANSE Alkohol 1 5 1 3 1 16 3 7 2 17-15 Cannabis 1 2 2 4 3 6 11 0 11 Amfetamin/Met. 3 2 8 5 21 0 21 Ecstasy 2 1 5 1 0 1-1 Kokain 2 5 0 0 0 PMMA 2 2 0 0 0 GHB/GBL 1 3 1 3 1 0 1 Heroin 1 2 1 1 4 5 1 2 13 4 9 Metadon 1 3 2 3 3 6 6 6 0 Subutex 2 1 3 2 8 1 7 5 16 17-1 Subuxone 1 2 2 3 8 6 14 0 14 Temgesic 1 2 1 4 7 3 4 3 1 Xanor 3 3 1 9 9 2 18 4 14 Valium 2 3 2 8 7 5 0 17-17 Rohypnol/flunipam 3 1 1 7 1 3 0 7-7 Dolcontin 1 4 2 3 10 6 3 6-3 Rivotril 3 1 4 2 6 1 12 6 13 6 7 Stesolid 3 1 1 11 3 3 9 0-9 Vival 4 1 14 3 6-6 Sobril 4 14 0 0 0 Utrekning av differanse Differansen for kvart rusmiddel baserar me på ei summering av positive og negative verdiar. Vi ser altså på 1 arane og 2 arane, som indikerar ei auke (positive verdiar), i høve til 4 arane og 5 arane, som indikerar ein nedgang (negative verdiar). R u s t r e n d a r i S t o r d k o m m u n e 19
Takk til... Alle i trendpanelet Bergensklinikkene Vitusapotek Leirvik, ved Hege Kvalnes Apotek 1, ved Steinar Vik Apotek 1 Heiane, ved Einar Fjelldal Rema 1000 Heiane, ved John Ståle Eldøy Rema 1000 Bjelland, ved Eivind Birkeland Vinmonopolet, ved Jens Nordahl Kripos Politiet på Stord Tilsette diverse einingar i Stord kommune og NAV Tollvesenet Utestadane Delis, Frugård, Osvald Prosjektkopi Vest Litteratur Berger, Staveland-Sæter og Øgård (02/2011): Føre Var: Kartlegging av rustrendar i Stord kommune Flesland, L., Knoff, R.V. og Berg, E.K.U. (2011): Føre Var rapport nr. 2, Stiftelsen Bergensklinikkene Mounteney, J. og Leirvåg, S.-E. (2007). Føre Var: Kartlegging av rustrender, Manual. Stiftelsen Bergensklinikkene Uteseksjonen Stavanger (2012): Anabole steroider Ungdom. www.emcdda.europa.eu www.felleskatalogen.no www.fhi.no www.antidoping.no 20 F ø r e V a r - V å r 2 0 1 2
Nokre fakta Anabole virkestoff Anabole virkestoff er eit samleomgrep på syntetiske stoff som har muskeloppbyggande effekt og som blir brukt i doping. Androgen er mannlege kjønnshormon som blir produsert i kroppen og som har både androgen og anabol verknad. Testosteron er det viktigaste av androgena. Anabole steroider er namnet på ei gruppe syntetiske stoff med dei same verknadane som androgen. Androgen- anabole steroider (AAS) er eit fellesnamn for androgen og anabole steroider, som i prinsippet har dei same androgene og anabole verknadane, sjølv om stoffa sin verknadsprofil kan variera. (Føre Var, 02/2011) Bruk av anabole steroider gjev både fysiske og psykiske biverknadar. Større risiko for hjarteinfarkt, leverskadar og seneskadar er nokre av dei fysiske biverknadane. Unge brukarar som ikkje er ferdige med puberteten kan få øydelagt lengdeveksten permanent. Av psykiske biverknadar kan det nemnast angst, humørsvingingar, irritabilitet og auka bruk av vald. Alvorlege psykiske biverknadar som psykosar og depresjonar kan også førekome (www.antidoping.no). Anabole virkestoff kan takast i tablett- eller injeksjonsform. Ein kur kan variera i lengde, men mange er på kur i ca. 4-12 veker. (Anabole steroider Ungdom, Uteseksjonen Stavanger, 2012). Syntetisk cannabis Syntetiske cannabinoidar er ei stor gruppe relativt nye rusmiddel. Dei gjev ein rus som liknar cannabisrus, men effekten er sterkare. Syntetiske cannabinoidar kan medføra alvorlege og potensielt livstrugande tilstandar som krev rask legehjelp. Det finst fleire rapportar om alvorlege forgiftingar og dødsfall i samband med bruk av syntetiske cannabinoidar, mellom anna hjarteinfarkt hos tenåringar (www.fhi.no). Det finst mange variantar av syntetiske cannabinoidar. Det er vanleg å selja stoffa i pulverform. I tillegg blir det seld urteblandingar som i utgangspunktet ikkje har psykoaktive eigenskapar, men der syntetiske cannabinoidar er sprøyta over urteblandinga. "Urtene" blir selde over internett som lovlege urteblandingar eller røykelse med namn som herbal highs og legal highs (www.fhi.no). Kopi av heile rapporten kan ein få ved å venda seg til Utekontakten, Stord kommune, Tlf. 53 49 66 44 / utekontakten@stord.kommune.no
ten Utekontakten, Stord kommune tlf. 53 49 66 44 utekontakten@stord.kommune.no Prosjektkopi Vest AS