15. Kulturminne. Hilde Hollås og Liv Taule

Transkript

1 Kulturstatistikk 005 Hilde Hollås og Liv Taule 5. Ei oversikt frå Riksantikvarens kulturminnedatabase (Askeladden) viser at det totalt var registrerte freda kulturminne i Noreg i prosent av alle kulturminna var arkeologiske enkeltminne av minna var automatisk freda. Første del av dette kapitlet omhandlar kulturminne baserte på data frå Riksantikvaren. Det gir ei oversikt over freda kulturminne og bygningar registrert i SEFRAK (sjå under). Andre del av kapitlet syner noko av aktivitetane i fylkeskommunane og kommunane. Vi gir ei oversikt over dei fylkeskommunale utgiftene til planlegging, kulturminne, natur og nærmiljø og søknader i samband med dispensasjon etter kulturminneloven. Denne siste delen vil òg syne kommunal behandling av byggjesaker i område med stor miljøverdi og utgifter i kommunane til rekreasjon, naturforvaltning og kulturminnevern. Figur 5. syner freda kulturminne fordelt på ulike tidsepokar. I Askeladden var det registrert totalt freda enkeltminne per 3. desember 005. Det vil seie at i 005 er det 6 prosent fleire minne enn per 3. desember 004. I absolutte tal står arkeologiske minne for den største auken. Det ser ut for at talet på uspesifiserte enkeltminne er gått kraftig ned, frå 5 i fjor til 36 i år. Ned- Figur 5.. Freda kulturminne. Enkeltminne, etter tidsepoke. 3. desember talet Eldre enn 945 (Svalbard) Før-reformatorisk tid Samisk datering Jernalder-middelalder Bronsealder-jernalder Steinalder-bronsealder Middelalder Jernalder Bronsealder Steinalder Uviss tid Andre tidsepokar Tal på freda kulturminne i 000 som er registrert freda etter loven. Sein-neolitikum-Bronsealder, Sein steinbrukande tid og Sein-neolitikum. Kjelde: Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase).

2 Kulturstatistikk 005 gangen her kjem av at dei fleste uspesifiserte minna no er registrerte i riktig kategori. Flest kulturminne er daterte frå jernalderen, 38 prosent, og 6 prosent i tidsepoken jernalder middelalder enkeltminne er frå steinalderen. Tabell 5. syner fordelinga på enkeltminna etter kategori. Det er regist-rert flest arkeologiske enkeltminne, 96 prosent av alle minna. Frå tida før 537 er dei aller fleste kulturminna arkeologisk enkeltminne. Totalt finst det 5 freda kyrkjer, og 95 av desse stammar frå middelalderen. 7 andre bygningar er òg daterte frå middelalderen. 7 enkeltminne under vatn er frå samisk datering. I tida etter 537 utgjer freda bygningar den største kategorien. Fleirtalet av dei freda bygningane stammar frå perioden På Svalbard finn vi 39 teknisk/ industrielle enkeltminne og 37 freda bygningar frå tida før 945. nr. 5.9 for fleire detaljar kring freda kulturminne. Totalt er det 5 0 freda bygningar, og enkeltpersonar eig 38 prosent av desse. Dette er ein litt lågare del enn førre året da enkeltpersonar åtte 4 prosent av dei freda bygningane. prosent står oppført med andre eigartypar. Staten eig 8 prosent av dei freda bygningane, mens prosent framleis står oppført med ukjend eigar (sjå SA Kulturstatistikk 004). Figur 5.. Freda bygningar, etter eigartype. 3. desember 005 Kombinasjonar 3 Ukjend Staten Kommune/fylke Legat/ stifting Tabell 5.. Freda kulturminne. Enkeltminne, etter kategori. 3. desember 005 I alt Arkeologisk enkeltminne Bygning Historisk hage... 4 Kyrkje... 5 Enkeltminne under vatn Teknisk/ industrielt enkeltminne Uspesifisert enkeltminne Alle kulturminne som er registrerte som freda etter loven. Lokalitet/enkeltminne: Ein lokalitet er eit samanhengande kulturminneområde eller -anlegg som består av eitt eller fleire enkeltminne. Døme: eit gravfelt (lokalitet) med fleire gravhaugar (enk.minne) eller ein fyrstasjon (lokalitet) med fleire bygningar (enk.minne). Alle enkeltminne må vere knytt opp mot ein lokalitet. Kjelde: Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase) Arkeologiske enkeltminne utgjer den største kategorien i alle fylka. Flest freda bygningar finn vi i fylka Hordaland, Telemark og Oppland. Sjå vedleggstabell Andre eigartypar Enkeltperson Omfattar bygningar som er freda etter loven. Kyrkjer er ikkje med i taloppgåvene. Aksjeselskap, bustadbyggjelag/burettslag, ansvarleg selskap, utanlandsk, annan eigartype. 3 Bygningar med meir enn ein eigartype (både legat/stifting og enkeltperson t.d.). Kjelde: Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase). Det blei freda 7 nye kulturminne i 005. Per 3. desember 005 var det totalt vedtaksfreda kulturminne. 4 av dei nye kulturminna kjem frå gruppa ikkje næringstilknytt/privat, som totalt utgjer 433 kulturminne. 7 av dei nye kulturminna kjem frå primærnæringar, som er den største gruppa med 45 vedtaksfreda kulturminne. I perioden

