m. Festskrift RAUMA UNGDOMSSKULE _ 50 AR -
V Festskrift RAUMA UNGDOMSSKULB Gjennom 50 ar 1917-1967 Skriftnemnd: Einar J. Berg - Johs. O. Bondevik, Ingvar Mjdtveit M O L D E 1967 MINDOR BOLS0 & CO.b TRYKKERI
F0REORD Jubileumsboka er ei helsing fra Rauma Ungdomsskule til dykk som var elevar eller knytte til staden i teneste og arbeid, og til alle skulen sine vener og andre interesserte. Vi vonar ho skal tena som ein bindelekk mellom skulen og alle dykk. Men samstundes ynskjer vi at boka skal vera ein presentasjon av Rauma Ungdomsskule, historisk og sakleg. Difor er det lagt vinn pa a gjeva ei framstelling av skulen si soge pa brei bakgrunn, og av den utviklinga som har gatt f0re seg gjennom desse 50 ara fram til i dag. Sa godt det let seg gjera er ulike opplysningar kontrollerte, men det kan likevel finnast feil, som vi ber lesarane sja pa med skj0nsemd. Forjattarane har fatt h0ve til d nytta si eiga rettskriving, endd der ho hryt noko med godkjende rettskrivingsjormer. Orda ungdomsskule og folkeh0gskule er bae nytta utan kommentar. Skilnaden er da at folkeh0gskule er heist nytta om skuleslaget i lova si tyding. og ungdomsskule nar melninga skal vera den kristne ungdomsskulen. Skriftnemnda vil gjerne takka alle som har hjelpt til med stoff til boka og sendt helsingar. Dinest takkar vi M. Bols0s Trykkeri og G. Larsens Bokbinderi for vel utf0rt arbeid og godt samarbeid, og annons0rane for all velvilje. Nar festskriftet no vert sendt ut, er det var von at det ma verta ein lesnad til glede for mange, og at det ma skapa takk til Gud og b0n om at Rauma Ungdomsskule framleis ma vera ein lysberar for folket i Romsdal. Molde, juni 1967. Iniibinding: Gunnar Larsens Bokbinderi, Molde Skriftnemnda. 5
INNHALD: Side Talentene. Av Gunnar Bjelland 9 Helsingar: Fra Kyrkjestatsraden 10 Fra Skoledirekt0ren i M0re og Romsdal 11 Fra ordf0reren i Molde 12 «Der steg en fager tanke». Av Johs. Hagesseter 13 Av Guds nade til Guds cere, Av Peder Mork 15 Ungdomsskulane veks fram. Av Einar Berg 17 Kort utsyn over kristenlivet i Romsdal. Av Einar Berg 22 Rauma Ungdomsskule 1917 67. F0rste bolken: 1917 40. Av Einar Berg 27 Skulen vert til Val av skulestad Skulen pa Hjelset Skulen flyttar til Bj0rset Skulen i eige hus Seinare nybygging og kostnader. Under eige tak. Av Einar Berg 44 Andre bolken: Pa Kleive krigsara 1940 45. Av Endre Hjelset 46 Tredje bolken: 1945 67. Utbygginga av skolen. Av Johs. O. Bondevik 50 0konomiske tilh0ve. Av Johs. O. Bondevik 58 Pedagogisk utvikling. Av Ingvar Mjatveit 63 Nye tider nye krav. Av Stein Fossgard 75 Elevlaget. Av Asbj0rn Lj0kjel 79 Raumalaget i Oslo. Av Margit Dahle 84 Menn og minne: Ragnvald Mugas. Av Einar Berg 87 Til skulestyrar Ragnvald Mugas, dikt. Av Einar Berg 89 Gilde 50-ars minne. Av Sigurd Faret 90 «Forakt ikke den ringe begynnelses dag!» Av Mina Torvik 91 Slik hadde me det. Pa tur med f0rste elevkuuet. Av Sigvart Mork 93 Nokrc minne fra elevstemner den f0rste tida. Av Einar Berg 95 Dei fame ar. Av Peder Vagle 97 Skulestyrar Peder Vaglc. Av Endre Hjelset 100 I samtale med Klaus Egge. Av Ingvar Mjatveit 101 Skuleradet i 50 ar 103 Helsingar: Ungdomsskulen og Samfunnet. Av Knut Toven 105 Ungdomsskulen kveikte misjonselden. Av Otto Torvik 107 6 Side Dei reiste ut 109 Ungdomsskulen ein god heim. Av Harald Slyngstad 110 Rauma ein samlingsstad. Av Ingvar Mjatveit Ill Rektor Johs. O. Bondevik. Av Martin Skar 114 Rauma Br0drekor. Av Johs. O. Bondevik 117 Sundagsskulen. Av Ingvar Mjatveit 119 Ungdomsskulen er for alle. Av Inger Johanne Ssether 121 Personalet 124 Fra tale ved vigslinga av Nyborg 1955. Av Nils Lavik 127 Skriftnemnda 129 Elevar 1917 67 131 Lysingar 159 Retting: s. 20. SagavoU Ungdomsskule kom i gang 1903, skal vera 1893. 7
