Rådgivende Biologer AS

Transkript

1 1 Rådgivende Biologer AS NOTAT Øyane kraftverk verknader for sjøaure og laks Av: Harald Sægrov og Bjart Are Hellen Til: Hydro Energi AS Dato: 22. februar 218 Samandrag Sjøaure- og laksebestandane i Fortunelva har auka dei siste 1-2 åra. Av vaksen laks er over 5 % utsett som smolt. Fleire gytelaks har medført meir naturleg gyting, men rekrutteringa er svært variabel, i 1 av 15 år har rekrutteringa av laks vore svært låg. Kombinasjonen låg temperatur og høg vassføring når lakseyngelen kjem opp av gytegropene 2. juni-1. juli er den sannsynlege årsaka til låg rekruttering mange av åra. Denne situasjonen oppstår når det er overløp på Fivlemyrmagasinet, fortrinnsvis under stor snøsmelting i juni, og det er dårleg sikt i vatnet på grunn av leire. Det har vore best rekruttering av laks både oppom og nedom Skagen etter kalde, nedbørsfattige vintrar og medfølgjande lite overløp på Fivlemyrane. På dei øvste 4 km av anadrom strekning er det låg rekruttering og låg produksjon av ungfisk; her er låg vassdekning om vinteren den viktigaste flaskehalsen. Ved drift av Øyane kraftverk er det føreslege minstevassføring på,67 m³/s på dei øvste,7 km av anadrom strekning oppom avløpet frå kraftverket. Elva renn her over svaberg og parti med grove blokker og hølar i botnen av eit V-forma gjuv. Dette gjer at det er betre vassdekning ved svært låge vassføringar her enn frå Øyane og nedover. Ved drift av Øyane kraftverk vil temperaturen i avløpsvatnet bli i snitt 1,2 C lågare i sommarhalvåret enn om vatnet hadde runne fritt i dagen. Lågare temperatur om våren og tidleg på sommaren vil forseinke egg/yngelutviklinga og swim-up vil skje rundt 1 dagar seinare enn utan drift, og ved høgare temperatur og lågare vassføring enn 1 dagar tidlegare. Endringane ved drift av Øyane kraftverk på lakserekrutteringa er difor marginal med omsyn til temperatur, men kan gje betre tilhøve med omsyn til vassføring. Denne konklusjonen er annleis enn i tidlegare notat, og skuldast at det har kome til meir data om temperatur og vassføring i øvre del av elva dei siste åra. Det er planlagt ei innretting for omløp i Øyane kraftverk, og med bakgrunn i ei årleg snittvassføring på 3 m³/s (4 m³/s med overløp på Fivlemyrane), og låg gradient (snitt 1,3 %) nedom avløpet, blir det føreslege at omløpet får ein kapasitet på minst 1,5 m³/s. I fiskerapporten i samband med revisjon av Fortun-Grandfasta vart det føreslege ei minstevassføring på,5 m³/s oppom Skagen. Dette vil bidra til betre overleving for ungfisk om vinteren og vil kunne utløyse ein betydeleg auke i smoltproduksjonen på den 4 km lange strekninga mellom Øyane og Holmastad.

