18.12.2009 Torborg Berge, Fylkesmannen i Rogaland: Oppsummering 2009 - Handlingsplan for åkerrikse Oppgang i talet på syngande hannar, men ingen konstaterte hekkingar. Bestand Det har per 16.10.2009 vorte rapportert inn 200 syngande hannar for hekkesesongen i 2009. Dette er ein fin oppgang frå 2008-sesongen, då det vart rapportert inn 132 syngande hannar. På nasjonalt plan var 2009-sesongen bra. Det vi seia at talet på syngande hannar ligg godt over fjoråret (+68). 2009 går difor inn som det tredje beste året sidan Norsk Ornitologisk Foreining (NOF) starta opp med åkerrikseprosjektet i 1995. Den fine oppgangen kan skuldast at det er ein reell auke i talet på syngande hannar, men heng mest truleg saman med oppstarten av handlingsplanen. Meir fokus på åkerriksa har truleg ført til at fleire åkerrikser har vorte observerte og rapporterte. Også i 2009 skil fylka Oslo og Akershus, Rogaland og Hedmark seg ut med flest åkerrikser. Oslo og Akershus er tilbake på topp med til saman 55 syngande hannar. Noko anna som er nytt frå i fjor, er at det i tillegg er rapportert fine tal frå Oppland (11), Buskerud (8), Telemark (8) og Hordaland (5); fylke kor det nærast ikkje var åkerrikser i fjor. 250 Syngande hannar 200 150 100 50 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Tabellen viser utviklinga i den norske åkerriksebestanden etter at Norsk ornitologisk foreining (NOF) starta overvaking av bestanden i 1995. Fram til 1995 hadde bestanden vore utsett for ein massiv nedgang, og var på eit minimum då prosjektet starta. På byrjinga av 2000-talet, hadde bestanden ein opptur. Oppturen var truleg ikkje eit resultat av betra reproduksjon i Noreg. Han var truleg heller eit resultat av påfyll frå Aust-Europa på grunn av gunstige tilhøve der, kombinert med gunstig vêr og søraustlege vindar frå søraust. År 1
Etter ein ny nedtur fram til 2006, har bestanden dei siste åra gått litt opp og ned. Kva dette skuldast, veit me lite om, men vêrtilhøva i Aust-Europa kan ha ført til at ein del av åkerriksene har forlenga trekket og enda opp i Noreg. I kor stor grad endringane frå år til år skuldast ulik registrerings- og rapporteringsinnsats er vanskeleg å seia. Lite tyder på at registreringsinnsatsen hadde auka fram til i fjor, men på grunn av tiltaka i handlingsplanen har nok registreringsinnsatsen og rapporteringsfrekvensen gått litt opp i år. I tillegg kom det eit nytt og betre rapporteringsverkty (www.artsobservasjoner.no) i fjor. Dette har ført til at informasjon om syngande hannar lettare vert fanga opp av prosjektet. Kart Kartet viser talet på åkerrikser i kvart fylke i 2009. Dei viktigaste fylka er markert med mørkare grønt. Nord-Noreg er ikkje med, ettersom det ikkje har vorte rapportert om åkerrikser frå dei tre nordlegaste fylka. Hekking Sjølv om det har kome inn fleire rapportar om syngande hannar, har det ikkje vorte rapportert om konstaterte hekkingar i 2009. I 18-20 tilfelle har ein rapportert om antatte hekkingar. 18-20 av desse var frå Oslo og Akershus, og dei siste var frå Vest- Agder. 2