I UNGDOMS AR Som morgonsoli skin, og doggi glansar, og vdrlivs krefter mot sin fullnad stundar, som dulde knoppar inni lauvspretts kransar i vonfull lengt mot hl0ming enno hlundar, so ungdoms dr i varm og vdrleg vakning med hugsviv som seg mjukt i barmen r0rer og trdr mot livsens h0gd i von og sakning med* fagre draumsyn undringsgleda n0rer. Kvar er den vegen som til livet j0rer? I framtids lende lurer l0ynde jdrar, og freistings makter hugen dreg og ddrar. Pd villferds stigar mange joten sdrar. Dei vildra jram der hugen ville jara. Og snart dei fanga var som fugl i snara. * * * * Nar Herren kallar, dd i gladjengd lydnad som doggi skir i solblank morgon lyser, din ungdom m0ter fram i heilag prydnad. Og reinleiks gleda scele hjarta hyser. Dd vil du stemna fram pd Ilerrens vegar. Og i hans fylking vil du trufast strida. Og pd den ferdi aldri nokon tregar, om enn det stundom m0ter sut og kvida. For Herren fylgjer alltid ved di sida. Og ndr du gar i gjennom tider myrke, er han ditt Ijos. Og han er skjold og styrke. So skal det vera signa alt ditt yrke. For livsens fullnad har i han du funne. Og evig liv, ndr tidi ut har runne. Einar Berg. TALENTENE Matt. 25.14. 30. Av Gunnar Bjelland, sekretcer i Romsdal Indremisjon. Beretningen om de 3 menn som fikk talenter av sin herre er velkjent. De fikk ikke like mange talenter, men fikk etter sin duelighet. Dermed kan vi med en gang trekke den slutning at det ikke var uduelighet som gjorde at han som fikk en talent ikke brukte den. Hva var det da? Det var en misforstatt oppfatning av gaven, sammcn med en redd innstilling til giveren. Den feile innstilling skapte selvsagt ikke tiltaksevne, den l0ste ikke ut kjasrlighet, og resultatet kan vi alle se. Nar denne mann skal gj0re regnskap for det han fikk, pastar han at han har ikke fatt noe i det hele tatt. v. 25. Han var en darlig tjener! Redselen radde der hengivenhet og kjaerlighet skulle hatt plassen. De menn og kvinner som fikk som gave a reise og drive en kristen ungdomsskole i Romsdal, hadde en rett innstilling til giveren. De kjente ham som en Herre som velsigner og star med i tjenesten. Med tro til Gud plasserte de seg som demder fikk 5 talenter. Fruktene viser at sa var tilfelle. To talenter ville ikke strukket til i en sa stor og krevende tjeneste. Dette visste giveren og gav fem. I tro til Guds usvikelige l0fter ser vi framover mot en rik tid for Rauma Ungdomsskole. Guds signing og fred over 50 ars jubileet og kommende virkedager. 9
FRA SKOLEDIREKT0REN I M0RE OG ROMSDAL HELSING TIL 5O-ARSH0GT1DA Fra Kyrkjestatsraden. Vismannen Salomo sa ein gong for 2-3 000 ar sidan at «Otte for Herren er upphav til visdom, og a kjenna den Heilage er vit». Det er mi von at ein ved Rauma Ungdomsskole og i komande ar vil gje dei unge varande livsverdiar og hjelpa dei til a trengj a inn i problem som ein m0ter pa det indre, andelege plan. Dersom dette skjer i Ijoset fra vismannsordet, er eg viss pa at skolen vil lukkast i det kultiveringsarbeidet han er sett til a gjera. Til lukke med 5O-arsh0gtida. 2. mars 1967. Kjell Bondevik. Folkeh0gskolen i sine ulike avskygningar har vist seg a vere eit dynamisk skoleslag med evne til fleksibel omforming i takt med nye krav som samfunnsutviklinga har f0rt med seg. Likevel er hovudsiktemalet aldri blitt mist av syne nar folkeh0gskolen ved endra og meir varierte kursopplegg har pr0vt a m0te dei unge der dei star med sine ulike evner og interesser. Na som f0r ser folkeh0gskolen som si hovudoppgave a gi unge menneske livsorientering og faste haldepunkt for si utvikling. I det nye skoleverket som vi er i ferd med a bygge ut, vil folkeh0gskolen kunne gi eit allmenndanande tilbod innfelt i eit systematisk oppbygd vidaregaande skoleverk, men like mykje ein utveg for vaksen ungdom som elles kanskje ikke sa lett ville finne sin plass pa utdanningsstigen. Det friare, andsmognande skolearet som folkeh0gskolen kan tilby, vil kunne tene til a gjere skoleordninga var meir elastisk og vere med a hindre at det velordna utdanningsverket som vi tar sikte pa, blir for stivbeint. Rauma Ungdomsskole har i nybygga fatt ein tilvekst som eg vonar vil gjere sitt til a leggje dei ytre vilkara betre til rette, slik at skolen framleis kan hevde seg som kullurinstitusjon med dei krav som tida set. Eg helsar skolen pa 50-ars dagen og ynskjer lukke til i ara som kjem. Anders St0len. 10 11
