ORMELID, GNR.1 BNR. 1 OG 2, I LUSTER KOMMUNE FORSLAG OM FREDNING MED HEIMEL I KULTURMINNELOVA 15 OG 19 HØYRING JF. 22 I medhald av lov om kulturminner av 9. juni 1978 nr. 50 (kml) l 5 (og 19), jf. 22, foreslår Sogn og Fjordane fylkeskommune å frede garden Ormelid, gnr. 1 bnr. 1 og delar av b.nr 2, i Luster kommune. Figur 1. Tunet på Øvrelid, bruk 1. Foto. A. Bidne/SFF 2010 Omfanget av fredinga Fredingsforslaget etter kml 15 omfattar fyljande bygningar: Alle bygningane i tunet til bruk 1. - Steinhuset bygning nr: 177467863 - Kårstova/herberget bygning nr. 177484601 - Stabburet bygning nr: 177467898 - Vedskjulet bygning nr: 177467871 - Driftsbygningen bygning nr: 177467855 - Turkehuset bygning nr: 177484628 Fredinga omfattar bygningane sitt eksteriør og interiør og inkluderer hovudelement som planløysing, materialbruk og overflatebehandling og detaljer som vindauga, dører, gerikter, listverk, eldstadar og fast inventar. Bygningane som er føreslege freda er i kartet nedanfor merka med raudt.
Figur 2. Bygningane markert med raudt er omfatta av fredinga etter 15. Kartgrunnlag henta frå fylkesatlas Figur 3. Kartutsnitt som syner omfanget av den føreslegne områdefredinga. Kart henta frå fylkesatlas Forslag om fredning etter 19 omfatter området avmerket på kartet ovanfor (figur 3). Forslag om freding etter 19 omfattar også delar av gnr. 1 bnr. 2. Den føreslegne områdefredinga er sterkt redusert i forhold til oppstart varslet, sjå figur 4.
Figur 4. Kart som syner omfanget av den føreslegne områdefredinga i oppstartvarslet. Kart henta frå Kommuneplan for Luster Føremålet med fredinga Føremålet med fredinga er å bevare garden Ormelid med bruket Øvrelid, som eit kulturhistorisk viktig eksempel på høgdegardane i Sogn. Det er videre vesentleg å ta vare på kulturhistorisk verdifulle uttrykk for bygningane sin historiske utvikling. Fredinga skal sikre enkeltbygningane, bygningane si innbyrdes samanheng, samt kulturhistoriske verdiar knytta til anlegget som heilskap. Fredinga av bygningane sitt eksteriør skal sikre bygningane sin arkitektur. Både hovudstrukturen i det arkitektoniske utrykket og detaljeringa, slik som fasadeløysing, opphavlege/eldre vindauga, listverk, dører, materialbruk og overflater, skal oppretthaldast. Formålet med fredinga av bygningane sitt interiør er å bevare rominndelinga, bygningsdelar som listverk, dører og gerikter, samt overflater i dei delane av interiøret som er kulturhistorisk interessant. Vidare skal fast inventar bevarast som ein integrert del av interiøret. Føremålet med områdefredinga er å bevare verknaden av kulturminnet i miljøet og å beskytte vitskaplege interesser som knyter seg til det. For høgdegardane i Sogn var den vertikale driftsstrukturen avgjerande for livberginga og føremålet med områdefredinga er å sikre at denne samanhengen også i framtida vert lesbar. Dette skal sikrast gjennom å oppretthalde
anlegget sin karakter med bygningar, tufter/ruinar, bakkemurar og steingardar, samt sikre samspelet mellom tunet, innmarka og utmarka med to stølsområder slik det framstår i dag. Forslag til fredingsbestemmingar Fredingsbestemmingane er utforma i samsvar med fredinga sitt formål og gjeld i tillegg til kulturminnelova sine bestemmingar om vedtaksfreda kulturminne frå nyare tid. 1. Det er ikkje tillete å rive eller flytte bygningane eller delar av dei. 2. Det er ikkje tillete å bygge om bygningane sitt eksteriør eller interiør. 3. Utskifting av bygningselement eller material, forandring av overflater eller anna arbeid ut over vanlig vedlikehald på bygningane sitt eksteriør, interiør eller konstruksjon, er ikkje tillete. Unntatt frå dette er eventuelle tilbakeføringar, jf. punkt 5. 4. Alt vedlikehald og all istandsetting skal skje med tradisjonelle materialar og metodar i samsvar med bygningane sin eigenart og på ein måte som ikkje reduserer dei kulturhistoriske verdiane. 5. Tilbakeføringar til opphavleg eller tidlegare utsjånad og/eller konstruksjonar kan tillatast i særlige tilfelle under føresetnad av at tiltaket kan gjerast på eit sikkert, dokumentert grunnlag og etter dispensasjon frå forvaltningsmynde. 