Det kom også inn ei melding om eit par i ei slåtteng i Bjerkreim, Rogaland. Her låg alt til rette for hekking. Dessverre kom ikkje meldinga inn før jordet var slått, og eit eventuelt hekkeforsøk må seiast å ha vorte mislykka. Frå resten av landet er det ikkje rapportert om hekking eller sterke indikasjonar på dette. Grunnen til at det ikkje er rapportert om fleire hekkingar, kan vera at det er svært vanskeleg å finna reir av åkerrikse. Det kan difor ha vore hekkingar som ikkje har vorte påviste. Ein åkerriksehann som har fått para seg, kan fort gå over til å synga mykje mindre enn tidlegare. I mange tilfelle kan han også forsvinna heilt, ettersom det er hoa som rugar egga og passar på kyllingane den første tida. Hannen vil vera tent med å flytta seg til ein annan stad for å forsøka å tiltrekkja seg ei ny hoe. Dersom ein vurderer hekking ut frå songåtferd, kan det difor vera snakk om mange fleire hekkingar, men desse vil me aldri få påvist. Metode Norsk Ornitologisk Foreining (NOF) har hatt ansvaret for innsamling og vurdering av observasjonar. Kjerneområde i dei tre viktigaste fylka (Oslo og Akershus, Hedmark og Rogaland) vart overvaka systematisk for å fanga opp alle syngande hannar i området. NOF hadde også ansvaret for å samla inn og verifisera meir perifere område i desse fylka, samt resten av landet. Fylkesmannen i Rogaland hadde ansvaret for å sjekka opp rapportar som kom inn i web-skjema på www.akerrikse.no samt å leggja dei inn i Artsobservasjonar, eller vidareformidla desse til rett fylke. Alle observasjonane vart lagde inn i fuglemodulen i Artsobservasjoner, som dermed kunne hentast ut ved behov. Fylkesmennene i Rogaland, Hedmark, Oslo og Akershus, samt Østfold, gjekk inn direkte for å henta ut observasjonar frå sine fylke. Dei andre fylkesmennene fekk observasjonane vidaresend frå fylkesmannen i Rogaland når det var aktuelt. Fylkesmennene hadde deretter ansvaret for å vidareformidla og følgja opp observasjonane i sitt fylke. I dei aller fleste tilfella gjekk dette ut på å informera kommunen og be kommunen om å kontakta grunneigarar/leigetakarar for å informera dei om at dei hadde åkerrikse på eigedommen sin, og oppfordra dei til å setja i verk tiltak for å ta vare på henne. Same ansvarsrekkja gjaldt for å informera om diverse tilskotsordningar, samt sørgja for at desse vart utbetalte der det vart sett i verk tiltak. Tiltak og erstatning Utsett slått og åkerriksevennleg slåttemønster I 2009 vart det satsa på ulike tiltak. Størst var satsinga på utsett/avstått slått av areal kor det vart observert åkerrikse. Heile 9 fylke fekk gjennomført slike tiltak, og total 16 åkerrikser vart forsøkt sikra. (Rogaland: 4, Oppland: 3, Oslo: 3, Telemark: 1, Sør- Trøndelag: 1, Hordaland: 1, Møre og Romsdal: 1, Nord-Trøndelag: 1 og Østfold: 1). Dette utgjorde eit totalt areal på 136,5 dekar som ikkje vart slått til vanleg tid. Gjennomsnittleg areal sett av til kvar åkerrikse var på 8,5 dekar. Alle tiltaka med utsett slått vart gjennomført på dyrka mark med slåtteng, men nokre få var kombinert med beitemark. Den utsette slåtten vart som oftast kombinert med åkerriksevennleg slåttemønster. I tillegg vart slåtten gjennomført etter åkerriksevennleg mønster for ein del åkerrikser der det av ulike årsaker ikkje vart avsett areal. Spesielt var dette aktuelt i Hedmark, 3