2 2 Bakgrunn I samband med søknad om løyve til å bygge Øyane kraftverk vart det i 215 utarbeid eit notat om kva verknad ei utbygging kunne få for bestandane av sjøaure og laks i vassdraget. I ettertid er utbyggingsplanane endra ved flytting av inntak lenger ned og det er planlagt ei innretting for omløp i kraftverket. Det er også framkome meir og viktige data om vassføring og temperatur i øvre del av Fortunselva dei siste åra. Parallelt med søknad og handsaming av søknaden for Øyane kraftverk har det vore ein prosess med vilkårsrevisjon knytt til fornying av konsesjonen for Fortun-Grandfasta. I den samanheng vart det utarbeidd ei vurdering av kva verknader reguleringa i Fortunvassdraget har hatt på dei anadrome fiskebestandane. Det vart gjennomført hydromorfologisk kartlegging av anadrom strekning, samanstilling av eksisterande data frå fiskeundersøkingar i perioden , og hydrologiske data som grunnlag for analysen (Hellen mfl. 216). Resultata frå denne rapporten er brukte i føreliggjande notat. Det har tidlegare vore lite data på vassføring og temperaturtilhøve i øvre del av Fortunselva (oppom Skagen), men sidan november 214 er det kontinuerleg blitt målt vassføring ved Bjørk bru og det er målt temperatur sidan 213 på fire lokalitetar ovanfor Skagen, inkludert ved opprinneleg inntakspunkt for Øyane kraftverk (oppom Spitafossen), ved planlagt avløp frå Øyane kraftverk og ved Holmastad som ligg om lag midt på den anadrome strekninga ovanfor Skagen. I ein kortare periode er det også blitt målt temperatur ved det no omsøkte inntakspunktet nedom Spitafossen. Vurderingane i føreliggjande notat om potensielle verknader for dei anadrome bestandane i vassdraget ved utbygging og drift av Øyane kraftverk blir i hovudsak gjort uavhengig av kva som er søkt om og eventuelt kva som blir resultatet etter vilkårsrevisjonen for Fortun-Grandfasta. Det er heller ikkje vurdert kva effektar det får for temperatur og vassføring dersom Illvatn pumpekraftverk blir realisert. Notatet inneheld ei skjematisk oppsummering av hydrologiske og temperaturmessige tilhøve på anadrom elvestrekning i Fortunvassdraget og status for laks- og sjøaurebestandane i vassdraget. Denne oversikten utgjer saman med nye vassførings- og temperaturdata og bakgrunnen for vurderingane av kva verknader endringane i planane for bygging av Øyane kraftverk kan få for bestandane. Øyane kraftverk I den reviderte konsesjonssøknaden for Øyane kraftverk er det planlagt å nytte fallet på 4 meter frå inntaket nedom Spitafossen til Øyane via tunnel. Vatnet blir fråført på ei 3,8 km lang strekning, og ved låge vassføringar vil vatnet bruke 3-4 timar på denne strekninga dersom det renn i elveløpet. Avløpet frå kraftverket vil bli ført tilbake til elva,7 km nedanfor anadrom grense. Den anadrome strekninga der vatnet blir fråført er bratt og prega av berrt fjell og hølar i øvste del og grov blokk vidare nedover (Hellen mfl. 216). Minste slukeevne i kraftverket er,25 m³/s og maksimal slukeevne er 15 m³/s (1+5). Alminneleg lågvassføring ved inntaket er,67 m³/s, 5-persentil er om vinteren,58 m²/s og i sommarhalvåret,714 m³/s. Dersom Øyane kraftverk blir realisert vil den anadrome strekning på,7 km oppom avløpet ved Øyane få sterkt redusert vassføring. I søknaden er det føreslege ei minstevassføring på,67 m³/s heile året på strekninga mellom inntaket og avløpet ved Øyane. Det er også planlagt eit system for omløp i kraftverket. Om vinteren ligg vassføringa vanlegvis under,3 m³/s, og det tilseier at kraftverket dei fleste år ikkje vil vere i drift frå seint i desember til april.

3 Vannføring (m³/s) 3 Vassføring på anadrom strekning i Fortunvassdraget Etter at Fortunselva vart regulert i 1962 er det blitt ei betydeleg endring i vassføringa. Nedom avløpet frå Skagen kraftverk var gjennomsnittleg vassføring 28,4 m³/s i perioden 1961 til 215. Frå områda ovanfor Skagen (restfeltet) føreligg det ikkje gode målingar av vassføringa etter reguleringa inntil 215. Før reguleringa var gjennomsnittleg vassføring ca. 2 m³/s ved Ytri bru rett oppom Skagen. Etter reguleringa er vassføringa blitt tydeleg lågare og gjennomsnittet er berekna til 7,4 m³/s i perioden 2-215, tilsvarande ein reduksjon på litt over 6 % (figur 1). Figur 1. Vassføring oppom Skagen før ( ) og etter (2-215) utbygging og nedom Skagen etter utbygging (2-215). Vassføringa oppom Skagen etter utbygging er berekna ved at vassføringa i kraftverket er trekt frå målt vassføring i elva nedom Skagen. 8 7 Ovenfor Skagen (uregulert) 6 Ovenfor Skagen (regulert) 5 Nedenfor Skagen (regulert) jan feb mar apr mai jun jul aug sep okt nov des Nedanfor Skagen er det i perioden frå mai til juli omtrent like mykje vatn frå restfeltet som frå kraftverket, og elles på året dominerer avløpet frå kraftverket vassføringa. På denne strekninga er det minstevassføring på 3,75 m³/s. Vassføringa i restfeltet (Oppom Skagen) er høgast i juni og juli med gjennomsnittleg maksimum rundt 3 m³/s. Vintervassføringa er over 1 m³/s det meste av tida, men kan periodevis bli svært låg (figur 2). Det er ikkje krav til minstevassføring i elva ovanfor Skagen. Figur 2. Elektrofiskestasjon 8 ved svært låg vassføring (,45 m³/s) den 2. mars 26. Biletet viser elvestrekninga oppover mot Bjørk bru (foto: Per Magne Gullaksen).