3 Kulturstatistikk var det kulturminne frå organisert/offentleg verksemd som utgjorde den største gruppa med 04 av til saman 59 vedtaksfreda kulturminne. Tabell 5.. Vedtaksfreda kulturminne, etter hovudgruppe og vedtaksår. 3. desember 005 I alt I alt Primærnæringar Sekundærnæringar Tertiærnæringar Organisert/offentleg verksemd Religion/tradisjon/ hending Ikkje næringstilknytt/privat Andre funksjonar Ingen verdi Omfattar enkeltminne som er vedtaksfreda/forskriftsfreda etter loven ( 5oga) eller Bygningsfredningsloven av 90. Automatisk freda minne er ikkje med i oversikta. Kjelde: Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase). Fylkesoversikta viser at Oppland har flest vedtaksfreda kulturminne, 569, tett etter følgjer Hordaland og Rogaland med 458 og 48 kulturminne. I Oppland kjem fleirtalet av kulturminna frå primærnæringane, i Hordaland frå organisert/ offentleg verksemd og i Rogaland frå ikkje næringstilknytt/privat. Av alle freda kulturminne i Noreg ved utgangen av 005 (58 47), vart automatisk freda. Av desse er arkeologiske enkeltminne. Vedtaks- og forskriftsfreda kulturminne utgjer høvesvis og prosent av dei vedtaks- og forskriftsfreda kulturminna er bygningar. Alle enkeltminna under vatn blir automatisk freda. Tabell 5.3. Freda kulturminne, etter fredingsform og type. 3. desember 005 Freda Auto- For- Ved kultur- matisk skrifts- taksminne freda freda freda i alt I alt Arkeologisk enkeltminne Bygning Historisk hage Kyrkje Enkeltminne under vatn Teknisk/Industrielt Uspesifisert enkeltminne Alle kulturminne som er registrerte som freda etter loven. Kjelde: Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase). SEFRAK-bygningar SEFRAK er ei forkorting for SEekretariatet For Registrering Av faste r. SEFRAKregisteret inneheld opplysningar om alle bygningar og ruinar som er oppførte før 900. I nokre delar av landet er også bygningar frå delar av 900-talet tekne med, til dømes er grensa sett til 940 i Finnmark på grunn av krigsøydeleggingane der, og til 90 i Ålesund på grunn av bybrannen. SEFRAK innheld også ein del ruinar og tufter i tillegg til opplysningar om bygg som er blitt fjerna etter registrering. Dei fleste SEFRAKbygga er ikkje underlagd noka form for formelt vern, men delar av materialet er vurdert ut frå potensiell verneverdi. Per. januar 006 var det registrert bygningsobjekt i SEFRAKregisteret av desse var registrert som tapte objekt. Dette tilsvarer 0,7 prosent av dei registrerte bygningane. Talet på tapte bygningsobjekt auka med 908 i løpet av siste år, tilsvarande 0,8 prosent av alle dei ståande bygga per. januar

