Sorgsamtalen: Vi skal vere varme og Jesus-sentrerte og Bibel-nære vitne og forkynnarar. Så skal vi og vere nære og medmenneskelege når vi kjem i situasjonar der sorg og død har ramma våre medmenneske, og der vi vert spurde om å leie gravferd. Dette er ei veldig meiningsfull og berikande teneste å vere med på om du våger å vere ein medhjelpar og tenar for dei sørgjande. Mange prestar i DNK og i frikyrkjelege samfunn er flinke i sitt sorgarbeid. Lærdom derifrå gjer vi klokt i å ta med oss, samstundes som vi er frimodige når misjonsorganisasjonane sine medarbeidarar vert spurde om å forrette. 1. Historie Den formaliserte sorgsamtalen er av nyare dato. Det er ei frukt av vår tid. Sorgsamtalar har det sjølvsagt vore til alle tider, men tidlegare var det gjerne ein medkristen, klokkaren, eller andre enn presten som stod menneske nær i sorga. Det er dei siste tiåra at presten har fått ei så sentral rolle som no. Augustin: «Gravferd tener meir dei levande til trøyst enn dei døde til gagn». Og vi kan forbetre det til: «Gravferd skal tene dei levande til trøyst».
Mange bedehus har opp gjennom åra blitt brukt til gravferder. Dette er ikkje noko nytt. Men desse gravferdene har som oftast blitt leia av presten. Gravferder i bedehuset sin regi har vore sjeldnare. Leiarar på bedehuset og forkynnarar har derimot blitt mykje brukt til å leie båreandakter og minnesamver. Omsorg og sjelesorg i forbindelse med dødsfall høyrer med til livet i bedehusforsamlingane. Her har vi rike tradisjonar og erfaringar. Les vi norsk kyrkjehistorie vil vi sjå at etter reformasjonen og fram til 1889 leia presten sjeldan gravferd. Han føretok derimot jordpåkastinga. Den var pålagt ved lov fram til midten av 1960- talet, og gjekk føre seg etter ei gudsteneste. Gravferda skjedde frå heimen. Og det var faste skikkar for korleis dette vart leia av lekmenn med åndeleg tillit i nærmiljøet. Salmesong hadde stor plass her. Vi ser altså at det er lange tradisjonar i Norge med gravferd leia av lekmenn. Det skulle derfor vere heilt naturleg at bedehuset tek hand om gravferd for sine medlemer der pårørande ønskjer dette. Talet på medlemer i bedehusforsamlingar som er ImF og NLM Trossamfunn er aukande, og for desse er eit heilt tilbod frå bedehuset si side ekstra aktuelt. Lokale forhold kan også gjere at medlemer av Den norske kyrkja ser det naturleg med gravferd i bedehusforsamlinga.
2. Rolle Det er viktig å vere bevisst om vi går inn i ei rolle når vi tek del i ein sorgsamtale og leier gravferd. Samtalen skal hjelpe på fleire område: Hjelp i sorgarbeidet Administrative forhold Førebuing av gravferda Kontaktformidling Sorgsamtalen byggjer på tillit, og skal opne for vidare sorgarbeid. 3. Kven kan gå inn i ein slik samtale? Forsamlingsleiar, pastor, prest, forkynnar, misjonsleiar, andre kompetente leiarar som er utpeika av eit hyrderåd/eldsteråd/tilsynsråd/styre. Vi skal ikkje profesjonalisere for mykje, og dei pårørande står på ei side sett fritt til å kalle den dei vil til å leie gravferd. Samtidig er tenleg at bedehus-organisasjonane gjev mynde til personar som dei meiner eignar seg til å leie gravferd. 4. Når dødsbodet kjem. a) Det kan vere via telefon, SMS, eller det ringjer på døra. Kva gjer vi då? Jau, då legg vi til side alt anna! Om det er «forventa» dødsfall, kan det gjerne vere slik at vidare samtalar
kan gjerast neste dag, men det beste er at vidare samtale med pårørande/familie kan gjerast så snart som råd. b) Det er gjerne den som kjem først til dei pårørande som har regien. Kjem gravferdsbyrået først er det dei som har regien, og kjem du først har du regien. Det siste er ein fordel, elles er det meste bestemt når du kjem, og dessutan trur vi det er viktig for sørgjande å snakke i ro og mak før ein kjem til alt det praktiske. Når det er sagt, er det også viktig at ein tidleg får avgjort nokre praktiske spørsmål (gravferdsdag, annonse, etc). c) Om den geografiske avstanden er stor, vil ein del kunne avklarast via telefon, men sørg då for å få vite