4 Vassføring (m³/s) 4 NVE har berekna alminneleg lågvassføring til,4 m³/s (4 l/s). Elva er forbygd og dette har saman med reduserte flaumar medført at elvebotnen har heva seg over tid. Ved dei lågaste vassføringane vinterstid er det no svært lite vassdekt areal. Vassføring i øvre del av Fortunelva Før reguleringa i 1962 var heile den anadrome delen av vassdraget prega av periodevis høge vassføringar med låg temperatur og leirhaldig smeltevatn frå breeane om sommaren. Gjennomsnittleg vassføring gjennom året målt oppom Skagen var ca. 2 m³/s. Det er blitt målt vassføring oppom Bjørk i ein 3-års periode frå november 214 til november 217; målepunktet ligg 2,6 km nedanfor planlagt avløp frå Øyane kraftverk. Gjennomsnittleg vassføring gjennom året var her 4,1 m³/s dei tre åra med målingar. Om vinteren var vassføringa svært låg og for det meste mellom,1 og,3 m³/s. Om sommaren varierer vassføringa mykje. Den er vanlegvis høgare enn 5 m³/s, og kan nå opp mot 5 m³/s i periodar med overløp på Fivlemyrdammen (figur 3). Dersom ein ser bort frå overløp var snittvassføringa 2,97 m³/s. Høge vassføringar som følgje av overløp skjer vanlegvis i løpet av juni, men kan variere mellom år i høve til lufttemperatur, snøsmelting og snømengder. I 215 var det uvanleg kaldt og overløpet var forseinka, og i 213 var det lite overløp. Eit fellestrekk for desse åra er at det ikkje var overløp i ein periode mellom 1. og 2. juli, men sidan det er få år med målingar kan dette vere litt tilfeldig ved Bjørk 2 1 J F M A M J J A S O N D Figur 3. Vassføring ovanfor Bjørk bru i Fortunelva i perioden frå november 214 til november 217 (Hydro Energi AS). Om vinteren ligg vassføringa i øvre del av Fortunelva vanlegvis mellom,1 og,3 m³/s, men det har blitt målt vassføring på,45 m³/s (45 l/s) ved Bjørk (Per Magne Gullaksen, Hydro Energi AS, pers. medd.). Når vassføringa er ned mot og under,3 m³/ er store deler av elvebotnen tørrlagd, og ved ei vassføring på,28 m³/s vart det registrert parti i elva ovanfor Bjørk der det ikkje var synleg vatn i elveløpet (Hellen mfl. 216).

5 Vasstemperatur ( C) 5 Temperatur på anadrom strekning i Fortunvassdraget Om vinteren er det litt varmare i elva nedom Skagen enn oppom pga. tapping av magasinvatn gjennom kraftverket (figur 4). Frå midt i april aukar temperaturen meir oppom enn nedom og i dei fire månadene frå juni til september var temperaturen i snitt 1,8 C høgare oppom enn nedom. Gjennomsnittstemperaturen over heile året var 4,32 C oppe og 3,67 C ved Dregni nedom Skagen. Dette datasettet inkluderer temperaturar frå den uvanleg kalde sommaren 215, medan somrane 216 og 217 var meir «normale» med omsyn til temperatur. Figur 4. Gjennomsnittleg døgntemperatur ved Øyane (oppe) og ved Dregni bru (nede) i Fortunelva frå 19/6-15 til 31/ Oppe (Øyane) Nede (Dregni bru) J F M A M J J A S O N D Leire i breelvar i Sogn medfører dårleg sikt frå seint i juni til langt utpå hausten. Den dårlege sikta er ein flaskehals for produksjon av fisk, slik det var i heile Fortunvassdraget før regulering. Etter regulering er elva klar oppom Skagen heile året utanom når deter overløp frå Fivlemyrmagasinet. Nedom Skagen er elva turbid heile året etter regulering, men varierer noko i høve til mengda klart vatn frå uregulert restfelt. Oppom Eidsvatnet er det ei anadrom strekning på 14 km, fordelt på 5,5 km opp til Skagen og 8 km oppom Skagen. Anadromt elveareal ved middelvassføring er 192 m² nedom Skagen og 17 m² oppom, der elva er smalare. Temperatur i øvre del av Fortunelva Temperaturen ved Øyane har i dei fleste av åra med målingar i perioden 213 til 217 variert mellom 8 og 1 C frå seint i juni til midt i juli, som er den berekna «swim-up» perioden for laks. Det var høgast temperatur i juni-juli i 213 og lågast i 215 (figur 5). Når det er mykje snøsmelting tidleg på sommaren er det for liten overføringskapasitet frå Fivlemyrdammen til å ta unna smeltevatnet, og det kalde, leirhaldige vatnet renn over dammen. Store vassmengder blir relativt lite oppvarma nedover dalen og slike episodar viser seg som raske temperaturfall ved Øyane (figur 5). Temperaturmålingar i 213 viste at vatnet vart oppvarma 1,5-2,5 C på den 5,1 km lange strekninga mellom det opprinneleg planlagte inntaket ovanfor Spitafossen og Øyane i perioden frå midt i april til november. I juni-juli var oppvarminga i gjennomsnitt 1,6 C (figur 6). Denne oppvarminga var ikkje korrelert til dei aktuelle vassføringane i intervallet 3-3 m³/s denne sommaren. Merk at det var høgare temperatur enn vanleg sommaren 213 (figur 5), og dette tilseier at oppvarminga vil vere mindre enn 1,6 C i ein meir «normal» sommar.