4 Kulturstatistikk 005 Som tidlegare år er Hedmark fylke registrert med flest bygningsobjekt, eller prosent av alle registrerte objekt i landet. Tapte bygningsobjekt for Hedmark er og ståande bygningsobjekt per. januar 006 er Vest-Agder har den største delen tapte bygningsobjekt i 005 med 397, noko som utgjer,4 prosent av dei ståande objekta per. januar 006 i dette fylket. Vedleggstabell 5.6 gjer òg fleire detaljar. Figur 5.3. SEFRAK-registrerte bygningsobjekt : Talet på bygningar. Fylke.. januar 006 Østfold Akershus Oslo Hedmark Oppland Buskerud Vestfold Telemark Aust-Agder Vest-Agder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nordland Troms Romsa Finnmark Finnmárku Tal på bygningar i 000 Talet på SEFRAK-objekt som var ståande bygningar på registreringstidspunktet. Kjelde: GAB/SEFRAK. Nokre tal frå offentleg forvaltning Fylkeskommunar Søknader om dispensasjon etter kulturminneloven Tala i tabell 5.4 viser dispensasjonsbehandling i fylkeskommunar etter kulturminneloven og plan- og bygningsloven. Totalt blei det motteke 3 søknader om dispensasjon etter kulturminneloven i 005, og 76 prosent av desse blei godkjende. Talet på søknader viser ein liten nedgang frå 004 med 8 søknader. Åra før 004 var det ein årleg auke i søknadene om dispensasjon. Hordaland fylkeskommune behandlar framleis flest søknader, 3 søknader i 005 mot 69 søknader i 004. (Sjå Kulturstatistikk 004). 84 prosent av søknadene blei godkjende i Hordaland. Sør-Trøndelag mottok nesten like mange søknader som Hordaland og godkjende 65 prosent. Utgifter til planlegging, kulturminne, natur og nærmiljø Fylkeskommunane brukte i alt 93,8 millionar kroner i netto driftsutgifter til fysisk planlegging, kulturminne, natur og nærmiljø i 005. Dette var 0,6 prosent av totale netto driftsutgifter og 63,3 kroner per innbyggjar. Tabell 5.5 syner totale netto driftsutgifter og tala er fordelte på fylka. Tabell 5.6 syner at brutto driftsutgifter var 099 millionar kroner, og brutto investeringsutgifter var 33,8 millionar kroner i fylkeskommunane. Tabell 5.6 viser ei oversikt over gjennomsnittlege utgifter i åra for dei ulike fylka. (Regnskapsomgrep, sjå kap... Fylkeskommunar). 4

5 Kulturstatistikk 005 Tabell 5.4. Dispensasjonsbehandling i fylkeskommunen, etter kulturminneloven og plan- og bygningsloven Talet på Innvilga Talet på mottekne søknader behandla søknader søknader om dispen- om dispensasjon etter sasjon etter kultur- plan- og minne- bygningsloven loven Alle fylkeskommunane Østfold Akershus Oslo Hedmark Oppland Buskerud... 7 Vestfold Telemark Aust-Agder Vest-Agder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal... : : 586 Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nordland Troms Romsa Finnmark Finnmárku Tabell 5.5. Netto driftsutgifter for fylkeskommunar til fysisk planlegging, kulturminne natur og nærmiljø. Totale netto driftsutgifer, prosent av totale netto driftsutgifter og per innbyggjar. 005 Netto driftsutgifter fysisk planlegging, kulturminne, natur og nærmiljø (f. 75, 76, 750) Mill.kr Kroner Prosent av per totale inn- netto byggjar driftsutgifter Heile landet... 93,8 63,3 0,6 Østfold... 7, 66,, Akershus... 33,6 67,, Oslo... 0,0 0,0 0,0 Hedmark... 5,7 36,3,0 Oppland... 7,7 5,, Buskerud...,9 5,6 0,9 Vestfold... 38,6 73,8 3, Telemark ,6-3,8-5, Aust-Agder... 5,6 53,4 0,8 Vest-Agder... 4,7 5,,4 Rogaland...,6 56,8 0,9 Hordaland... 7,8 6,3, Sogn og Fjordane... 3,8 35,9 0,3 Møre og Romsdal..., 45,5 0,6 Sør-Trøndelag...,0 76,,3 Nord-Trøndelag...,3 87,6,0 Nordland... 53,6 6,7,3 Troms Romsa... 8,3 54, 0,6 Finnmark Finnmárku,0 7,7 0,3 Kjelde: Statistisk sentralbyrå. I 00 mangla rapportering frå tre fylkeskommunar. I 003 mangla rapportering frå ein fylkeskommune. Kjelde: Statistisk sentralbyrå. 5