om det er andre medmenneske som er til stades for vedkomande. d) Om det er venta dødsfall har ein kanskje hatt kontakt med den avdøde og/eller familien i sjukdomsperiode, og det er alltid godt om ein har hatt det. e) Det er dei uventa/plutselege dødsfalla (slag, ulukker, sjølvmord, osb) som kan vere ekstra utfordrande for oss, og då er det viktig at vi tek tak i det med ein gong. Det kan vere at du må gå med dødsbod, og det er vanskeleg steg, men det kan ein heller ikkje vente med. I desse SMS-tider kjem gjerne meldingar først, men det beste for pårørande er å få vite om dødsfallet ansikt til ansikt. I slike tilfelle må du dobbeltsjekke om dei faktiske forhold, og dette gjer du med lege eller politi. Skriv ned alt du får av konkret informasjon. Når du så har delt alt du veit med etterlatne, må du gjere klart at du ikkje veit meir akkurat no.
f) Ta gjerne med deg ein person som kan vere ei støtte før deg. Det kan vere ektefellen din, ein annan i forsamlinga, eller ein fagperson som du får tak i og har tiltru til. Det kan vere at media er på saka, og du må tilby di hjelp til å svare på spørsmål om familien ønskjer det. g) Når barn/unge døyr vert apparatet utvida. Barnehage/skule vert gjerne involvert, og kommunen sitt kriseteam også. Ver gjerne to som deler på oppgåvene i slike tilfelle. Spesielt der ungdomar døyr, er det plutseleg mange ungdomar som treng å få gje uttrykk for si sorg. h) Husk at det er mange måtar å sørgje på (fornekting, sinne, gråt), og det er viktig å vere budd på det og vise respekt for det. 5. Moment i samtale med pårørande: a) Ver (om mogleg) skikkeleg kledd, sjølv om du ikkje ber rundsnipp. b) Du må kondolere. Korleis det skjer kan variere, men det skal ikkje kunne seiast at «han som kom for å møte oss helste ikkje på meg». Det er lett å oversjå nokon, og i sårbare situasjonar kan det hende ting som vert huska resten av livet. Dette kan vere med å stengje eller opne. c) Ikkje unnskyld at du har lite erfaring (det vil folk evt oppdage sjølv), men ver heller oppteken med å skape tryggleik.
d) Skriv gjerne ned namna på dei pårørande, dersom du alt ikkje kjenner dei (du kjenner sjeldan alle med namn). Ver særleg merksam på dei du ikkje kjenner, og det er di plikt at alle vert sett. e) Du vil ofte kome nær menneske som ikkje har eit aktivt forhold til kristen tru, og du kan møte menneske som lever i opposisjon til vår kristendomsforståing. Alle skal møtast med respekt. f) Ein bør ha eit særskilt fokus på ektefelle, barn og barnebarn. g) Det kan også vere andre pårørande som signaliserer behov, og det vil du som oftast forstå når du er der. Når nokon er dominerande, må du ikkje oversjå dei andre. h) Det er ikkje alltid at vi skal seie så mykje, men vere nære og lyttande. Dette er ikkje staden for ei andakt, men ein kan gjerne dele eit ord om Jesus Kristus, og be ei kort bøn. Sjølv om den avdøde var ein kristen, så ver forsiktig med vere meir åndeleg i ditt språk enn det avdøde kunne stå for. i) Snakk om dødsfallet. Dei pårørande har ofte behov for å snakke om det som har hendt, og då skal du lytte aktivt. Still gjerne korte oppfølgingsspørsmål som viser at du er merksam, og dette kan hjelpe på å fortelje. j) Det er slett ikkje farleg om det vert stille ei stund, men om det vert for lenge kan det vere lurt med nokre «knep» for å få samtalen i gong: Spør om bilda på veggen, statuettar i hylla, fotoalbum, andre konkrete ting i stua. Hensikta er at det vert ein samtale om den