6 Vasstemperatur ( C) Oppvarming ( C) Vasstemperatur ( C) 6 Store deler av strekninga mellom Spitafossen og Øyane ligg i eit nordvendt gjuv, men der er mange fossar. På den 4,4 km lange strekninga frå Øyane og ned til Holmastad endra temperaturen seg svært lite, men ville truleg auka litt meir dersom vatnet var kaldare ved Øyane J F M A M J J A S O N D Figur 5. Gjennomsnittleg døgntemperatur ved Øyane i Fortunelva frå 2/12-12 til 1/1-18. Det er fleire hol i serien, ma. ingen målingar mellom 8/11-13 og 19/6-15. Når vatnet renn gjennom tunnel skjer det svært lite oppvarming. Dette tilseier at temperaturen nedom Øyane etter utbygging vil vere om lag som ved inntaket. I 213 låg temperaturen oppom Spitafossen under eller rundt 8 C fram til 2. juli. Det er mykje som tyder på at lakseyngelen bør ha temperatur over 8 C i den første perioden etter at han kjem opp av grusen (Jensen mfl. 1991). Laksen i Fortunelva gyt i slutten av oktober og yngelen kjem opp av grusen i perioden frå seint i juni til midt i juli. Tidspunktet for «swim-up» vil variere mellom år i høve til temperaturtilhøva frå gyting til «swim-up» Oppom Spitafossen Øyane Holmastad 213 J F M A M J J A S O N D til Øyane (5,1 km) 213 til Holmastad (9,5 km) J F M A M J J A S O N D Figur 6. Venstre; temperatur på tre lokalitetar oppom Skagen i Fortunelva i 213 og høgre; oppvarming frå opprinneleg planlagt inntak oppom Spitafossen til Øyane og til Holmastad

7 Vasstemperatur ( C) Vasstemperatur ( C) 7 I den justerte søknaden for Øyane kraftverk er inntaket flytta 1,3 km lenger nedover i elva i høve til dei opprinnelege planane med inntak oppom Spitafossen. Frå 12. desember i 212 til 6. november i 213 vart det målt temperatur både ved det planlagde inntaket oppom Spitafossen og 1,3 km lenger nede ved det sist omsøkte inntakspunktet. Frå desember til ut april var det svært liten skilnad i temperaturen på dei to punkta, men frå mai til november var det i snitt,39 C varmare ved det nedste punktet. Denne oppvarminga var om lag den same i heile perioden. Basert på målingane i 213 er det berekna temperatur ved Øyane for åra dersom Øyane kraftverk hadde vore i drift og vatnet hadde gått i tunnel utan 1,2 C oppvarming som det elles ville fått dersom vatnet rann i ope elveløp. I figurframstillinga (figur 7, høgre) er det altså temperaturen målt ved Øyane minus 1,2 C som er vist (målte verdiar) J F M A M J J A S O N D J F M A M J J A S O N D Figur 7. Venstre: gjennomsnittleg døgntemperatur ved Øyane i Fortunelva i åra Høgre: simulert temperatur i den same perioden dersom Øyane kraftverk hadde vore i drift. Det er fleire hol i serien, ma. ingen målingar i 214. For 213 er det målingar både ved opprinneleg og no omsøkt inntakspunkt.

8 Antal/1 m² Antal/1 m² 8 Fisk i Fortunvassdraget Rådgivende Biologer AS har gjennomført årlege fiskebiologiske granskingar, inkludert elektrofiske etter ungfisk og drivteljingar for observasjonar av gytefisk, på anadrom del av Fortunelva i perioden (Sægrov mfl. 217). Figur 8. Årleg fangst av laks (stolpar, venstre) og sjøaure (høgre) i Fortundalselva i perioden Frå 24 er det skild mellom smålaks (<3 kg, grøn søyle), mellomlaks (3-7 kg, raud søyle) og storlaks (>7 kg, svart søyle. Linjene viser samla fangst (x1) av laks og sjøaure i resten av Sogn & Fjordane (utanom Fortundalselva). NB! Laksefangsten f.o.m. 29 inkluderer laks som vart sette levande attende i elva. Sjøauren har vore og er framleis den dominerande anadrome fiskearten i Fortunvassdraget. Fangsten av både laks sjøaure har auka dei siste 1-2 åra, men det er sannsynleg at fangststatistikken tidlegare har vore mangelfull (figur 8). Beskatninga av sjøaure er redusert frå 5 % før 212 til rundt 2 % dei siste åra, og bestanden er difor meir talrik no enn det fangsten indikerer. I 217 vart det observert 228 gyteaurar og 124 laks i gytesesongen. Oppom Skagen vart det observert 148 gyteaurar (1,3 egg/m²) og 72 laks (1,5 egg/m²). I fiskesesongen i 217 vart det fanga 12 laks, og av desse vart 69 avliva og 51 sette levande tilbvake i elva. Totalt innsig til Fortunvassdraget var dermed over 22 laks i 217, men minst 5 % var utsette som smolt. Basert på vellukka utsettingar av smolt er laksebestanden i vekst, og naturleg rekuttering aukar, men varierer mykje mellom år Laks Aure ,5 4,5c 4, Nede Oppe 2 3 4,5 4,5c 4, Nede Oppe Figur 9. Berekna tettleik av ulike aldersgrupper av laks og aure på 4 stasjonar nedom Skagen (nede) og 6 stasjonar oppom Skagen (oppe) i Fortunelva i 216.