der mange av åkerriksene sat i kornåkrar som ikkje skulle treskast før eventuelle ungar hadde vorte så store at dei var utanfor fare. Ti av åkerriksene sat i areal som var verna, låg brakk, eller som ikkje skulle slåast av andre grunnar. Desse vart difor vurderte til å sitja trygt, og tiltak vart sett på som unødvendig. Bortsett frå i Oslo, fekk alle bøndene som utsette slåtten, utbetalt erstatning for avlingstap. I dei fleste fylka låg satsane på rundt 1500 kr/daa for tre tapte slåttar, og 1000 kr/daa for to tapte slåttar. I tillegg vart det utbetalt erstatning for ekstrautgifter med åkerriksevennleg slått i samband med utsett slått, der kor dette var aktuelt. Ettersom det ikkje var aktuelt å setja av utreska areal i kornåkrar, vart det heller ikkje utbetalt erstatning til dette. Totalt vart det utbetalt 178.637,- kroner i erstatning til utsett slått og åkerriksevennleg slåttemønster. Det meste av erstatningane har gått over SMIL-budsjettet i kommunane, men pengar frå handlingsplan for åkerrikse og andre handlingsplanar, samt kommunale naturforvaltningspengar har også vorte brukte. Åkerriksevennleg drift på bakgrunn av eigna habitat og tidlegare observasjonar I Time i Rogaland vart det også sett av 13 daa til åkerriksevennleg drift på bakgrunn av eigna habitat, kombinert med åkerrikse tidlegare år. Arealet kunne ikkje tilverkast før etter 1. august, og det kunne heller ikkje gå beitedyr på området før 1. august. Målet var å laga eigna habitat i eit aktuelt område, som skulle tiltrekkja seg åkerrikse. Tilskotssatsen var den same som for tre slåttar, ettersom den åkerriksevennlege drifta i dette tilfellet ikkje gjekk ut over produksjonstilskotet. Totalt vart det utbetalt 20.400,- kroner frå kommunen sine SMIL-middel. Det vart ikkje rapportert om åkerrikse på det avsette arealet i 2009. Årsaka til dette kan vera at området vart dårleg sjekka ut for åkerrikse, ettersom det låg litt avsides til frå området som skulle overvakast av NOF. Erfaringane me har fått frå dette tiltaket i år, gjer at me til neste år vil endra denne ordninga, slik at det berre vert mogleg å få tilskot for åkerriksevennleg drift på jorder der kor det sat åkerrikse året før. Ordninga er berre aktuell på Vestlandet, ettersom åkerriksene på Austlandet i mindre grad kjem tilbake til det same jordet år etter år. Dersom det ikkje vert observert åkerrikse innan 10. juli, er det heller ingenting i vegen for at bonden kan slå graset før 1. august. Endringa av ordninga inneber også at tilskotsordninga bør endrast for slike tiltak. Eit forslag til omlegging er at bonden får ein viss sum for å la vera å slå før 10. juli. Dersom det kjem åkerrikse på jordet, vil han så få tilbod om å utsetja slåtten til 1. august mot eit større tilskot. Langsiktig sikring av areal Det har også vore arbeidd med meir langsiktige ordningar for å sikra gode åkerriksehabitat. Med bakgrunn i meldingar om åkerrikseobservasjonar dei siste tre åra, vart eit område på om lag 23 dekar regulert inn som spesialområde åkerrikse på Vibrandsøy i Haugesund, Rogaland. I tillegg vart eit større areal regulert til naturvernområde. Området nord for spesialområdet åkerrikse kan vera aktuelt som utvidingsområde. Her er det sauebeite i dag. 4
Heile Vibrandsøya vart i september kjøpt opp av Haugesund kommune for frilufts- og naturformål. Miljøverndepartementet donerte halvparten av summen, 7,5 millionar, til oppkjøpet. Det er difor gledeleg å vita at det også i 2009 vart observert åkerrikse i hekketida på Vibrandsøy. I 2010 skal det utarbeidast forvaltnings/skjøtselsplan for Vibrandsøy. Også i Rælingen, Akershus, er det sett i gang langsiktige tiltak på Fautøya i Nordre Øyeren. I samband med forvaltningsplanarbeidet for Nordre Øyeren naturreservat, bestemte fleire bønder som dreiv med kornproduksjon på Fautøya, seg for å leggja om drifta til grasproduksjon. 