avdøde, for det er så viktig for bearbeidinga. Trenger den/dei pårørande noko å ete/drikke? Då kan du sette på kaffe/te og evt gå ut og kjøpe noko enkelt. k) Er det nokon som ikkje er til stades som bør få beskjed? Her kan du hjelpe til, for det er ofte kaos i tankane hos dei etterlatne, og dei har ikkje tenkt på det sjølvsagte på grunn av sorga. 6. Gå gjennom det praktiske: Hjelp til med å kontakte gravferdsbyrå dersom det ikkje alt er gjort. Her må ein nemne at det ikkje er påkrevd å bruke slike byrå, og for nokon kan det vere ei hjelp i sorgarbeidet å få ha «handa på rattet» i denne fasen også, men for dei aller fleste vil eit byrå vere eit viktig medhjelp. Ein av dei pårørande vert den ansvarlege for gravferda reint formelt. Ein bør sjekke grundig desse punkta: a) Er kyrkjeverje kontakta med tanke på opninga av grav, evt ordning for kremasjon? b) Er lokale for gravferda bestemt? Skal ein bruke bedehuset eller leige kyrkja? I dei aller fleste tilfelle går det veldig greitt å leige kyrkja, og om ein skulle få nei, er det mogleg å vende seg til «eit nivå høgare i systemet». Det er også godt mogleg å nytte kommunale lokale om bedehuset er for lite. c) Er gravferdsdag bestemt? d) Kva er ønskje med tanke på minnemøte?
e) Dødsannonse: Er alt kome med? f) Ønskjer familien båreandakt? g) Vil dei sjå den avdøde (syning)? Dersom det er uventa dødsfall, og den avdøde ikkje er sterkt skada, er det generelt godt for den vidare bearbeidinga av sorga at ein ser avdøde, men ein bør ikkje presse dei etterlatne til noko dei ikkje vil. h) Korleis vil dei gravferda skal vere? Kremasjon? i) Kva er greitt å opplyse om i forsamlinga for å gjere dødsfallet kjend? Her er det du som skal hjelpe dei pårørande i deira situasjon du er deira konsulent. Kan du hjelpe dei i desse praktiske tinga, er du til stor hjelp. 7. Førebu gravferdsdagen. Ordningar for gravferd finn du i «Handbok for Bedehuset» eller «Liturgiordningar for forsamlingar knytta til ImF, NLM og Normisjon». Alt dette ligg på organisasjonane sine nettsider (for ImF ligg det på imf.no Ressursar Dokumenter). I samtale med pårørande skal de gå gjennom ordninga som vert brukt. Hensikta er at misoppfatningar skal lukast vekk, skape tryggleik, og dei pårørande skal oppleve at dei får eit eigarforhold til gravferda.
7.1 Minneord: a) Kven skal halde minneord? Det beste er om eit naturleg medlem av familien held minneordet, men ofte vert du beden om å lese minneordet på vegne av familien. b) Om du skal skrive ned saman med pårørande, er det viktig at det er familiens perspektiv som kjem til syne. Skriv ned, og les det opp for pårørande (dette kan også skje seinare), slik at dei får anledning til å stryke eller legge til. Dette skaper tryggleik, og det er dumt at du les opp klare faktafeil i gravferda. Få med nyansane, og ikkje gje ei meir fantastisk framstilling av vedkomande enn det avdøde verkeleg var. c) Uansett kven som skriv, bør det innehalde objektive personalia om avdøde. 7.2 Kransepålegging og helsingar a) Dette er som oftast byrået si oppgåve å ta hand om, men dei kan også overlate leiinga av dette til deg. b) Uansett er det viktig at krans og helsing frå dei næraste vert lest opp, og desse skal sleppe til først. c) Unngå at taletrengde andaktshaldarar får fritt spelerom. d) Alt skal i prinsippet vere godkjent av pårørande på førehand. e) Om det er mange blomar/småkransar, må ein avtale med dei pårørande om alt skal lesast opp under gravferda. Om ein ikkje gjer det, er alternativet å seie noko slikt som dette i avslutninga av denne delen av gravferda: «På vegne av familien vil vi formidle ein varm
takk for alle andre blomar og helsingar som er kome inn. Det set vi stor pris på midt i sorga, og de kan vere trygg på at alle kort og helsingar vert lest og tatt vare på i dagane som kjem». 7.3 Skriftlesing a) Ordningane inneheld ulike alternativ skriftavsnitt, og ein tek pårørande med på råd om kva som skal brukast. b) Under gravferda skal du gjerne innleie med desse orda: «Lat oss høyra kva Guds ord vitnar om livet og døden, om dommen og evig liv i Jesus Kristus». Det kan derfor vere på sin plass at skriftavsnitta seier noko om desse tre tema. c) Husk at ordningane inneheld forslag til skriftavsnitt som passar ved gravferd av barn. d) Om medlemer av familien vil ta del i skriftlesinga, er det berre fint, og dei må gjerne nytte den Bibel-omsettinga som er mest naturleg for dei. 7.4 Salmar/songar a) Det er familien, ikkje du eller byrået som skal ha føringar om kva salmar/songar som skal brukast.
