.men det er jo berre pengar. Osterøy Senioruniversitet 4. oktober 2012 Dr.oecon. Aksel Mjøs, Norges Handelshøgskule - Frå finansiering av verksemder til europeiske utfordringar! 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 1 Forståing er ei reise.. Frå Haus og Hosanger til Bergen og London Frå berre sunt folkevit til også å stå på det andre har sett Frå forsikring og investeringsbank til forsking og undervisning 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 2
Kva er no «pengar»? Pengar er innanfor samfunnsøkonomi alt som oppfyller tre krav: Pengar skal kunne brukast som eit bytemiddel Pengar må vera ei rekneeining Penger skal vera eit verdioppbevaringsmiddel Innan finansøkonomien er det dessutan viktig at pengar kan nyttast til å flytta verdiar mellom t.d.: Innskytar og låntakar - Bank Arbeidsfør alder og pensjonstida Pensjonssparing Alle og dei som har uhell Forsikring Selskap og eigarar Aksjeutbyte og utvidingar 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 3 Oversyn 1.Finansøkonomi 2.Krisa i Europa NB! Spørsmål før, under og etter! Takk til professorane Rolf J. Brunstad og Gernot Doppelhofer for viktige innspel! 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 4
Finansielt overblikk. Investorar -Dei som har kapital Kapitalmarknaden Verksemder -Dei som treng kapital Forvaltning Prising Investeringar Styresmaktene - Lover og reglar - Skatt på personar og verksemder - Makroøkonomisk politikk (renter og valutakurs) - Finansiering av stat og kommune - Plassering av formue - Støtte til næringsutvikling Fritt etter Thore Johnsen 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 5 Kva er eigentleg «finans»? Finansiering av verksemder, både eigenkapital og gjeld Forvaltning av formuer i finansmarknadane Verdsetting av alle slags finansielle kontraktar Analyse av avkastning og risiko i prosjekter og plasseringar Verknadene av alternative finansielle beslutningar på verdiar, risiki og samfunnet generelt 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 6
La oss verta meir konkret (1) Dei Orkla-aksjene du arva frå onkel på Austlandet kva er dei finansielle problemstillingane? Finansiell verdi av Orkla? Børsverdi= # aksjer * aksjekurs (?) Verdi gitt varsla sal, kjøp og utbytter (Jordan, Rieber, Jotun, Borregaard??) Effekt av eigarstrukturen Orkla sine mange verksemder? Mangfoldig konglomerat -> merkevareselskap Store eigarskap i andre selskap [I alle høve historisk] 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 7 La oss verta meir konkret (2) Orkla sine finansielle strategiar Kapitalstruktur bruk av gjeld vs. egenkapital? Sikring av viktige risiki rente, valuta, råvarer, ferdigvarer Lønnsstrukturar Konsernsjef Korsvold sin kontrakt gir den rett fokus? Presterer og leverer Orkla? Målt mot seg sjølv, konkurrentar og aksjemarknaden (Indirekte) Orkla sin etiske standard Miljøforhold i råvarer, produksjon og ferdigvarer Arbeidsmiljøtilhøve 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 8
Verksemda sin målfunksjon Verksemda sitt mål er å skapa aksjonærverdiar ikkje produkter, storleik, stolthet el.l. Finansiell verdsetting gjev eitt, presist, sammenliknbart måltall for (økonomisk) betydning av eit prosjekt eller ei verksemd. Verdi kjem av: Kontantstraumar netto av drift og investeringer Avkastning på investert kapital (alternativkost) Risiko Vekst Verksemder må vera verdiskapande for å handtera tilsette, kapital, miljø og samfunn godt på lang sikt! 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 9 Kva nytte har vi av kapitalmarknadane? Er det berre papirflytting, eller? Tilgang til kapital til investering og utvikling av verksemder Børsnotering sikrar truverdig informasjon Børsnotering gjer det tryggare å kjøpa og selja aksjar og gjeldsandeler (obligasjonar) Gjennom fond og nettmeklarar/nettbank kan alle spara på denne måten Børsnoterte selskap vert prisa dagleg gjennom handlar i marknaden og selskap og leiing får difor kontinuerlege «karakterar» Gjennom verdsettinga på børs er det lettare å gjera viktig restrukturering ved å kjøpa, selja eller slå saman selskap Kapitalmarknaden gjev og kapital til stat og kommune (kraftverk). 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 10