9 9 Det er vanlegvis lågare tettleik av ungfisk nedom Skagen (stasjon 2-4,5c) enn oppom (stasjon 4,9-9) (figur 9, figur 1). I øvste del av elva (stasjon 7-9) har det alle år vore låg tettleik. Det vart ein uvanleg sterk årsklasse av laks i 213 (3+ i 216). Dei etterfølgjande årsklassane har vore fåtalige. I 213 var det sjeldan overløp på Fivlemyrdammen og uvanleg høge temperaturar i juni-juli i elva. Det er så langt usikkert om den sterke 213-årsklassen stamma frå utsetting av plommesekkyngel, naturleg gyting eller begge deler. Lakseungane veks seinare nedom enn oppom Skagen på grunn av låge sommartemperaturar, men aureungane veks like raskt nedom som oppom. Figur 1. Stasjonsnett for overvaking av ungfisk ved elektrofiske i Fortunelva i perioden Nedom Skagen er dårleg sikt (høg turbiditet), høg straumhastigheit, låg temperatur, lite skjul og kanskje raske endringar i vassføring viktige flaskehalsar for ungfisk. Oppom Skagen er svært låg vintervassføring den viktigaste flaskehalsen på dei øvste 4,4 km. Denne strekninga har dei potensielt beste produksjonsareala for fisk i vassdraget fordi det her er veleigna substrat og klart vatn, med unntak av i periodar med overløp på Fivlemyrdammen då sikta er redusert på grunn av høgt innhald av leire. På dei 4 nedste km mot Skagen er elvebotnen dominert av sand og grus, og der er det dermed lite skjul for ungfisken.

10 1 Gjennomførte tiltak fjerning av massar Ei viktig årsak til lite vassdekning om vinteren er at forbygning og kanalisering av elveløpet gjennom dalen og store tilførslar av stein- og grusmassar frå fjellsidene har gjort at elvebotnen over tid har heva seg meir enn landskapet langs elva. Resultatet er at elvebotnen no ligg høgare i høve til grunnvassnivået enn før kanaliseringa tok til. Fråføring av vatn etter bygginga av Fortun-Grandfasta har forsterka problemet med lite vassdekt areal i lågvassperiodar (Fergus 1997). På ei 1,6 km lang strekning frå Bruhaug til samløpet med Holmastadgrovi oppom Steig gard vart det målt endringar i vassnivå, nivå på elvebotnen og elvebreidde på dei same 47 profilane i 1973, 1989 og Basert på desse målingane vart det berekna ei avsetting av 12 m³ masse i elveløpet på denne strekninga i løpet av 22-års perioden frå 1973 til 1995, tilsvarande 545 m³ i gjennomsnitt pr. år. Det blir tilført mykje stein- og grusmassar frå raviner oppover dalen og mest i den øvste delen, der det er liten avstand mellom elva og fjellsidene. Dei grovaste massane blir avsett i elva oppom og ved Øyane. Frå Holamastad og nedover mot Skagen er elva flatare og her er dei avsette massane gradvis finare, med dominans av småstein, grus og sand. Det er no blitt fjerna 9 m³ stein- og blokkmassar ved Øyane og der er etablert eit område for avsetting av grove massar i elveløpet. Det neste tiltaket er ved Steig ca. 4,4 km nedanfor anadrom grense, der det i løpet av dei to siste åra er fjerna nær 22 m³ småstein, grus og sand på strekninga mellom Steig og Bruhaug, eit parti der elva renn roleg. Dersom ein antek avsetting av 545 m³ masse pr. år på den 1,6 km lange strekninga mellom Steig og Bruhaug, vart det avsett ca. 25 m³ i perioden frå 1973 til 216. Utifrå desse berekningane er det no fjerna nesten like mykje masse som det er blitt tilført sidan På strekninga frå Øyane og ned til Holmastadgrovi vil gjennomførte tiltak ha liten effekt på vassdekninga i periodar med låg vassføring, som er den viktigaste flaskehalsen for fisk på denne strekninga. Fjerning av massane nedom Holmastadgrovi og fjerning av ein del grus/sand lenger nede mot Skagen i samband med flaumsikringstiltak vil lokalt gje betre overvintringsområde for stor fisk og over tid betre oppvekstvilkår for ungfisk. Frå Holmastad og ned mot Skagen, ei strekning på 4,7 km, er elvebotnen dominert av grus og sand og dette er rekna som dårleg substrat for ungfisk (Hellen mfl. 216). Dersom elvebotnen var grovare ville produktiviteten vore høgare. Ved jamleg fjerning av masse frå sedimenteringsbassenget ved Steig vil elvebotnen nedanfor over tid bli grovare og tilhøve for oppvekst av ungfisk vil bli betre. Det er også mogeleg å fjerne den finaste massen over lengre strekningar ved sortering og la stein ligge att. Det er ein føresetnad for å få til betre oppveksttilhøve for ungfisk i dette området at tilførslane blir reduserte ved oppsamling i sedimenteringsbasseng og deretter fjerning, slik det no blir gjort ved Holmastad.