6 Kulturstatistikk 005 Tabell 5.6. Netto og brutto driftsutgifter og brutto investeringsutgifter for fylkeskommunar til fysisik planlegging, kulturminne, natur og nærmiljø.totalt og gjennomsnitt Millionar kroner Netto Brutto Brutto drifts- drifts- investeringsutgifter utgifter utgifter ,9 704,9 7, ,8 844, 70, ,8 098,8 33,8 Gjennomsnitt Østfold... 4,9 39,0 - Akershus... 3,7 43,4,9 Oslo... -0, 0,3 - Hedmark... 6,0 37,6 - Oppland... 3,9 68,7 - Buskerud... 3,5 4, - Vestfold... 5,5 38,6 9,5 Telemark... -5,3 54,4,5 Aust-Agder... 6,0 8,7 - Vest-Agder... 4,6 4, 0,7 Rogaland... 9,4 8, - Hordaland... 9,6 68, 0, Sogn og Fjordane...,9,4 - Møre og Romsdal... 9,3 5,4 - Sør-Trøndelag... 5, 3, 0,4 Nord-Trøndelag... 9, 3,9 - Nordland... -8, 38,9 - Troms Romsa... 9, 3,6 - Finnmark Finnmárku 0,9 34, 0, Kommunar Kommunale område med stor miljøverdi Tabell 5.7 viser ei oversikt over behandla byggjesaker i område med stor miljøverdi. Dette gjeld tiltak i landbruks-, natur- og friområde, område med byggjeforbod langs sjø, område med byggjeforbod langs ferskvatn og spesialområde for bevaring av kulturminne. Totalt blei det behandla 7 08 søknader i 005. Dette er eit mykje lågare tal enn dei to føregåande åra, 9 færre behandla søknader enn i 004 og færre enn i 003. Søknader som gjeld tiltak i landbruks-, natur- og friområde, har gått ned med nærare 40 prosent. Av dei behandla sakene blei 50 prosent godkjende i samsvar med plan. 0 prosent av desse søknadene blei avslått. For dei andre tre områda behandla kommunane fleire søknader i 005 enn i 004. For søknader som gjeld tiltak i spesialområde for bevaring av kulturminne, blei 66 prosent godkjende i samsvar med planane, mot 68 prosent i 004. Det er flest avslag på søknader som gjeld tiltak i område med byggjeforbod langs sjø. I 004 var det flest avslag på søknader som gjaldt byggeforbod langs ferskvatn. Kjelde: Statistisk sentralbyrå. 6

7 Kulturstatistikk 005 Tabell 5.7. Kommunal behandling av byggjesaker i område med stor miljøverdi År Talet på Prosentdel Prosentdel Prosentbehandla søknader søknader del av saker innvilga innvilga ved søknader i samsvar dispensasjon avslått med plan Søknad om tiltak i landbruks-, natur- og friområde (LNF-områder) Søknad om dispensasjon i område med byggjeforbod langs sjø Søknad om dispensasjon i område med byggjeforbod langs ferskvatn Søknad om tiltak ispesialområde for bevaring av kulturminne Frå 003 gjeld dispensasjonane berre nybygg, før dette gjaldt det alle dispensasjonar. Talet saker gjeld berre kommunar som har rapportert Om lag 80 prosent av kommunane har rapportert. For 004 og 005 gjeld talet for heile landet. 3 Frå og med 005 er landbruk ikkje rekna med. Kjelde: Statistisk sentralbyrå. 7

8 Kulturstatistikk 005 Utgifter til rekreasjon, naturforvaltning og kulturminnevern Kommunane brukte i alt 736 millionar kroner i netto driftsutgifter til området rekreasjon, naturforvaltning og kulturminnevern i 005. Dette utgjer 0,5 prosent av totale netto driftskostnader i kommunane. Desse tala kjem fram i tabell 5.8. Tabellen syner òg utgifter per innbyggjar til dei ulike områda innan dette feltet. Kommunane brukte 9 kroner i gjennomsnitt per innbyggjar til kulturminnevern i 005. Oslo brukte mest, 6 kroner per innbyggjar til kulturminnevern, mens kommunane i Vest-Agder brukte 9 kroner per innbyggjar. Kommunane i tre fylke brukte berre ei krone per innbyggjar til kulturminnevern. Tabell 5.8. Netto driftsutgifter for kommunar til rekreasjon, naturforvaltning og kulturminnevern, etter fylke. 005 Fysisk Fysisk Netto driftsutgifter per innbyggjar planlegging, planlegging, Rekreasjon Natur- Kulturkulturminne, kulturminne, natur i tettstad forvaltning minne natur og nærmiljø. og vern og Prosent av totale friliuftsliv nærmiljø netto driftsutgifter Heile landet , Østfold , Akershus , Oslo , Hedmark , Oppland , Buskerud , Vestfold , Telemark ,5 47 Aust-Agder , Vest-Agder , Rogaland , Hordaland ,5 4 Sogn og Fjordane , Møre og Romsdal , Sør-Trøndelag , Nord-Trøndelag , Nordland , Troms Romsa , Finnmark Finnmárku , Kjelde: Statistisk sentralbyrå. For meir informasjon om kulturminnevern i Noreg, viser vi til desse lenkjene: Riksantikvaren Direktoratet for kulturminneforvaltning: Askeladden kulturminnedatabase: askeladden.ra.no Miljøverndepartementet: odin.dep.no/md/ Fysisk planlegging i kommuner og fylkeskommuner: Nærmiljøinnsats i kommunene: 8