350 Tilgang av ny kapital til norske verksemder (år, mrd.kr) 300 250 200 Aksjar 150 100 Obligasjonar Banklån 50 0 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 11 Fem finansielle grunnprinsipp 1. Fokus på kontantstraumar! 2. Pengar er utålmodige 3. Risiko krev avkastning 4. Marknadsprisar er stort sett korrekte 5. Interessekonfliktar skapar agentproblem eigar/leiar, bank/verksemd osb. 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 12
Kjernen: Diskonterte kontantstraumar Forventa kontantstraumar til: - Aksjonærar eller -Selskap Diskonterte til idag: - Avkastningskrav - Risiko -Skatt Fokus på verdien i dag av kontantstraumane i framtida med omsyn til tid, risiko og skatt 30 20 10 - -10-20 -30 1 2 3 4 5 Period 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 13 100 % Samlet, norsk kapitalstruktur (av investert kapital) 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % Lang renteb.gjeld Kort renteb.gjeld Egenkapital 20 % 10 % 0 % Investert kapital=egenkapital + renteberande gjeld 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 14
Kvifor har vi bankar? Marknadsløysing: Låntakar 1 Låntakar 2 Långjevar A Långjevar B Alle overvakar alle! Låntakar 3 Långjevar C Bankløysing: Låntakar 1 Låntakar 2 Låntakar 3 Bank Innskytar A Innskytar B Innskytar C Banken overvakar på vegne av innskytarane Bankar er ein kompetent og effektiv informasjonsprodusent og overvakar av låntakarar Bankar omskaper kortsiktige innskot til langsiktige utlån(!) Bankar utfører betalingar og administrerer lån og innskot i samfunnet Bankar tilbyr risikostyring for investorar 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 15 900 Absolutt markedstørrelse, bedriftsutlån (mrd.nok) 800 700 600 500 400 Annet Sparebank Forretningsbank 300 200 100 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kilde: Den norske bedriftsbankboka, SNF Rapport 04/11 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 16
Bank-Norge (2009) 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Bedriftsutlån per landsdel og banktype, mrd. NOK og % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Annet Sparebank Forretnings bank Andel forr.bank 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 17 Landsdelssamanlikning (2009) Samlet Konsentrasjonsindekser Utlån Innskudd Utlån Innskudd Antall Landsdel Mrd.NOK Mrd.NOK HHI CCI HHI CCI banker Østviken 339 195 0.20 0.49 0.27 0.57 159 Innlandet 24 12 0.23 0.53 0.22 0.51 120 Vest Viken 61 34 0.18 0.45 0.19 0.46 145 Sørlandet 38 19 0.13 0.36 0.16 0.43 104 Vestlandet 291 126 0.12 0.35 0.17 0.45 151 Trøndelag 51 21 0.15 0.41 0.18 0.46 118 Nord Norge 47 19 0.26 0.56 0.26 0.57 100 Gjennomsnitt per selskap: Banksaldi som andel av bedriftenes gjennomsnittlige: Lån Innskudd Utlån i % av: Innskudd i % av: Landsdel Mill.NOK Mill.NOK Brutto gjeld Sum eiendeler Brutto gjeld Sum eiendeler Østviken 14.50 2.25 9.3 % 6.6 % 5.3 % 3.8 % Innlandet 4.38 1.00 35.4 % 22.5 % 13.2 % 9.2 % Vest Viken 5.11 1.12 30.7 % 15.9 % 10.6 % 6.9 % Sørlandet 6.20 1.34 25.5 % 21.9 % 14.8 % 8.9 % Vestlandet 12.00 1.99 24.5 % 15.9 % 10.6 % 6.9 % Trøndelag 7.37 1.13 36.6 % 18.9 % 17.0 % 10.5 % Nord Norge 5.20 1.01 32.0 % 15.1 % 12.7 % 7.6 % 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 18