b) Samstundes må du seie frå på ein varleg, men tydeleg, måte dersom ein vel salmar/songar som bryt med forsamlinga si trusvedkjenning og bedehuset sitt bibelsyn, verdiar og etisk overtyding. c) Normalt bør songar/salmar hentast frå Sangboken med tillegg og Norsk Salmebok, og dei bør ikkje vere for ukjende med tanke på å få forsamlinga med seg i songen. d) Ein må gjerne lese nøye gjennom songane som er valde. Passar det som står i songane inn i situasjonen? Og passar dei når ein tenkjer på den som er gått bort? e) Det er flott med solo/duett/songinnslag om det let seg gjere som familien ønskjer, men innhaldet bør også her samtalast om. f) Det er vanleg at organist/pianist speler nokre minutt før seremonien startar, alternativt kan ønska musikk spelast frå anlegg. 7.5 Andre moment å snakke om: a) Var det eit bibelord/avsnitt som betydde noko særskilt for avdøde? Er det bibelord som dukkar opp i samtalen? Bruk dei gjerne under gravferda, og i preika. b) Har dei ønskje om at andre enn du skal ha talen under gravferda? Det kan til dømes vera ein forkynnar, ein misjonsleiar eller ein som står familien nær. c) Kven skal bere kista? d) Kva målføre skal ein bruke under skriftlesing og «Fader vår»? e) Kva skal seiast på vegne av familien?
f) Korleis skal ein formulere takk, og annonsering av minnesamvær i slutten av gravferda? g) Kva skal skje ved grava? Ønskjer dei jordpåkasting? Skal kista senkast heilt ned, berre litt ned, eller begge deler? (Dette er det ulike skikkar for rundt omkring. Ved «begge deler» senkar ein kista litt ned etter jordpåkasting, slik at ein kan leggje blomar på kista, før ein senkar heilt ned). 8. Avslutning av sorgsamtalen a) Lytt til spørsmål som måtte kome, ikkje minst frå barn og unge. b) Spør om det er vidare behov. Nokre stader er det sorggrupper tilgjengeleg. c) Husk teieplikta! Og du må gjerne presisere at du har slik plikt. d) Avtal gjerne vidare samtale, og del telefonnummer der du kan treffast. e) Sjølv om du har det travelt, så ikkje signaliser at du har det travelt. Dette betyr ikkje at du skal drage det heile ut. Trekk deg tilbake når alt er gjennomgått. 9. Etter sorgsamtalen a) Følg opp avtaler som er inngått. b) Førebu gravferda godt, og ver i bøn til Gud om bodskap til å dele. c) Det er betre å stille lite førebudd til andre avtalar enn til ei gravferd. d) Ta gjerne kontakt nokre dagar etter gravferda. Det er gjerne mange som tek kontakt før gravferda, og på gravferdsdagen, men det kan bli veldig stille etterpå.