2009 gjekk i hovudsak med til restaurering, og frå neste år vil 110 dekar bli drive på ein måte som legg til rette for hekking av åkerrikse og andre raudlista kulturlandskapsartar. Arealet kan ikkje slåast eller ha inne beitedyr før etter 1. august. 42500 kroner har blitt utbetalt til restaureringstiltaka på Fautøya. Informasjon Vinteren 2008-2009 vart det produsert informasjonsmateriell for handlingsplanen. Materiellet inkluderte 8000 brosjyrar, 1500 plakatar, 3 roll-ups og 2000 jakkemerke med åkerrikselogo på. Informasjonsmateriellet har vorte distribuert til organisasjonane me samarbeider med (NOF og Bondelaget), samt til alle fylkesmennene. Fylkesmennene i dei tyngste fylka har distribuert dette vidare til kommunane sine, alt etter kor potensielle desse er for åkerriksa. Fylkesmennene i dei tre viktigaste åkerriksefylka har fått roll-up. Eit restlager ligg hjå Fylkesmannen Rogaland. Dette vil sendast ut etter behov. Dessverre kom informasjonsmateriellet i trykken litt seint, slik at ikkje alle fylka greidde å distribuera materiellet vidare til kommunane sine før åkerriksesesongen byrja. NOF rakk heller ikkje å senda ut materiell til sine fylkeskoordinatorar. Dette håpar me vil endra seg til neste år. Det har også vore innslag i om handlingsplanen og åkerriksa i lokale media. Desse innslaga har hatt god effekt og ført til at fleire i det ikkje-ornitologiske miljøet har meldt inn observasjonar av åkerrikse. Forsking I 2009 har to studentar ved Universitetet for miljø- og biovitenskap på Ås (UMB) tatt masteroppgåve på åkerrikse. Svein Dale har vore rettleiar. Dei har mellom anna radiomerka åkerriksehannar for å sjå korleis dei flyttar seg og brukar areal. Kvar åkerriksehann har noko spesielt ved songen sin som gjer at han kan skiljast frå andre individ. Studentane har også tatt opptak av songen for å sjå kor mange individ me eigentleg har med å gjera. Syng alle åkerriksene kvar natt? Flyttar dei seg mykje rundt? Desse spørsmåla er viktige å få svar på for få vita kor mange åkerrikser det eigentleg er i populasjonen. Habitatvalet har også vorte studert. Kva type vegetasjon og eng føretrekk åkerriksene? Dette er viktig å få svar på for å kunne målretta tiltaka for å bevara åkerriksene betre. Resultata av studiane er enno ikkje klare, men dei vil truleg kunna vera til stor nytte for handlingsplanen når dei kjem. 5
Konklusjon Det har etter tilhøva vore bra år for åkerriksa med 200 registrerte syngande hannar i 2009. At det derimot ikkje er nokon konstaterte hekkingar, kan tyda på at framtida til åkerriksa i Noreg ikkje er sikra. Det er likevel for tidleg å dra endelege konklusjonar rundt prosjektet. Resultata av iverksette tiltak vil ikkje kunna sjåast før om tidlegast nokre år. Mykje av arbeidet har også i 2009 gått ut på ut på registrering, men i dei fleste fylka har det også blitt gjennomført tiltak. Kommunar og grunneigarar har i stor grad vorte kontakta og informerte om åkerriksa og aktuelle tiltak. For 18 åkerrikser vart det sett av areal som ikkje vart slått. 9 åkerrikser vart vurderte til å sitja trygt, og for dei fleste andre åkerriksene vart det informert om åkerriksevennleg slått. Kor mange slåttar som vart gjennomført på åkerriksevennleg måte, er uvisst. Det vart også sett av eit område med bakgrunn i eigna habitat og tidlegare observert åkerrikse, utan at det vart registrert åkerrikse der i 2009. I tillegg er det sett i verk to langsiktige prosjekt; Fautøya og Vibrandsøy, der det vert lagt til rette for åkerriksevennleg drift i mange år framover. 6