19 Den Europeiske gjeldskrisa Den Europeiske gjeldskrisa begynte for alvor å koma i fokus våren 2009 Allereie sommaren 2008 hadde enkelte kommentatorer peika på at nokon Eurosoneland hadde ei ikkje bærekraftig gjeldsbelastning 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 19 The European debt crisis (Source: Financial Times 9/2 2010) 20 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 20
Er det håp for eurosona? Rentedifferanse 15/2 & 3/10 Budsjettunder skot % Gjeldsgrad % 2011 2010 2011 2010 Arbeids løyse % Handels balanse % Hellas 37,55 17,57 7,39 12,2 152,32 124,9 14,76-8,16 11,2 Portugal 9,77 7,61 5,62 8 90,55 84,6 11,94-8,73 10,7 Irland 5,25 3,71 10,82 14,7 114,07 82,9 14,50 0,19 4,5 Italia 3,87 3,65 4,31 5,3 120,25 116,7 8,60-3,37 60,6 Spania 3,54 4,35 6,24 10,1 63,92 66,3 19,40-4,78 46,1 Belgia 1,65 1,11 3,90 5,8 97,34 101,2 8,35 1,02 11,0 Frank rike 1,15 0,73 6,02 8,2 87,62 82,5 9,50-2,78 63,2 4.10.2012 Er det håp for eurosona? Folketal Rentedifferanse 15/2 & 3/10 Budsjettunder skot % Gjeldsgrad % 2011 2010 2011 2010 Arbeids løyse % Handels balanse % Hellas 37,55 17,57 7,39 12,2 152,32 124,9 14,76-8,16 11,2 Folketal Portugal 9,77 7,61 5,62 8 90,55 84,6 11,94-8,73 10,7 Irland 5,25 3,71 10,82 14,7 114,07 82,9 14,50 0,19 4,5 Italia 3,87 3,65 4,31 5,3 120,25 116,7 8,60-3,37 60,6 Spania 3,54 4,35 6,24 10,1 63,92 66,3 19,40-4,78 46,1 Belgia 1,65 1,11 3,90 5,8 97,34 101,2 8,35 1,02 11,0 Frank rike 1,15 0,73 6,02 8,2 87,62 82,5 9,50-2,78 63,2 4.10.2012
Årsaker til krisa Dei fem problemlanda, særleg Hellas, har hatt ein finanspolitikk som ikkje var bærekraftig, og som har resultert i høge og aukande gjeldsgrader. Normalt ville dette ha øydelagd deira kredittverdighet, men dette skjedde ikkje sidan EMU medlemskapet vart sett på som ein garanti. Finanskrisa gjorde situasjonen verre og finansmarknadane vart meir opptekne med risikoen for statsbankerott. EMU medlemskapet som tidlegare hadde skaffa desse landa lån på gunstige vilkår, vart no plutseleg ei tvangstrøye. Det ville ha vore mykje enklare å redusera underskota dersom ein samstundes hadde kunna la valutakursen falla. 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 23 Konsekvenser av krisa Draumen om at euroen skulle overta dollaren si rolle som reservevaluta for verda er knust, kanskje for alltid. Hellas kan verta utelukka frå EMU og kanskje følgd av nokon av dei andre problemlanda. Nye EU medlemmer, særleg i Aust og Sentraleuropa, som ennå ikkje er med i EMU, vil kanskje aldri koma inn. Tilliten til euroen er sterkt svekka Dette fører til kursfall som kan væra gunstig på kort sikt for eurolanda siden det gjer dei meir konkurransedyktige. Men i det lange løp kan det øydeleggja euroen sitt rykte som ein stabil valuta. Krisa, særlig dersom den sprer seg vidare, kan kasta Europa og til sist heile verda inn i ein ny og endå djupare nedgangsperiode. 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 24
«Det er dumt å ha for mykje gjeld» Tillitssvikt fører til auka rente, fører til konkurs. 120% gjeld av BNP 8 % rente rentebetaling på 10 % av BNP. Det er igjen noko slikt som 25 % av statsbudsjettet, om statsbudsjettet er 40% av BNP. Dette går jo ikkje rundt. Portugal og Irland betalar ikkje desse høge rentene. Dei er redda av krisefondet og betalar standardrente mot nedskjeringar. Hellas er derimot så djupt i gjeld at det kan sjå vanskeleg ut. Framleis underskot før renter. Har nettopp fått ein gjeldsaneringsavtale på plass 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 25 Krisa i Europa Lang liste av utfordringar: 1. Handtering av offentlig og privat gjeld 2. Rekapitalisering av bankane 3. Stimulera vekst og redusera arbeidsløysa 4. Koordinering av finanspolitikk 5. Demokratisk underskot og generell tregheit 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 26