FRA ORDF0REREN I MOLDE Det er med den st0rste glede jeg pa vegne av Molde kommune bringer Rauma Ungdomsskole kommunens hjertelige gratulasjon oghilsen i anledning 50-ars jubileet. Fra den f0rste beskjedne start har skolen efterhvert gjennom arcnc vokset seg frem, stadig sterkere, inntil den i dag ma betegnes som en skole av virkelige dimensjoner. Jeg cr forvisset om at det til jubileet vil ga mange varme tanker til skolen fra en glad skare takknemlige elever som med sserlig glede minnes den leererike tid de tilbragte pa Rauma Ungdomsskole, og der fant fastere forankring i det kristne livssyn. Det er derfor all grunn til ved denne anledning a hylle alle, som hver pa sin mate har bidratt til det gode resultat, som bestyrere, som rektor, som l^rere og som medlemmer av skolens rad og styre. Det er med stor beundring man har vaert vitne til at skolen har maktet den ene utbygging etter den andre og i jubileumsaret er i ferd med ennu et gigantisk fremsteg pa dette felt. Jeg synes det er pa sin plass at det fra Molde kommune rettes en hjertelig takk for det utmerkede og uegennyttige pionerarbeide som er utf0rt. Matte skolen i arene som kommer fortsatt utvikle seg videre, og matte et stadig st0rre elevkuu i tiden fremover s0ke skolen, og efter endt skoletid forlate den med st0rre kunnskaper og med de umistelige.ndelige verdier som ligger i kristent grunnsyn og kristen livstro. De evige verdier som verden i dag trenger mer enn noen gang. P. Pettersson, 12 «DER STEG EN FAGER TANKE«. Av formannen i Det Vestl. rektor Johs. Hagesceter. Indremisjonsforhund, ^^^^ " Kristne kvinner og menn i ^0ff9f/Kf%t Noreg har fostra mange fagre ' "^V tankar, og saman har kristen- * ^ folket bore dei fram og realisert dei i folket vart, til sig R 0 I ning og lukke for setter i samtid og framtid. Ein av dei fagraste tankane sorn har kome fram og vorte realisert av kristenfolket, er ungdomsskoletanken. Som ein gneiste fata han og som ein eldebrann breidde han seg, fra s0r til nord fra aust til vest i heile vart vidsveimde fedreland. Dei fleste av desse skolane vart til i tronge kar, med liten 0konomisk berekraft bak seg. Men det som bar dei igjennom, var trua og kjaerleiken. Kjasrleiken til skolen hos dei som. kjende ansvaret utanom sj0lve skolen, og kjserleiken hos dei som arbeidde i skolen. Den gl0den som voks fram ved trua pa at desse skolane hadde ei framtid bade i norsk kristenliv og samfunnsliv, skapte ei h0gd og ei reisning over desse skolane, som kom til a prege elevane for heile livet. Denne vakning og kristelege reisning gav dei som arbeidde ved skolane, og dei som var elevar der, ei tru og eit mot som bar gjennom kvardagen og styrkte til innsats og dad, bade for det livet som na er, og for det livet som kjem. Her kan vi med full rett seie at den kristelege ungdomsskolen i Noreg har vore med a leggje «evighetens skjaer over endelighetens verden,«som ein fransk diktar har sagt. Ungdomsskolane har ogsa vore vardar i landet vart, lyst og varsla. Dei har varsla til kamp og strid mot alt som er lagt og ureint, og som vil bryte ned unge viljar og sulka unge sinn. Dei har lyst unge, lengtande hjarte gjennom blindskjer og fall- 13
gardar inn til den Herre og Frelsar som kan fylle ein ungdoms lijartetrong, og kveikje sevelivsgneisten i unge sjeler som opnar seg i livsens hovding, Herren Jesus Kristus. Rauma ungdomsskule har na i 50 ar statt som ein slik varde mellom staut og vaken Romsdals-ungdom. Lyst og varsla. I medgangstider og motgangstider, under skiftande ytre kar. I fredstid og krigstid har skolen gjort si signerike gjerning mellom det folket som bur i eit av Noregs mest fagre og storfeldte bygdelag, Romsdalen. Indremisjonsfolket her har teke veldige lyft i dei femti ar som er gatt. F0rst ved a kj0pe eigedomen der skolen na star, og sa ved a byggje han ut til a verte ein av dei best utbygde ungdomsskolar i landet vart. Dei kvinner og menn som har arbeidt ved skolen gjennom desse ara, har