e) Inkluder diakonale personar eller grupper dersom forsamlinga har formalisert dette, eller oppmod kristne med slike kontaktskapande gåver til å ta kontakt. 10. Husk: Du vil garantert gjere feil, men dette er også eit felt der du får erfaringar, så det går betre etter kvart. Det er lurt å snakke med nokon om prosessen i etterkant, slik at du får bearbeide og auke læringa. Båreandakt Dersom pårørande ønskjer dette, og er det godt å samlast i ein mindre samanheng for dei næraste. Representant for gravferdsbyrå eller tilsett ved sjukeheim/sjukehus der den avdøde ligg, vil hjelpe til med å trille inn i kapell eller liknande. Ei båreandakt består gjerne av Velkomstord på vegne av ektefelle/familie. Her kan du knyte nokre setningar om dødsfallet, og gravferda som ligg framfor. Ein salme/song der du eller ein annan er budd på å leie songen Ei kort andakt (5-10 minutt) Ein salme/song til Takke for stunda, og opplyse om at ein kan sitje i rommet ei stund til Hjelpe til med opning og lukking av kista dersom dei pårørande ønskjer dette
Gravferda Minst ein dag før gravferda Dersom gravferdsbyrå er i bruk: Ha god dialog med gravferdsbyrået om alle detaljar. Avhengig av kor god du opplever dialogen er, kan det vere aktuelt å snakke med kyrkjeverje, kyrkjetenar (eller tilsvarande) og organist/pianist. Dersom gravferdsbyrå ikkje er i bruk: Ha kontakt med kyrkjeverje og kyrkjetenar (eller tilsvarande) og organist/pianist om alle detaljar. Ha telefonnummer til byrå/kyrkjetenar for handa (før det gjerne opp i ditt detaljprogram). Lag eit oppsett av programmet på eit A5-ark som er noko meir detaljert enn songarket, og gje det til dei som er nemnde ovanfor. Lag eit detaljert program for gravferda for din eigen del. Unngå lausark der du risikerer at alt flagrar av garde i vinden, eller dett i golvet/marka slik at du må ned på alle fire. Unngå store ark - skriv gjerne ut i A5-format. Enten skaffar du deg ein enkel perm der du kan ha arka inni, eller du limer det heile saman slik at du kan skjule det inne i Bibelen din.
Gravferdsdagen - før seremonien Ver skikkeleg kledd. Dei fleste forventar svart/kvitt, noko nøytralt. Tenk på at det kan kome vêromslag (det er ikkje du som skal kome i fokus om du står der tynnkledd i vind og blest). Ver tidleg ute. Ein halvtime før er minimum. Sjå gjerne bortom grava dersom det er praktisk mogleg. Det må vere klar avtale om kven som skal foreta senking av kista, og dersom det er du må du vere klar over korleis senkemekanismen fungerer. Spør gjerne kyrkjetenar/byrå om det er klart kva veg kista skal vende, slik at det ikkje vert noko usikkert om det ved grava. (Det er ein gamal kyrkjeleg tradisjon at hovudet vender mot vest og beina mot aust. Det vanlegaste er då at gravstøtta er plassert i vest ved hovud-enden av kista. Dei fleste kyrkjer praktiserer dette framleis, i den grad det er mogleg, men ikkje alle. Nokre gravstader ligg også slik til at gravlegging aust-vest ikkje er praktisk mogleg. Det er derfor ikkje uvanleg at kista vert gravlagd motsett veg, slik at hovud-enden er vendt frå gravstøtta). Gå gjennom programmet saman med kyrkjetenar, byrå, organist/pianist. Test lyd. Om du har med mobil, slå den av eller set den i flymodus, og minn gjerne forsamlinga med ein enkel gest om at dei gjer det same.