11 11 Verknader på laks og sjøaure ved drift av Øyane kraftverk Temperatur swim-up Temperaturen vil i snitt bli ca. 1,2 C lågare om sommaren ved å føre vatnet i tunnel frå inntaket og 3,8 km nedover til Øyane kraftverk. Låg temperatur i elva i swim-up perioden for laks kan vere ein flaskehals for rekruttering, og bør helst vere over 8 C (Jensen mfl. 1991, Sægrov mfl. 27). I 213 var det uvanleg høge temperaturar i juni-juli på grunn av lite overløp på Fivlemyrdammen. Dette året var det uvanleg god rekruttering av laks i heile vassdraget, og dette indikerer at swim-up temperatur er viktig for rekrutteringa. Det er også sannsynleggjort at høg vassføring og medfølgjande høg vasshastigheit kan medføre høg dødelegheit for årsyngel i perioden rett etter swim-up (Jensen og Johnsen 1999). Låg temperatur og høg vassføring er ein vanleg kombinasjon når det er overløp ved Fivlemyrane i juni-juli. I åra har det blitt stroke mellom 1 og 13 laksehoer kvart år, totalt 85, til bruk i klekkeriet i Fortun. Første strykedato var 17. oktober og siste 12. november. 67 av hoene (79 %) vart strokne mellom 2. og 31. oktober, og 38 av desse (45% av alle) mellom 27. og 29. oktober (Jan Idar Øygard, Hydro Energi AS). Gytetoppen er definert som den datoen då 5 % av hoene har gytt (Heggberget 1988). For dei 8 åra i perioden varierte gytetoppen mellom 21. oktober og 4. november, med 27. oktober som gjennomsnitt. Gytetida for laksen i Fortun er om lag den same som for laksen i Lærdalselva (Heggberget 1988). Det er litt usikkert om strykedatoen for stamlaksen samsvarer nøyaktig med gytinga i elva, men skilnaden er sannsynlegvis liten. Det er utvikla ein modell som utrykkjer samanhengen mellom temperatur og tid fram til klekking og vidare til swim-up (Crisp 1988). Med bakgrunn i temperaturmålingane i og frå perioden har vi basert på Crisp sin modell berekna tidpunkt og temperatur ved swim-up i åra 213, 216 og 217. Tilsvarande har vi rekna ut tidspunkt og temperatur ved swim-up dersom Øyane kraftverk hadde vore i drift desse åra med i snitt 1,2 C lågare temperatur frå mai til november. Desse utrekningane viser at dersom gytinga skjedde mellom 25. oktober og 5. november kom lakseungane opp av grusen i perioden juli i 213, juni i 216 og juli i 217. Dersom Øyane kraftverk hadde vore i drift desse åra ville «swim-up» skjedd mellom 12. og 16. juli i 213, juli i 216 og juli i 217. Egg/yngelutviklinga ville gått litt seinare utover våren dersom kraftverket hadde vore i drift og yngelen ville difor ha kome opp av grusen ca. 1 dagar seinare. Ved drift av Øyane kraftverk ville yngel gytte som egg under gytetoppen (27. oktober) i 212 ha kome opp av grusen ved,8 C lågare temperatur i 213 enn utan drift. I snitt for heile gyteperioden (25. oktober til 5. november) ville drifta medført,9 C lågare temperatur ved swim-up (figur 7). I 216 ville gyting 27. oktober resultere i swim-up ved,25 C lågare temperatur, men for heile gyteperioden ville drift medført,5 C høgare temperatur samanlikna med utan drift. I 217 ville swim-up temperaturen tilsvarande vore,5 C lågare rekna frå gytetoppen og, i gjennomsnitt for heile gyteperioden. For dei tre åra samla ville det altså bli,3-,8 grader kaldare for yngel som stamma frå gytetoppen dersom Øyane var i drift. Gyting berre to-tre dagar etter gytetoppen ville ha gjeve like høg swim-up temperatur med drift som utan drift. Drifta av Øyane Kraftverk vil dermed medføre marginale skilnader i swim-up temperatur dei fleste år samanlikna med utan drift. Eit anna aspekt er at det mange år er overløp på Fivlemyrane og høg vassføring i elva swim-up perioden (figur 3). Ved drift av Øyane kraftverk vil yngelen kome opp 1 dagar seinare og då i ein periode med mindre overløp og lågare vassføring. Merk at tidspunkt og mengde vatn ved overløp frå Fivlemyrane i juni-juli varierer får år til år (figur 3). I dagens situasjon skjer swim-up hovudsakleg i perioden 2. juni til 1. juli. I denne perioden varierer temperaturen i høve til overløpssituasjonen på Fivlemyrane og dette kan gje utslag i at dei egga som er