Aukande offentleg gjeld Andel av BNP Kilde: IMF WEO, April 2012 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 27 Långjevarane gjenoppdagar ulikskapar i risiko.. 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 28
Utfordring #1: Handtering av gjeld Finanskrisa (2007-) førte til offentleg gjeldskrise redningspakkar for bankar og motsyklisk finanspolitikk privat gjeld vart snudd til offentleg gjeld Sterk vekst i byrde av offentleg gjeld etter finanskrisa 2007- behov for hyppig refinansiering av gjeld gjev auka utfordringar for land med høg gjeld i Europa sin randsone Privat gjeld må reduserast raskare for å stabilisera offentleg gjeld kan forventast meir innsparingar på lengre sikt 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 29 2. Rekapitalisering av bankar 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 30
Bankane si eksponering i eurosonen, Financial Times 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 31 Vekst i Europa? Kilde: IMF WEO, April 2012 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 32
Aukande arbeidsløyse Kilde: IMF WEO, April 2012 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 33 Utfordring #3: Stimulera vekst, redusera arbeidsløyse Meir effektive produkt- og arbeidsmarkeder Auka konkurranse i beskytta sektorer og lettare nystarting Refokusera skatte- og velferds-systema for å stimulera økonomisk aktivitet (ikkje inaktivitet) Styrka europeisk fellesmarknad Addressera strukturell problem i finanspolitikken, for eksempel i pensjons- og helsesystema Auka investeringar i fysisk- og humankapital Hjelpe til bruk av nye teknologier, modernisera høgare utdanning, etc 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 34
EU sitt «demokratiske underskot» Nasjonalt politisk fokus på nasjonale interesser Status quo bias Kortsiktige interesser hindrar reformer F.eks. i arbeidsmarknader og pensjonssystem Urealistiske endringar grunna EU sitt design EU-kommisjonen: ikke vald, svarar berre til EU-parlamentet EU-parlamentet: meir makt, men fjernt frå veljarane EUs ministerråd: noverande kompromiss, nasjonale leiarar og ministrar gjer vedtak 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 35 Plan B: Forlata euroen? For nokon økonomiar kan exit fra eurosonen vera optimalt på lang sikt Eksempel: Argentina gjekk frå kobling til dollar og restrukturerte gjelda si 1. Kan redusera gjeldsbyrda 2. Kan auka konkurranseevna og unngå depresjonsår, men kostnadene på kort sikt er høge! 3. Ved utgang frå eurosona vert truverdige reformer endå viktigare for å vinna tilbake tilliten 4. Uavhengig og nasjonal sentralbank, eigen pengepolitikk 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 36
Om Hellas forlet euroen?, Financial Times 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 37 Men likevel, det er jo berre pengar.. Finansfaget er viktig fordi: Ressurs- og risikofordelinga i samfunnet generelt Finansiering av verksemder og arbeidsplassar på ein effektiv måte Forvaltning av finansformuer også for kommunar, organisasjonar og «enker og faderløse» Avsløring av både dårleg styring og direkte svindel og bedrag & er tett kobla til både mikro- og makro-økonomi 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 38
4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 39 Mitt perspektiv no 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 40
Vil du lesa meir? KOV blogg: http://blogg.nhh.no/kriseprogrammet/ 4.10.2012 Aksel Mjøs, aksel.mjos@nhh.no 41