synt bade offervilje og framgangsvilje. Alt dette star som eit lysande d0me pa norsk kristeninnsats, og godt samarbeid mellom kristen organisasjonsarbeid og kristne arbeidarar. Ved 50 ars milepelen stoggar vi og hyller og takkar. F0rst og fremst takkar vi Gud som gav nade og gaver, andelege og ti- melege. Utan Hans signing ville sj0lv romsdalingane byggje til fanyttes. Men vi takkar ogsa dei kvinner og menn som har fatt utf0rt verket, fra dei som f0rst bar fram tanken og gav dei f0rste kronene, og til dei som i dag ber ansvaret, bade pa skolen, i styre og skolerad, og alle dei trufaste vener av skolen i bygd og by. Det Vestlandske Indremisjonsforhund kjenner seg bade rik og glad ved tanken pa ungdomsskolane vare, og vi ber fram vart varmaste lykke0nske for Rauma ungdomsskule, og gratulerar med 50 ars h0gtida. Ma Guds signing alltid fa kvile over det arbeid som her vert utf0rt. Lat varden framleis fa varsle og lyse til lukke og signing for norsk ungdom fra bygd og by. 14 AV GUDS NADE TIL GUDS JERE Av jorviaimen i Homsdal Indremisjon. ordj0rar Peder Mork. Rauma Ungdomsskole er ei nadeg&ve fra Herren. Ei gave til kristenfolket ei gave til den unge slekt. Soga at skolen fortel at han er godt motteken. Eg trur neppe at dei menn som stod i brodden for skipinga, vaga I tru at Rauma Ungdomsskole skulle fa ein slik framvokster som den me er vitne til i dag: Nyreist, med fin arkitektur, eit skoletun og ei plassering somersjeldsynt i dette landet. Utsynet fra skolen minner oss om Bj0rnsons ord: «Undrer meg pa hva jeg far a se over de h0ye fjelle» eller om du vil: «En er fjorden midt i et slag, en annen er han en solskinnsdag». Ungdomsskolen er ei gave, ei gave som Herren har signa rikt. Det viktigaste i dette er at Gud har gjcve oss velskikka menn og kvinner til a leia og arbeida ved skolen. Med st0 hand, og med ei klar malsetting bade andeleg og materielt, har skolen vore leia. Herren har sera sitt folk gjennom Rauma Ungdomsskole. Han er indremisjonens «forlengede arm» ute mellom dei unge, ute i folket. Tenk pa den store flokken av unge som har gatt pa skolen, og som pa eit saers viktig alderssteg har fatt eit nytt grunnlag a byggja livet vidare pa. Dette gjeld dei mange. Ein slik skolevinter vil avsetja noko i livet. Me m0ter desse unge att ute i folkelivet, ofte som leian- 15
de kvinner og menn pa dei mange omkverve i samfunnet. Men saers avgjerande vart skolevinteren for dei unge som fann frelsa og fred der. Og her er me ved den eigentlege malsettinga: A vinna dei unge for Gud. Her er det og at skolen har bore sine rikaste frukter. Berre aeva vil gjeva svar pa kva dette har verka i Romsdal, ja, i heile vart land og enda lenger ut. Egtenkjer pa dei som fekk sitt forkynnarkall og misjonskall der. Sa er det var b0n under dette jubileet at skolen ogsa i komande ar ma bli til rik signing i vart folk. 16 UNGDOMSSKULANE VEKS FRAM Av l(^rar Einar Berg. F0r 1830 var det naerast ein ukjend tanke at bonde- og arbeidarungdomexi skulle Xa anna opplcering enn den dei kunne fa i almugeskulane, som da naerast var ein kyrkjeleg religionsskule. Det var berre dei som skulle verta embetsmenn og forretningsmenn som hadde bruk for meir kunnskap, og for dei vart det skipa borgarskular og latinskular i byane. Dei vart og kalla «laerde skular» og var i stor mon bokskular med latinsk sprak og litteratur til hovudfag, men etter kvart kom og nyare sprak, soga, naturfag og matematikk med i fagkrinsen. I 1832 reiste dansken N.S.F. Grundtvig ein kvass strid mot den andlause og livsframande opplseringa i desse skulane, som han kalla «Skolen til U0den». Grundtvig ville ha ein ny skule for ungdomen, ein som kunne gje rom for dei h0gste menneskelege verdiar, kveikja og n0ra eit rikt og godt hjarteliv og andsliv og hjelpa dei unge til a leva eit fullverdig menneskeliv. Det var «en Skole for Livet» han ville ha. Det var i 17 18 ^rsalderen at ungdomshugen var serleg open for slik andeleg innverknad, meinte han. I denne tida som han kalla «Andens Skabertime», galdt det a samla ungdomen pa N. S. F. Grundtvig. skular og m0ta dei med soga om fedrane og fedrelandet, morsmalet og kristen tru. Det matte ikkje skje gjennom daud bokstavterping, men gjennom levande forteljing og forkynning som bar bod fra sjel til sjel, «det levende Ordets, som han kalla det. Dette ordet ville ha same verknaden i ungdomshugen som sol over svart og gronsem mold i den naturlege vardagen. 17