6. Innafor det freda området må det ikkje setjast i verk tiltak eller bruksendringar som kan forandre området sin karakter eller på annen måte motvirke føremålet med fredinga. Dette gjeld alle former for bebyggelse, anlegg og utviding av vei eller parkeringsplass, oppsetting av gjerder, skilt, endring av beplantning, planering, utfylling og andre landskapsinngrep. Fyljer av fredinga I medhald til kulturminnelova 15a og 19 tredje ledd, kan departementet i særlige tilfelle gi dispensasjon frå fredinga og fredingsbestemmingane for tiltak som ikkje medfører vesentlige inngrep i det freda kulturminnet eller området. Dispensasjonsmynde er delegert til fylkeskommunen med Riksantikvaren som klageinstans. Når det gjelder handsaminga av freda hus, anlegg og områder, vert det vist til kulturminnelova 15a - 18 og 21, samt ovanfor nemnde fredingsbestemmingar. Fredinga inneber at det må søkast om løyve/dispensasjon til å sette i gang alle typar tiltak som går ut over vanleg vedlikehald, jf. kulturminneloven 15a og 19 tredje ledd. Søknad om løyve skal sendast fylkeskommunen som avgjer om tiltaket kan iverksetjast, og eventuelt på kva vilkår. Ved tvil om kva som vert rekna som vanleg vedlikehald, eller korleis fredingsbestemmingane skal forståast, skal fylkeskommunen likeins kontaktast. Det grunnleggande prinsippet for vedlikehald av freda bygningar er å bevare mest mogleg av dei opphavlege eller eldre bygningselement og detaljer som kledning, vindauga, dører, listverk, gerikter og overflatebehandling. Vedlikehald av freda bygningar og anlegg skal så langt som mogleg skje i samsvar med opphavleg utføring, teknikk og materialbruk og i samsvar med fredingsbestemmingane.
Det er eigar som har ansvar for vedlikehaldet av freda bygningar og anlegg. Det er mogleg å søke fylkeskommunen om tilskot til vedlikehald og istandsettingsarbeid. Dersom krav i medhald av kulturminnelova 15a verkar fordyrande på arbeidet, skal det gjevast heilt eller delvis vederlag for utgiftauken. For meir informasjon om vedlikehald og forvaltning av freda bygningar og anlegg, vert det vist til Riksantikvarens informasjonsblad, særlig nr. 11.1.1. Juridiske forhold Å eie et fredet hus, www.riksantikvaren.no. Bakgrunn for fredingssaka Ein har i lang tid vore klar over kva kulturhistoriske verdiar som garden Ormelid representerar, og i gjeldande kommuneplan for Luster er heile garden bandlagt i påvente av vern etter kulturminnelova eller plan og bygningslova. Garden er av ein type som det er få av som har fått eit varig vern gjennom freding. Oppstart av fredinga kom som fylje av ynskje frå brukar og er eit ledd i arbeidet med måloppnåing av nasjonalt resultatmål 3 i stortingsmelding nr. 16 (2004 2006) Leve med kulturminner. Lokalisering og eigedomsforhold. Reguleringsmessig status Eigar av bruk 1 er etterkommarar av Guri Ormelid - Erling Ormelid - Kjellaug Ormelid - Ester Inga Yttri - Henrik Svensøy - Helga Steig - Oddlaug Tveit - Knut Johan Dregni - Gyda Byrkjeland - Kari Drægni - Jorun Drægni Eigar av bruk 2: Torill og Andreas Otterhjell I kommuneplan for Luster er gjeldande område bandlagt i påvente av regulering til vern etter kulturminnelova eller plan og bygningslova. Kort karakteristikk av kulturminnet Garden Ormelid har ein svært lang historie. Dei tidlegaste spora etter jordbruk på garden går ca. 4000 år tilbake i tid. Tunet slik det framstår i dag består av bygningar frå sannsynlegvis 1600-talet og fram til 1920-talet, då dei siste store moderniseringane vart gjort. Tunet består av til saman seks bygningar, kårstova, steinstova, stabbur, vedskjul, driftsbygning og turkehus. Den sannsynlegvis eldste bygningen er kårstova, også omtala som gamlestova og herberget. Spor i tømmeret her tyder på at den kan gå tilbake til tida før 1650. Bygningen vart noko ombygd på 1920-talet og fekk då den karakteristiske inngangen med svalgang i fyrste etasje og ei innebygd trapp i den opp til andre etasje. Våningshuset er den særprega steinstova som sannsynlegvis er frå fyrste halvdel av 1800-talet. Heile bygningen er bygd i stein i 1 ½ etasje med kjellar. Fyrste etasje har ein treromsplan beståande av kjøkken, stove og kammers.