12 Swim-up temperatur ( C) Swim-up temperatur ( C) Swim-up temperatur ( C) 12 gytte tidlegast kjem opp som yngel ved høgare temperatur enn dei som vart gytt seinare, noko som var tilfelle i 216 (figur 7; figur 11) okt. Gytedato 1. nov reelt Med Øyane Figur 11. Berekna temperatur ved «swim-up» for lakseyngel i øvre del av Fortunelva i 213, 216 og 217 dersom dei var gytte som egg i perioden 25. oktober til 5. november hausten før. Gjennomsnittleg gytetopp (5 % av stamlakshoene har gytt) for åra var 27. oktober og er vist som loddrett strek i kvar figur. Det er vist temperatur for reell situasjon og temperatur dersom Øyane kraftverk hadde vore i drift desse åra med 1,2 lågare temperatur frå mai til desember okt. 25. okt. Gytedato Gytedato 1. nov. 1. nov reelt Med Øyane 217- reelt Med Øyane Om sommaren medfører overløp på Fivlemyrdammen vanlegvis eit temperaturfall i elva. For dei åra vi har data har det vore overløp i mai og juni, men færre i juli. Reduksjon i temperaturen i mai og juni ved drift av Øyane kraftverk gjev ei forseinka utvikling for plommesekkyngel i gytegropene og swim-up ca. 1 dagar seinare. Ein del av yngelen vil dermed kome opp av grusen i ein periode med litt høgare temperatur og betydeleg lågare vassføring enn utan drift. Temperatur- og vassføringsdata som er innhenta dei siste åra har dermed endra vurderingane av det som var forventa ved drifta av Øyane kraftverk i høve til effektane for rekruttering av laks. 213 var eit varmt år med uvanleg lite overløp på

13 13 grunn av lite snø i fjellet, 216 var eit «normalt» år med omsyn til lufttemperatur, snømengder og overløp på Fivlemyrane, og 217 var eit relativt kjøleg år, men betydeleg overløp. Ved drift av Øyane kraftverk vil lakseyngelen få ca. 1 dagar kortare vekstsesong det første året, og dette vil medføre at dei vil vere mindre når dei går inn i den første vinteren. Det er mogeleg at små yngel har lågare overleving den første vinteren i elva enn store yngel, men det er svært usikkert om dette vil gje utslag i denne samanheng. I 213 var det relativt høg tettleik av årsyngel av laks nedom Skagen, men gjennomsnittslengda var berre 34,5 mm, altså svært små, men om lag som snittet over mange år på denne strekninga. Til samanlikning var lakseårsyngelen oppom Skagen 43,5 mm i snitt dette året (Hellen mfl. 216). Denne årsklassen vart likevel den mest talrike som er blitt registrert både nedom og oppom Skagen, og har dominert i elva alle åra etterpå, sist som 4+ nedom Skagen i 217. Nedom Øyane vil temperaturen i vekstsesongen for ungfisken (mai-september) bli 1,2 C lågare enn utan drift. Veksten til lakseungane er i stor grad avhengig av temperatur, og dermed vil dei vekse litt seinare ved drift av kraftverket enn utan. Redusert vekst vil gje noko høgare gjennomsnittleg smoltalder for laks, og kanskje noko høgare samla dødelegheit før smoltstadiet. For aure vil skilnaden i vekst bli liten i det aktuelle temperaturintervallet Minstevassføring - stranding Ved drift av Øyane kraftverk er det føreslege minstevassføring på,67 m³/s på dei øvste,7 km av anadrom strekning oppom avløpet frå kraftverket. I periodar med tilsig mellom,25 m³/s og 15 m³/s vil det renne minstevassføring på,67 m³/s pluss tilsig frå restfeltet mellom inntak og anadrom grense. Elva renn her over svaberg og parti med grove blokker og hølar i botnen av eit V-forma gjuv. Dette gjer at det er betre vassdekning her enn på strekninga nedom avløpet frå kraftverket ved svært låge vassføringar. Ved ei minstevassføring på,67 m³/s vil likevel det meste av elvebotnen ligge tørr, men det vil renne vatn mellom dei grove steinane. I periodar når tilsiget er lågare enn,25 m³/s vil kraftverket stå og alt tilsig går i elva. I elva nedom avløpet vil vassføringa det meste av tida bli som før. Det er registrert parti i elveløpet ved Øyane der det ikkje var synleg vatn ved ei vassføring på,28 m³/s (Hellen mfl. 216). Kontinuerleg måling av vassføring ved øvre Bjørk sidan november 214 viser at vassføringa om vinteren vanlegvis ligg mellom,15 og,3 m³/s, og dette betyr at kraftverket ikkje vil vere i drift det meste av vinteren. Når kraftverket blir stansa pga. lite tilsig, eller ved brå stans etter straumbrot, blir vassføringa raskt redusert nedstraums. I slike tilfelle blir elvebotnen tørrlagd og småfisk som held seg nærmast breidden kan strande fordi dei ikkje raskt nok kjem seg ut på djupare vatn. Dødelegheit som følgje av stranding kan skje på slake «tørrfallsareal» og er avhengig av kor mykje og kor raskt vasstanden sekk, temperatur, tid på året, fiskestorleik mm. Dei kan også bli innstengde i pyttar, og dersom desse går tørre vil fisken døy. Det føreligg eksempel på den siste typen stranding frå Fortunelva nedom Øyane vinteren 212 (Hellen mfl. 216). Utan tiltak vil vassføringa først stige når vatnet renn over demninga og når ned til anadrom del av elva, men dette vil ta 3-4 timar på den 3,8 km lange strekninga. Det er difor viktig med sakte og gradvis nedtrapping av vassføringa gjennom kraftverket før det blir stansa og dette er spesielt viktig ved vlåge vassføringar. Ved utfall vil omløpsventilen seinke reduksjonen i vasstanden slik at fisken får tid til å følgje med vatnet ut på djupare område i elva. Omløpsventil blir tilrådd installert i dei fleste kraftverk i elvar med førekomst av laks og/eller sjøaure for å hindre stranding av ungfisk nedstraums kraftverket ved driftsstans (Størset mfl. 212). Kapasiteten på omløpsventilen bør i utgangspunktet ligge på 5 % av middelvassføringa i elva ved inntaket, men bør aukast dersom fallgradienten i elva er større enn 1 % (Størset mfl. 212). Frå planlagt kraftverksavløp ved Øyane og 4 km nedover til Holmastad er