-^Hvad solskinn er jor det sorte muld er sand opplysning for muldets jrende. Langt mere v(brd enn det r0de guld det er sig selv og sin Gud at fcjende» vart programsongen for denne nye skulen. Den f0rste folkeh0gskulen i Danmark vart sett i gong 1 1844. I 1851 sette den store pedagogen Kristen Kold i gong sin eigen skule der han gav skuletankane fra Grundtvig ei ny og ser" merkt utforming. I Noreg vart Ole Vig sterkt gripen av Grundtvigs skuletankar, og arbeidde for a fa reist ein folkeh0gskule her i landet og. Men denne varmhjarta og evnerike mannen var veikhelsa og d0ydde ung. Men ein av venene hans, Ole Arvesen, var oppgl0dd for dei same tankane, og saman med Hermann Anker reiste han den f0rste folkeh0gskulen i Noreg pa Sagatun ved Hamar i 1864. I 1867 sette Christopher Bruun i gong ein liknande skule pa Sel i Gudbrandsdalen, seinare flutt til Gausdal. I dei nasraste ara kom det fleire slike skular pa ymse stader i landet. Her i Romsdal sette cand. teol., seinare sokneprest, Olaf Olafsen i gong ein slik skule pa garden Sandnes i R0dven i 1874/75. men denne skulen gjekk truleg berre eitt ar. Det var mange som ikkje lika desse nye skulane. Dei tykte det barst gale i veg bade med det frie synet pa mennesket og det Grundtvigske kristendomssynet som radde der. Men skular for ungdomen sag dei var ein god ting. I 1875 fekk me da lova om amtsskular som vart reist og drivne pa offentleg kostnad og stod under tilsyn av amtsskulestyret og skuledirekt0rane. Dei la meir vekt pa kunnskap, eksamen og karaktergjeving enn folkeh0gskulane. Mange folkeh0gskular gjekk da i sta. I Romsdal ser me at Olaf Olafsen er styrar for amtskulen i 1876. Truleg er det da folkeh0gskulen hans i R0dven som har skifta til a verta amtsskule. I ara 1877 79 er amtskulen pa Nes i Kleive, seinare flutte han til andre bygder, var ei tid pa Har- 0ya og sidan pa Vestnes. Dei kristelege ungdomsskulane i landet vart har r0tene sine attende bade til Grundtvig og folkeh0gskulane og til hauger0rsla. Det kan vel trygt seiast at Hans Nielsen Hauge er den st0rste folkevekkjaren som har vore i landet vart. I alle tilfelle har ikkje nokon annan hatt ein tilsvarande verknad korkje i 18 Hans Nielsen Hauge. djupna eller i breidda i folket vart. F0rst og fremst ville han vekkja folket til personleg og levande kristendom, men han hadde og sans for dei menneskelege og materielle verdiar og hjelpte venene sine med ymse praktiske tiltak. Pa ei ferd gjennom Romsdal i 1801 stogga han saleis ei tid pa garden Helset i Frsena og sette opp ei sag og lasrde folk a skjera t0mmer. Men nar arbeidsdagen var slutt, samla han folk til m0te og tala Guds ord til dei og mana dei til omvending og kristen ferd. Mange av haugianarane vart opplyste f0regongsmenn i by og bygd, og ikkje fa av dei vart stortingsmenn. Vekkjinga vart ei andeleg drivkraft som l0yste ut mange innestengde og ubrukte evner i folket. Me gar ut fra at det var noko av dette Grundtvig hadde merka seg da han sa at «med Hans Nielsen Hauge vagnede Folkeanden i Norge.» Til denne vakninga h0yrde og trongen til meir kunnskap og sans for ei betre opplsering og oppseding av born og ungdom. Det er difor heilt naturleg at tanken om a reisa ein kristen skule for ungdom vart sett fram av haugianarar pa Vestlandet sa tidleg som i 1817, 15 arf0r Grundtvig kom med sine skuletankar i Danmark. I brodden for dette tiltakct stod Frans og Lucia Pytter i Bergen og stortingsmann Torbj0rn Sandvig fra Fjellberg. Dei la planane sine fram for biskop Pavels, som ikkje ville leggja hindringar i vegen for ein slik skule. Av dagboka til Pavels kan me sja at Sandvig hadde halde fram at religionslseringa i almugeskulen var «Hukommelsesverk» og hja den meir «Cultiverede Ungdom ForstandssysseU, og at dette var arsaka til at religionen hadde sa liten framgong. «Til Hjertets Sag ma den gj0res, nar den skal virkc, men f0rst ma den nok vsere det hos Lsererne, f0r den kan blive det hos Laerlingene», skriv Pavels etter samtalen. Dermed far me vita a*, intensjonane for skule- 19