Stabburet, som moglegvis er frå 1700-talet jmfr SEFRAK-registrering, er i 1 ½ etasje og har to rom i fyrste etasje med kvar sin inngang frå utsida. Rommet mot aust er innreidd til bustad rom, der veggene er trekt med lerret og måla. Vedskjulet er sannsynlegvis ei eldre bu som er blitt gjenbrukt til vedskjul. Turkehuset, som kan være frå 1700-talet jmfr. SEFRAKregistreringa, er plassert med god avstand frå dei andre bygningane i tunet, på sørsida av driftsbygningen, den er og sannsynlegvis frå 1800-talet. Bygningen består av eit rom som er opent opp til røstet, med inngang på austgavlen og der vestgavlen er trekt eit stykke ut i frå vegglivet slik at ein her har fått eit takoverbygg. Opphavleg bestod tunet av fleire bygningar enn det ein finn der i dag, mellom anna fjøs, smalehus, stall og låve. Desse bygningane vart rivne i samband med oppføringa av den nye driftsbygningen i 1928. Ved oppføringa av driftsbygningen er det sannsynleg at material frå dei rivne bygningane vart nytta om att, då mykje av materiala i den ber preg av gjenbruk. Kulturlandskapet som tunet ligg i er framleis i bra stand og består av åkrar, ulike bakkemurar og steingjerder. Utmarka har vore svært viktig for livberginga på garden og området som er føreslege freda er urørt av nyare utbyggingar og dei gamle strukturane er framleis bra ivaretake. Innmarka på bruk 1 er og godt dokumentert av Høgskulen i Sogn og Fjordane. På Nedstestølen er dei karakteristiske steinmurane framleis intakte og fjøs og selet til bruk 1 står framleis, på Øvstestølen er sela til bruk 1 i ruin og selet til bruk 2 er delevis ruin, men der er det framleis tak og inngangsdør. Grisehuset syner korleis ein har tilpassa naturskapte formasjonar til drifta av stølen. For nærare beskriving av kulturminnet syner me til vedlagt dokumentasjon. Fylkeskommunens vurdering av kulturminnet grunngjeving for fredingsforslaget Bygningane i tunet er frå eit tidsspenn frå sannsynlegvis 1600- talet og fram til 1920-talet. For dei fleste av bygningane har ein ikkje ei eksakt datering, men fleire av dei kan gå tilbake til 1700-talet jmfr. SEFRAK-registreringa. Steinstova er sannsynlegvis frå byrjinga av 1800-talet men delar av kjellaren kan vere eldre. Kulturavdelinga har difor vurdert aldersverdien til å vere høg. Tunet var gjennom ei stor endring /modernisering i løpet av 1920-åra ved at driftsbygningen vart oppført og fleire av dei eldre uthusbygningane vart rivne. I dag framstår tunet som eit godt eksempel på korleis tuna vart sjåande ut etter at ein hadde innført ein stor driftsbygning istandan for mange mindre uthus. Autentisiteten i tunet og i dei enkelte bygningane er høg i både interiør og eksteriør. Kulturlandskapet i både innmarka og utmarka med Øvste- og Nedstestølen er framleis godt bevart og ein kan finne tydelege spor etter tidlegare tiders drift. Delar av området er undersøkt av arkeologar og har allereie vore ei god kjelde til ny kunnskap om landbruksdrift fleire tusen år tilbake. Bygningane står i sitt opphavlege miljø og på sin opphavlege plass og det er bevart tufter etter husmannsplassen. Saman med kulturlandskapet rundt dei dannar dei eit heilskapleg miljø. Ein finn framleis samanhengen mellom innmark og utmark i området frå tunet og opp til vatningsveita ovanfor Øvstestølen. Kulturavdelinga har difor vurdert miljøverdien til å vere høg. Tunet med den særmerkte steinstova ligg fint inn i terrenget og bygningane er godt proporsjonerte og bustadhusa er prega av godt handverk og fine detaljar i både eksteriør og interiør. Bygningane si utforming og kulturlandskapet dei ligg i fører til ein høg estetisk verdi.