9 Kulturstatistikk 005 Vedleggstabellar Tabell 5.9. Freda kulturminne. Enkeltminne, etter kategori. Fylke. 3. desember I alt Arkeologisk Bygning Historisk Kyrkje Enkelt- Teknisk/ Uspesifisert enkeltminne hage minne industrielt enkeltunder enkelt- minne vatn minne Datering 900-talet Eldre enn 945 (Svalbard) Før-reformatorisk tid Samisk datering Jernalder middelalder Bronsealder jernalder Senneolitikum bronsealder Steinalder bronsealder Sein steinbrukande tid Middelalder Jernalder Senneolitikum Bronsealder Steinalder Istid Uviss tid Fylke Østfold Akershus Oslo Hedmark Oppland Buskerud Vestfold Telemark Aust-Agder Vest-Agder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nordland Troms Romsa Finnmark Finnmárku Svalbard Tabellane omfattar alle kulturminne som er registrerte som freda etter loven. Lokalitet/enkeltminne: Ein lokalitet er eit samanhengande kulturminneområde eller -anlegg som består av eitt eller fleire enkeltminne. Døme: eit gravfelt (lokalitet) med fleire gravhaugar (enkeltminne) eller ein fyrstasjon (lokalitet) med fleire bygningar (enkeltminne). Alle enkeltminne må vere knytt opp mot ein lokalitet. Kjelde: Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase). 9

10 Kulturstatistikk 005 Tabell 5.0. Vedtaksfreda kulturminne, etter hovudgruppe. Vedtaksår og fylke. 3. desember 005 I alt Primær- Sekundær- Tertiær- Organisert/ Religion/ Ikkje Andre Ingen næringar næringar næringar offentleg tradisjon/ næringstil- funk- verdi verksemd hending knytt/privat sjonar I alt Vedtaksår Fylke Østfold Akershus Oslo Hedmark Oppland Buskerud Vestfold Telemark Aust-Agder Vest-Agder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nordland Troms Romsa Finnmark Finnmárku Svalbard Tabellane omfattar enkeltminne som er vedtaksfreda/forskriftsfreda etter loven ( 5 og a) eller Bygningsfredningsloven av 90. Automatisk freda minne er ikkje med i oversikta. Kjelde: Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase). 30

11 Kulturstatistikk 005 Tabell 5.. SEFRAK-registrerte bygningar: Talet på bygningar og tap. Fylke.. januar 006 Registrerte Tapte Ståande Tapte i Talet på Tapte Tapte Registbygnings- bygnings- bygnings- prosent tapte bygnings- bygnings- rerte objekt objekt objekt 3 av byg- objekt objekt i ruinar 4 (per tal nings- 005 i 005 i ) regist- objekt prosent prosent rerte 005 av alle av talet på regist- ståande rerte per januar Østfold Akershus Oslo Hedmark Oppland Buskerud Vestfold Telemark Aust-Agder Vest-Agder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Nordland Troms Romsa Finnmark Finnmárku Registrerte bygningsobjekt: Talet på SEFRAK-objekt som var ståande bygningar på registreringstidspunktet ( ). Tapte bygningsobjekt: SEFRAK-objekt som har status «revet» eller «utgått» i GAB. (per ). 3 Ståande bygningsobjekt: Differansen mellom «registrerte bygningsobjekt» og «tapte bygningsobjekt». 4 Talet på objekt som ikkje var ståande bygningar på registreringstidspunktet. Utviklinga i bestanden av slike finst det ikkje data på. (Inngår ikkje i totaltalet.) Kjelde: GAB/SEFRAK. 3

12