Hels på dei pårørande før seremonien tek til. Set deg i bakgrunnen framme i koret/scena, men helst med blikkontakt med aktuelle personar (representant frå gravferdsbyrå, organist, ) Det er vanleg at organist/pianist speler ein del minutt før seremonien startar, sjå under Sorgsamtalen, pkt 7.4.f ovanfor. Seremonien Her følgjer ein stort sett ordningar som er vedtekne, med dei tilpasningar ein har avtalt med pårørande. Husk at det er du som leier samlinga, i tilfelle nokon ventar på kvarandre. 1. MUSIKK, SOLOSANG ELLER KORSANG Gravferda tek vanlegvis til med klokkeringing dersom gravferda er i kyrkje. Musikk, solosang eller korsang kan så følge. Sjå under Sorgsamtalen, pkt 7.4.e ovanfor. 2. ALLSONG/ SALME Sjå under Sorgsamtalen, pkt 7.4.a-d ovanfor. 3. ÅPNINGSORD Du kan innleie slik du finn det naturleg. Det kan til dømes vere slik: «Vi er samla her ved båra til...(fullt namn). Vi vil dela minne med kvarandre medan vi vender oss til Gud i Jesu Kristi
namn. Han vil gje oss nåde, fred og trøyst ved sitt heilage ord». Ei kort, personleg helsing til dei næraste pårørande kan også vere på sin plass. Deretter er det fint å sitere «den vesle Bibel»: «For så elska Gud verda at han gav Son sin, den einborne, så kvar den som trur på han, ikkje skal gå fortapt, men ha evig liv.» (Johannes 3,16) 4. BØN Du ber ei fri bøn, og/eller eit bøneavsnitt frå Bibelen som passar i situasjonen. Salme 90:1-4 og 12 er særleg eigna her. 5. MINNEORD a) Først les ein minneord om avdøde, sjå det som er skrive under Sorgsamtalen, pkt 7.1 ovanfor. b) Deretter er det anledning til å leggje på kransar/blomar og kome med helsingar, sjå det som er skrive under Sorgsamtalen, pkt 7.2 ovanfor. 6. SANG/MUSIKKINNSLAG/DIKTLESING Her vil song og musikk ofte passe godt. Dikt kan og avslutte minnedelen på ein fin måte. 7. SKRIFTLESING Sjå det som er skrive under Sorgsamtalen, pkt 7.3 ovanfor.
Du innleier gjerne med desse orda: «Lat oss høyra kva Guds ord vitnar om livet og døden, om dommen og evig liv i Jesus Kristus», og avsluttar med «Slik lyder Herrens ord». 8. ALLSONG ELLER SONGINNSLAG 9. TALE Talaren vel ein tekst frå skriftlesinga eller ein annan bibeltekst som passar inn i situasjonen. Sjå det som er skrive under Sorgsamtalen, pkt 7.5a ovanfor. Ei gravferd er ofte ei stor anledning til å nå ut med evangeliet. Dette må talaren vere bevisst om. Samtidig er det viktig å ha ei god forståing av situasjonen. Alt som smakar av press høyrer ikkje heime i den kristne forsamlinga, og særleg ikkje i ei gravferd. Hovudsaka er at Jesus får sleppa til med si sjelesorg ved ordet sitt. Talen bør vera godt førebudd, og han bør ikkje vera lengre enn 15-20 minutt. 10. BØN Du kan be ei av bønene nedanfor, formulera ei eiga skriven bøn som går inn i den aktuelle situasjonen, eller be ei fri bøn. Lat oss be. a) Evige Gud, himmelske far, du har i Son din, Jesus Kristus, gjeve oss siger over døden. Vi ber deg, lei oss ved din Heilage Ande, så vi aldri kjem bort frå deg, men lever livet vårt i trua på din Son og ein gong når fram til det evige livet i ditt rike, ved Jesus Kristus, vår Herre.
b) Herre Jesus Kristus, du som bar alle våre synder, vi takkar deg for kjærleiken som er sterkare enn døden. Gjev oss del i frelsa du vann ved døden og oppstoda di, og før oss med di mektige hand gjennom liv, død og dom inn til den evige gleda. 11. HERRENS BØN Lat oss saman be Herrens bøn. «Fader Vår» vert beden i den språkform som de er blitt einige om. 12. JORDPÅKASTING OM DET SKAL SKJE INNE Dersom det skal vere jordpåkasting, og det skal skje inne, er tida inne for dette no: a) Når den døde skal førast til krematoriet b) Når tungtvegande grunnar tilseier det (for eksempel svært dårleg ver). Bruk punkt 16-20 nedanfor. 13. AVSLUTTINGSSANG/SALME Har du brukt bøyle/mygg om mikrofon, er dette greitt å ta av denne under denne siste songen.