tanken hja haugianarane lag noksa naer pa line med Grundtvig og det som har vore hovudsaka for dei kristelege ungdomsskulane fram til var tid. I 1817 skriv Torbj0rn Sandvig til den kjende haugianaren og stortingsmannen Ole Svan0 i Sunnfjord og legg desse skuletankane fram for han. Svan0 ville stilla herregarden sin til radvelde for skulen og attpa gje 1 000 rd. kontant. No vart planane dr0fta, og Thomas Olsen Amble fra Sogndal vart utpeika til styrar. Men ein vanta 0konomisk grunnlag for drifta, og da Torbj0rn Sandvig d0ydde i 1822, gjekk skuleplanane i sta og fekk kvila i 70 ar. Det kristne vekkjingslivet som breidde seg i landet fra 1850 ara, og som seinare steig fram i organisasjonar for ytre og indre misjon, lag ikkje sa lite tilsides for det menneske- og kristensyn som folkeh0gskulane for det meste arbeidde etter. Saleis vakna trongen etter a fa ungdomsskular som heilt kunne vera pa line med det kristelege vekkjingslivet og det misjonsdrivande kristenfolket. Asbj0rn Knutsen som i 1880 ara var styrar for amtskulen i Hedmark, vart sa teken av denne skuletanken at han sa opp posten sin og i 1903 sette han i gang den f0rste kristelege ungdomsskulen pa Notodden, no SagavoU ungd.sk. i Telemark. Sidan gjekk det slag i slag. I 1897 kom Framnes ungd.sk. i Hardanger, i 1899 Fredly ved Trondheim, og i 1901 Viken ved Gj0vik. I vart fylke fekk me Sunnm0re ungd.sk. i Ulstein i 1908 og M0rc Ashjprn Knutsen. ungd.sk. i Borgund 1914. Da ungdomskuletanken her i Romsdal for fuut alvor vart teken opp til dr0fting i 1916, var i alt 16 slike skular komne i gang fra Birkeland i Agder i s0r til Heimly i Troms i nord. Ved 50 ars jubileet i 1943 var det i alt 30 skular som hadde hatt eit 20 samla elevtal ved vinterkursa pa 54 991. No er det 31 skular med eit elevtal pa 3 044 i skulearet 1966 67. 1 lov fra 1. okt. 1949 vart dei 3 slag ungdomsskular som me har nemnt her, slegne saman til ei nemning og vart kalla for folkeh0gskular. Etter kvart som tida har kravt det, har dei alle gatt over til a verta meir kunnskapsskular enn dei f0rste folkeh0gskulane var. Men dei byggjer framleis pa Grundtvigs syn pa ungdomstida. Det levande ordet i opplasring og forkynning har framleis stort rom. Dei kan framleis karakteriserast som vekkjingsskular, og dei legg stor vekt pa a hjelpa elevane fram til andeleg vokster og raogning. Om dei kristelege ungdomsskulane kan det trygt seiast at dei har sameina arven fra Hauge og Grundtvig pa ein god mate. Dei menneskelege livsverdiane i heim og arbeid, i kultur- og samfunnsliv saman med nasjonale og ideelle hugmal har ved desse skulane vorte.sett inn i ei rame av personleg kristendom og kali til teneste i Guds rike. Dei andelege og materielle verdiar som ungdomsskulen har skapt i folket vart, kan ingen meela eller vega og verdsetja h0gt nok. Men fruktene er lett synlege for den som vil sja. Og fattige ville me vera utan dei. 21
KORT UTSYN OVER KRSTENLIVET I ROMSDAL Av Icerar Einar Berg. Kristendomen vart nok delvis kjent i Romsdal kring 950, men f0rst i 1021 da Olav Haraldson for gjennom bygdene her, vart han vedteken og lovfest pa tingstadene. I den lange katolske tidbolken pa kring 500 ar fekk folket ein del kristeleg kunnskap, dei matte laera dei 10 boda, dei 3 artiklane i trua og fadervaret. Dessutan laut dei f0lgja kyrkjeleg skikk og orden og retta seg etter dei kristne moralnormene. Den katolske kyrkja verka saleis folkeoppsedande og kulturskapande. Men korleis det stod til med det personlege kristenlivet, har me ikkje noko vitnemal om. Era reformasjonen vart innr0rt i 1537, skulle folket fa meir kristeleg