14 14 gjennomsnittleg fallgradient 1,3 %, og på dei neste 4,5 km nedover er snittgradienten,3 % (Hellen mfl. 216). I perioden frå november 214 til november 217 var gjennomsnittleg årsvassføring ved inntaket til Øyane 4,14 m³/s (Gaute Egeland Sanda, Hydro Energi AS, pers. medd.). Denne vassføringa inkluderte overløp på Fivlemyrdammen, og utan dette overløpet var gjennomsnittleg vassføring 2,97 m³/s. Dette tilseier at omløpsventilen bør ha ein kapasitet på minst 1,5 m³/s. I fiskerapporten utarbeidd i samband med vilkårsrevisjonen for Fortun-Grandfasta vart det føreslege ei minstevassføring på,5 m³/s. Dette vil gje langt betre tilhøve for overleving av ungfisk om vinteren på dei øvste 4-5 km av anadrom strekning enn i dag og kan gje betydeleg og stabil auke av laks og sjøaure i vassdraget (Hellen mfl. 216). Dersom det blir minstevassføring er det ei problemstilling kvar ein skal sleppe vatnet frå. Fivlemyrane er eit alternativ, men i dette magasinet er det mykje leire. Leire i vatnet har ein produksjonsreduserande effekt, men ved ei minstevassføring på t.d.,5 m³/s om vinteren er det mogeleg at leira vil vere eit mindre problem. Dette fordi elva då vil vere grunn og sikta truleg ikkje like problematisk som ved høgare vassføring om sommaren. Dette tilseier at minstevassføringa kanskje kan kome frå Fivlemyrane dersom det blir sleppt frå øvre vasslag i magasinet der konsentrasjonen av leire er lågast.

15 15 Referansar Fergus, T Geomorphological response of a river regulated for hydropower: river Fortun, Norway. Regulated rivers: Research and Management 13: Crisp, D.T Prediction, from temperature, of eyeing, hatching and "swim-up" times for salmonid embryos. Freshwater Biology, 19: Heggberget, T Timing of spawning in Norwegian Atlantic salmon (Salmo salar). Can. J. Fish. Aquat. Sci. 45: Hellen, B.A., H. Sægrov & M. Kambestad 216. Fornyet reguleringskonsesjon i Fortun. Status for fisk og forslag til tiltak 216. Rådgivende Biologer AS, rapport 2322, 71 sider + vedlegg. Jensen, A.J., B.O. Johnsen & T.G. Heggberget Initial feeding time of Atlantic salmon, Salmo salar, alevins compared to river flow and water temperature in Norwegian streams. Environmental Biology of Fishes 3: Jensen, A.J. & B.O. Johnsen The functional relationship between peak spring floods and survival and growth of juvenile Atlantic Salmon (Salmo salar) and Brown Trout (Salmo trutta). Functional Ecology 13, Størset, L. (Red.), P.H. Hiller, G. Brænd, P.I. Bergan, Å.E. Gurandsrud Hestad, K.A. Vaskinn & H.M. Berger 212. Kriterier for bruk av omløpsventil i små kraftverk. NVE, Miljøbasert vannføring, rapport nr , 52 s. + vedlegg. Sægrov, H, B.A. Hellen, S. Kålås, K. Urdal & G.H. Johnsen 27. Endra manøvrering i Aurland Sluttrapport - Fisk. Rådgivende Biologer AS, rapport nr.1, 13 sider. Sægrov, H., B.A. Hellen, S. Kålås & K. Urdal 217. Fiskeundersøkingar i Fortunvassdraget. Årsrapport 216. Rådgivende Biologer AS, rapport 256, 34 sider.