14. TAKK OG INFORMASJON I tråd med det du er blitt samd med dei pårørande om, deler du nokre takkens ord, og inviterer evt til minnesamvær. Det kan også vere behov for praktisk informasjon i samband med gong/køyring til grava. 15. POSTLUDIUM, ANNA MUSIKKINNSLAG ELLER KORSANG Du gjev teikn til at alle skal reise seg, går framfor kista, og leier følget sakte ut når dei som skal bere kista er klar. Det er ikkje uvanleg at ei vogn vert nytta frå utsida av kyrkje til gravstaden. Om den døde skal førast til krematoriet, vert kista plassert i ventande bil. VED GRAVA Ved gravferd frå bedehus vil det i dei aller fleste tilfelle vera naudsynt med transport til gravstaden. Det må avtalast med kyrkjetenar eller gravar slik at det kan klemtast med klokka etter sedvane på staden. Når handlinga ved grava er slutt, vert det klemta 3 x 3 slag med klokka. Båra vert boren frå bilen og vert plassert på senkeapparatet eller på plankar eller liknande over grava. Her vert båra ståande til senking finn stad. Blomar og kransar kan plasserast på jordhaugane ved båra og på naturlege stader i nærleiken.
Det er viktig at ein ikkje tek til før alle er komne på plass. Bruk stemma di, slik at flest mogleg høyrer godt. Ved grava kan ein nytte fylgjande ordning: 16. SONG/SALME Du (eller ein annan) stemmer i første del av songen/salmen som ein har vorte einige om. 17. SENKING Sjå det som er skrive under Sorgsamtalen, pkt 7.5g ovanfor. Her må ein altså ta omsyn til kva som er vanleg på den aktuelle staden, og kva som er avtalt med pårørande. Før kista vert senka (eller etter delvis senking), kan dei pårørande leggje blomar på loket. 18. JORDPÅKASTING (alternativ til jordpåkasting er gjerne tre blomar med tilhøyrande ord). Slik følgjer du ordning for jordpåkasting: I namnet åt Faderen og Sonen og Den Heilage Ande Så nyttar du ei lita spade til å kaste jord på båra tre gongar og seier: Første gong: Av jord er du komen. Andre gong: Til jord skal du bli.
Tredje gong: Av jorda skal du igjen stå opp. 19. SKRIFTORD OG VELSIGNINGA Eitt av fylgjande skriftord vert lese: a) «Vår Herre Jesus Kristus seier: Eg er oppstoda og livet. Den som trur på meg, skal leva om han så døyr. Og kvar den som lever og trur på meg, skal i all æve ikkje døy» (Joh 11,25-26) b) «Lova vere Gud, vår Herre Jesu Kristi Far, som etter si store miskunn har atterfødt oss til ei levande von ved Jesu Kristi oppstode frå dei døde». (1 Peter 1,3) c) «Men eg, eg veit at min utløysar lever, og som den siste skal han stå fram på støvet. Og når denne huda mi har vorte øydelagd, skal eg ut frå mitt kjøt få skoda Gud. (Job 19,25-26) Så vender du deg mot dei sørgande og seier: Ta imot velsigninga: Herren velsigne deg og vare deg. Herren late sitt andlet lyse over deg og vere deg nådig. Herren ly e si åsyn på deg og gje deg fred. 20. SONG/SALME Du (eller ein annan) stemmer i siste del av songen/salmen som ein har vorte einige om.
21. TAKK TIL DEI FRAMMØTTE Ofte ønskjer familien at du takkar dei som møtte fram. Det kan for eksempel formulerast på fylgjande måte: På vegne av familien vil eg takka alle som møtte fram i gravferda til... i dag. De har på denne måte vore med og støtta familien, og heidra minnet etter... Du bør no ta dei næraste pårørande i handa, og deretter trekkja deg diskret tilbake. No ønskjer ofte den næraste familien å ta imot kondolanse. Eller dei ønskjer tid for seg sjølv ved grava. Her bør ikkje du styra noko som helst. Det som er naturleg for dei pårørande står i fokus. Men det er viktig at du ikkje forsvinn heilt, men vere til stades i bakgrunnen. Kanskje er det spørsmål eller praktiske ting som bør svarast på etter at alt er over?