kunnskap, ein stor del av gudstenesta vart nytta til undervisning, og preikene skulle vera pa eit mal som folket skj0na. Men med nokre fa gudstenester for aret rakk ein ikkje sa mykje, sj0lv om presten og klokkaren gjorde sitt beste. Noko etter kvart laerde ein del av folket a lesa, men noko fast og ordna skulestell var det ikkje. Da Tomas von Westen kom til Ve0y i 1711, tykte han det stod ille til bade med liv og Isere i kyrkjelydane hans, og etter ei melding som han og 6 andre prestar (kalla sjustjerna) sende til kongen, ser det ut til a ha vore like ille over heile Romsdal og i dei naeraste prestegjelda pa Nordm0re og pa Sunnm0re. Tomas v. Westen var pietist. Han var streng til a refsa og varm til a forkynna evangeliet. Og det ser ut til at forkynninga hans har bore frukt, for i 1716 sender han ei helsing til 30 manngjevne kristne «br0dre og s0stre» i Molde, og mellom dei var b&de amtmannen, skrivaren og futen. Seinare kom det andre pietistiske prestar til Romsdal. Ein av dei var Erich Rjaring som var sokneprest i Ve0y i 48 ar, fra 1741 til 1789. Han var trottug til a prenta inn bade kristen tru og moral. 22 I 1737 vart konfirmasjonen innf0rt i Noreg, og i 1739 kom den f0rste skulelova. Det vart almenn skuleplikt. Alle borna skulle Isera a Icsa, og fagkrinsen var f0rst og fremst kristendomskunnskap etter dst nye testamente, Pontoppidans forklaring og Kingos salmebok. Dessutan matte ein ga til konfirmasjonsf0rebuing hja presten, og etterpa matte alle ungdomar sa lenge dei ikkje var gifte, m0ta til faste overh0yringar og visitasar i kyrkja. Mot slutten av hundrearet var det saleis mykje solid kristen kunnskap mellom folket, og sj0lv om det ved den tid kom ein del rasjonalistiske prestar, sa fekk dei heller liten innverknad hja folket som heldt seg til Kingo og Pontoppidan. I 1801 kom Hans Nielsen Hauge til Romsdal f0rste gongen. Me veit ikkje anna om ferda hans da enn at han heldt m0te pa Helset i Fra^na og pa Aukru. Men i nov. same aret kom han fra Sunnm0re over Vestnes til Ve0y der han heldt m0te. Sidan var han pa Aukra, Tornes, Bud, Hustad, Farstad og Haukas. Derifra gjekk han gjennom Ar0dalen til Ar0 og vidare langs Fannestranda til Eide der han tok over til Batnfjord. Etter ei tid pa Nordm0re, vart han sett fast og f0rt over Osmarka til Kleive, der dei slepte han fri. Han heldt nokre m0te pa Romuld, og der vart det sidan ein haugianarheim. Sumaren etter, i 1802, ser det ut til at han har reist fra Lesja ned Romsdalen pa veg til Sunnm0re. I sa fall ma han ha gjesta Romsdal 4 gonger, og sj0lv om me ikkje har beinveges opplysningar i den lei, ma me ga ut fra at det her som andre stader vart ein del haugianske veneflokkar etter ferdene hans. Noko etter at Hauge var sett fast, vart det ein heil invasjon av haugianske vener til Romsdal. Ofte var det Hauge sj0lv som hadde radd dei til a kj0pa seg eigedomar og busetja seg her. Dei skulle vera Kristi vitne, og heimane deira skulle vera som sma misjonsstasjonar i dei bygdene dei kom til. I 1809 kom ei jekt med nokre huslydar fra Sogn til Romsdal Mellom dei var det 2 menn som sidan vart mellom dei mest kjende haugianske forkynnarane i landet. Det var Lars Knudsen som kj0pte garden Tj0dlingen, til vanleg skrive Kyllingen, og Daniel Arnesen som budde lengste tida pa Hole. Han skulle i alle fall i f0rre hundrearet vera den lekmannen som hadde reist mest i landet vart. Alle reiser den tid var til fots fra bygd til bygd. EUing Asbj0rnsen kj0pte gard pa Ormheim, Maritog Kristoffer Hansen kj0pte gard pa Myklebostad i Vistdalen, og 23