Grunna bygningane sin alder, autentisitet og miljøet dei står i har dei ein høg historisk kjeldeverdi. Bygningane er ei god kjelde til eldre tiders handverksteknikkar og byggeskikk og kulturlandskapet er ei kjelde til kunnskap om korleis ein livberga seg på ein høgde gard i Sogn. Bygningane har ei tradisjonell utforming for området og er i hovudsak lafta. Tunet ligg nært Oppland fylke og ferdslevegen har gått forbi, noko som og har ført til kontakt med handverkarar frå austlandet. Eit synleg resultat av dette er takkonstruksjonen på bygningane som er ein ås- og sperretakkonstruksjon. Steinstova er eit eksempel på ein bygning som det ikkje har vore mange av og det er i dag sjeldan at ein har bevart steinstover som har vore i bruk fram til i dag og som framleis har den høge grada av autentisitet som ein finn på Ormelid. Tunet gjennomgjekk ei stor endring på 1920-talet og framstår i dag slik det såg ut etter bygginga av driftsbygningen. Tunet er i dag eit godt eksempel på korleis endringane i drifta under hamskiftet har forma gardstuna. Tunet, bygningane og kulturlandskapet har store pedagogiske verdiar ved at ein her tydeleg ser samanhengen mellom bu og driftsform. Ein kan her sjå kva kår folk levde under og korleis dei nytta dei ressursane som var i landskapet til å livberge seg. Ved at både bygningsmiljøet og kulturmiljøet har ei høg grad av autentisitet vurderer ein her det pedagogiske potensialet som høgt. I kva grad ein vil nytta dette må det vere opp til eigar, av den grunn kan ikkje den pedagogiske verdien tilleggast like stor vekt som dei andre delverdiane i vurderinga. Basert på den høge graden av autentisitet, tunets aldersverdi, historisk kjeldeverdi, miljøverdi og estetisk verdi, samt det store pedagogiske potensialet, vert tunet som heilskap vurdert til å vere av nasjonal interesse, fredinga etter 15 bør omfatte alle bygningane med eksteriør, interiør og fast inventar. Kulturlandskapet rundt er forma som ei konsekvens av drifta av garden og er ei god kjelde til kunnskap om drivemåten og levemåten på ein høgdegard. Kulturlandskapet er delevis prega av attgroing, men framleis har det ei høg grad av autentisitet. Den vertikale driftsstrukturen er framleis godt ivaretatt opp til og med Øvstestølen. Fylkeskommunen har vurdert dette aspektet som så viktig i denne saka, at områdefredinga også må famne om desse to stølsmiljøa for å sikre at den vertikale driftsstrukturen også i framtida skal vere lesbar. Då tilstanden på stølsbygningane er dårleg og mange av dei er i ruin vert desse kun omfatta av freding etter kml 19. Det fyljer av kulturminnelova 15 at departementet kan frede byggverk og anlegg eller deler av dei av kulturhistorisk eller arkitektonisk verdi. Det fyljer vidare av 19 at departementet kan frede eit område rundt eit freda kulturminne så langt det er nødvendig for å bevare verknaden av kulturminnet i miljøet eller for å beskytte vitskaplege interesser som knyter seg til det. Mynde til å fatte vedtak om freding er delegert frå Miljøverndepartementet til Riksantikvaren, jf. 12 nr. 1 i forskrift om faglig ansvarsfordeling mv. etter kulturminnelova. Saksgang fram til fredingsforslaget I forkant av oppstart av freding vart det halde eit møte på Kulturavdelinga der Luster kommune, Fylkesmannen og Høgskulen i Sogn og Fjordane deltok. Tema for møtet var ei eventuell områdefreding etter kml 19. Resultatet av møtet vart at fylkeskommunen melde oppstart om freding av eit område som tilsvara eigedomsgrensene til gb.nr. 1/1 og 2, det same området som er bandlagt i gjeldande kommuneplan for Luster kommune.