Halvor Ophus kom fra 0sterdalen i 1805 og slo seg til pa Andalsnes. Ole Dale, far til zulumisjonasren Marcus Dale, kom fra Hallingdal og kj0pte gard pa Dale i Isfjorden, og ein annan hallingd0l, Nils Knudsen fra Al, kj0pte grannegarden 0vre Dale. Han vart gift med dotter til Lars Tj0dlingen. Misj enter og generalsekretser Lais Dahle var son deira. Lars HoUingen kom austfra og busette seg i Aukra, sognin - gen Jens Helset budde f0rst pa Romuld i Kleive og sidan pa Helset i Fraena. Iver Kristensen Vangen fra Fron vart gift med Kari 0degard i Kleive. Kari og Paul Fransen kom fra Helg0ya i Mj0sa og kj0pte garden Sotnakk i Kleive i 1811. Den kjende leikpreikaren Paul Gerhard Sand var dotterson deira. Kring 1820 finn me saleis ei mengd innflytte haugianarar spreidd til dei ymse bygder i Romsdal. Det var dugande og evnerike folk som sette merke etter seg bade praktisk og kristeleg. Borna deira tok ofte den haugianske arven med seg nar dei gifte seg og sette bu i andre bygder. Kring 1850 finn me saleis ei heil rekkje slike heimar i Bols0y. Dei ligg som perler pa ei snor fra Sotnakk tvers over Osdalen til 0degard og vidare til Romuld, Eide, Hjelset, L0nset, Ar0 til Lillebostad pa Bols- 0ya. Nar dei haugianske forkynnarane reiste ikring i bygdene her, var dei ofte to og to i f0lgje, og da f0lgde dei denne ruta og stansa ei tid pa kvar stad og heldt m0te. Det var stor glede i desse heimane nar dei fekk slike vitjingar. Dei fekk ta i mot og senda helsingar, dei fortalde nytt om venene andre stader, og stundom hadde dei brev med. Desse haugianske vene vitjingane heldt fram til ut i 1870 80 ara. I 1841 vart konventikkelplakaten bortteken. No kunne lekmennene ferdast fritt og halda m0te kvar dei ville. I 1851 kom sogningen Hans Lingjerde til Romsdal. Han var ein varm og eldfuu vekkjingstalar, og verksemda hans sette merke etter seg i sume bygder. Presten Christian Dick hadde vorte vekt og omvendt under ei vekkjing ved Hans Lingjerde i Oppdal. I 1857 vart han sokneprest i Aukra. Han var ein varm og eldfuu talar, og det vart vekkjing over heile prestegjeldet. Gjetordet om han gjekk vidt ikring, og det kom folk bade fra Sunnm0re og Nordm0re for a h0yra han. I 1857 byrjar og den store vekkjinga i Grytten prestegjeld ved Gunder Graven fra 0ksendal og nokre andre. Vekkjinga held fram i mange ar og spreidde seg delvis til andre bygder. I 1860 ara kjem emissserane Per Nordsletten, Ole Kallem og Fredrik Andal til Romsdal og talar Guds ord til vekkjing og omvending. Av andre talarar som reiste gjennom bygdene her i den tid og seinare kan nemnast Johannes Kj0l fra Eide, Ola Detli og S0lfest Lund fra Oppdal og John T0rset fra Rindal, til vanleg kalla Jo Sengen avdi han var vanf0r og vart k0yrt rundt i ei seng. Under m0tet sette dei senga pa eit bord, og derifra tala han til folket, som ofte var sterkt gripne bade av talen og den tunge lagnaden hans. I 1874 vart Romsdal Indremisjon skipa, og Faste Svendsen var den f0rste emissaren som vart sendt ut. Han var ein stortalar, og det f0lgde ofte vekkjingar rued han. Etter kvart kom det og eit noko friare og meir evangelisk drag inn i forkynninga. etter innverknaden fra den rosenianske vekkjinga i Sverike. Dette verka fornyande pa dei haugianske venene, og nye kom til. Slik vart eit grunnlag skapt for dei st0rre vekkjingane som kom noko seinare. I 1844 og nseraste ara etter vart det skipa misjonsforeningar for Det Norske Misjonsselskap. Dei var avgrensa anten til eit sokn eller til eit heilt prestegjeld. I den f0rste tida var det oftast prestane som stod i brodden, men seinare kom og laerarar og andre lekmenn med i leiinga. Dei f0rste 30 ara gjekk det heller seint med a vekkja misjonshugen slik at det kunne peikast pa nokon serleg framgong i tilslutning og inntekter. Den tida var medlemskontingent, kouekt pa m0ta og ei og anna ofring i kyrkjene dei einaste matane ein samla pengar pa. Men i 1880 og serleg i -90 ara tok ein til med festar, utsal og basarar, og dette gav ein sterk auke i inntektene. I denne tida vart Romsdal vitja av mange varmhuga og dugande forkynnarar. og det vart tildels store og djuptgaande vekkjingar i mange bygder. Ein av dei fremste var Paul Gerhard Sand. Han var sterkt teken av Rosenius og den nyevangeliske r0rsla i Sverike. «Kom som du er, og kom no!» ropa han ut over dei fuusette m0teroma. Dette var til a byrja med i meste laget for dei meir «loviske» haugianarane, men det varde ikkje lenge f0r dei gamle og dei nye i kristenflokken 24 z 25