Melding om oppstart av freding vart, i samsvar med lov om kulturminner 22 nr. 1, sendt eigar og kommunen i brev av 15.03.2010. Samtidig vart dette kunngjort i avisene Sogn Avis og Firda. I tillegg vart det lagt ut på fylkeskommunen sine heimesider. Fyljande merknadar til varsel om oppstart av freding vart mottekne: 1. Ester Inga Yttri, 10.04.2010: Peikar på at det pr. i dag ikkje er utført arveskifte og at Guri Ormelid framleis er den formelle eigar av bruk 1. Dersom bruket vert freda stiller ho krav om arveoppgjer og at det vil bli stilt krav om takst i høve til marknadsverdi for bruk og lausøyre. Dersom ei freding fører til at marknadsverdi ikkje kan realiserast, stiller ho krav om at utøvar av freding vert gjort økonomisk ansvarleg. 2. Torill og Andreas Otterhjell (eigar av bruk 2), 12.04.2010: Dei stiller seg svært negative til ei freding av sin eigedom og meinar at dei har fått for lite informasjon om kva konsekvensar ei freding får for deira eigedom. Fylkeskommunen sine kommentarar til innkomne merknadar: Det kom ikkje inn nokon merknadar vedrørande føremålet med fredinga. Fylkeskommunen gav tilbakemelding til Ester Inga Yttri i brev av 11.05.2010. Når det gjeld eit eventuelt arveoppgjer på eigedomen er dette eit privatrettsleg forhold og vedkjem ikkje fylkeskommunen. I prosessen med fredinga vil fylkeskommunen forholde seg til alle som er part i saka. Det vart og opplyst om at eit vedtak om freding av bygning eller anlegg etter 15 normalt ikkje utløyser erstatningsplikt jf. Ot. Prp nr 7 (1977-1978). Når det gjeld råderett, innskrenking som ei fylje av ei områdefreding med heimel i 19 er utgangspunktet at den enkelte grunneigar ikkje vert gjeven erstatning. I merknad frå Torill og Andreas Otterhjell bad dei om ein reduksjon i omfanget av fredinga slik at deira bruk ikkje vart freda. I brev av 04.05.2010 gav fylkeskommunen dei ei ny tilbakemelding og informasjon om konsekvensar. Fylkeskommunen hadde også møte med dei den 15.04.2010 på Nedrelid, der fredingssaka var eit av tema som vart diskutert. I fylkeskommunen si vurdering av omfanget av fredinga har me konkludert med at me kan imøtekoma ynsket frå eigar av bruk 2 om ein reduksjon av omfanget av fredinga. Fylkeskommunen har vurdert bygningane i tunet til bruk 2 til å være av regional kulturminneverdi og har av den grunn valt å ikkje ta det med i fredinga. Den føreslegne fredinga for bruk 2 omfamnar difor kun utmark og stølsområde. For meir informasjon om vurderinga av omfanget av fredinga sjå dokumentasjonsvedlegget. Den vidare handsaminga av fredingsforslaget Fylkeskommunen har i dag bedt Norsk lysingsblad, Sogn Avis og Firda kunngjere at fredingsforslaget er lagt ut til offentlig ettersyn i Luster kommune og Sogn og Fjordane fylkeskommune, Kulturavdelinga, jf. kml 22 nr. 2 første ledd. Fredingsforslaget skal leggast fram for kommunestyret før vedtak om freding vert fatta, jf. kml 22 nr. 3. Så snart perioden med offentlig ettersyn er utgått, vil fylkeskommunen oversende saka med eventuelle innkomne merknader til kommunen. Vi ber om at den interne handsaminga i kommunen vert planlagt allereie no slik at kommunestyret sin uttale kan
føreligge så snart som mogleg etter at perioden med offentlig ettersyn er over. Etter at saka har vore handsama i kommunen skal den til politisk handsaming i fylkeskommunen. Høyringsuttalane, kommunestyret og fylkeskommunen si handsaming vil inngå i ei ny vurdering av fredingsforslaget i fylkeskommunen før saka vert sendt over til Riksantikvaren. Riksantikvaren er den instans som fattar vedtak om freding med heimel i kulturminnelova 15 og 19. Høyringsuttaler til fredingsforslaget må vere fylkeskommunen i hende innan 07. februar 2011.