Norsk visearkiv 2012 Norske mellomalderballadar: Hake og bergmannen (TSB A 60) Redaksjon: Velle Espeland, Maren Dahle Lauten, Elin Prøysen, Astrid Nora Ressem, Olav Solberg, Ellen Nessheim Wiger Utgitt med støtte frå Norsk kulturråd, Fritt Ord og Bergesens Almennyttige Stiftelse. Teksten er lastet ned fra bokselskap.no TSB A 60 Hake og bergmannen Innleiing Oppskrift A (BIN 0730) Oppskrift B (BIN 0728) Oppskrift C (BIN 0731) Forkortingar og litteratur Innleiing Ein konge skyt ei hind, som viser seg å vere ei trollkvinne i dyreskapnad. Bergmannen eller dvergen som han også blir kalla, trugar kongen til å gi han dotter si, sidan han uforvarande har drepe kona hans. Bror til kongsdottera, Hake, rir til berget der bergmannen held til, og frir henne ut. På vegen attende følgjer bergmannen etter og freistar Hake med raudt gull, men greier ikkje å ta dei att før sola renn og han blir til stein. Kongsdottera er nok glad for å bli berga, men sørgjer over alt gullet ho måtte reise frå. Det finst åtte variantar av denne balladen, alle frå Telemark. Visa er ikkje registrert i Norden elles, men er i slekt med «Liti Kjersti og bergekongen». Ein variant etter Gro Petersdotter Blikom frå Skafså (f. 1834, emigr. 1867) er trykt hos Bugge (Bugge 1971: 60 63). Bugge skreiv opp tre balladar etter henne i 1856 (Jonsson & Solberg 2011: 554 555). Bugge skreiv også opp denne balladen i ei lang og interessant form etter
husmannskvinna Asgjerd Olsdotter Vislandskosi/Bergland (1839 1866) frå Skafså. Asgjerd Olsdotter kunne meir enn tjue balladar (Jonsson & Solberg 2011: 538 540). Varianten etter Asgjerd er trykt i Danmarks gamle Folkeviser (DgF III: 811 812). Lindeman skrev opp ei strofe med melodi etter Torstein Reiarson Vaale fra Tuddal i 1860 (Ressem 2011:166, typologisert som TSB A 54 etter omkvedet). Utsyn 19 Oppskrift A TSB A 60: Hake og bergmannen Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Asgjerd Olsdotter Vislandskosi,kalla «Asgjær Bergland» i oppskrifta, jf. Jonsson & Solberg 201 1 : 538 540 Skafså, Mo, Telemark. Orig. ms.: NFS S. Bugge i, s. 8 13 Utan oppgitt tittel 1. Kungen han ha' seg ei hind so grand Lat landen over drage han slepte hæne ut, for hó vá tamd De glimar ivi skógar å allealternativ lesemåte: adde grøne heiar. 2. Han slepte hæna ut, for hó vá tamd, han slengde ikring eitt røde gullband. 3. Kungjen han spenner sin bogje mót kné so skaut han den hindi so hó falt ne. 4. Vergjen han kjemealternativ lesemåte: kom seg ríand í går, kungen úti fyri han står. 5. Høyrer du kungen hot eg spyrealternativ lesemåte: seie deg kví skaut dú ihel gývere mi?over «gývere» står det: (aab. e) 6. Eg såg ei hind uppå heió i sinn, eg visste kji de va' gýveri di.over «di» står det: (aab.)
7. HjelpeOver linja står det: (v ergje) meg gud útav adde min meini reinskrifta står det i margen: (Dv ærgens ord) so ska' dú inkje koma livandest heim. 8. Dú ska' inkje koma livandest heim, uttas eg fær dotte dietter linja står det: (aab. i)under linja str det: (tvil, neutr.) 9. Kungen han kjæme seg ríand í går, lill' Kjærsti hó úti fyri han står. 10. Hør dù min fader hot eg spyre deg hot æ' de for eit troll, dú flyte mæ deg? 11. Høyr dú líti Kjersti dú snakk ikkje so, de æ' den festarmann dú då ska få. 12. Æ' her noalternativ lesemåte: då ingen kristen mann, mæ' eg ska få eitt troll útí hand.mellom strofe 12 og 13 står det i reinskrifta: [Fra V. 1 3 V. 20 incl. kunde ikke Kv ædersken holde nærv ærende Vise og den om Bergemanden godt fra hinanden] 13. Vergjen han stidder sin gangaren spak, so sete han lill' Kjærsti uppå hass bak. 14. Dei rei igjænom so tykk ein Skóg, lill Kjærsti grét å VergjenAlternativ lesemåte: bergemannen ló 15. Dei rei igjænom de myrki hav lill [Kjærsti grét å Vergjen] kva.i reinskrifta står det i margen: Mellem V. 1 5 og 1 6 manglede efter Kv æderskens sigend maaske et Vers 16. Vergjen han talar te tærna siover «si» står det: (aab dú tappar meg í ei kanne mæ vin. 17. Dú tappar meg í eitt sylvarhonn, dú kastar der neri trí villarkonn. 18. Den fyste drykkjen hó av de saup drakk
då gløymde hó ikven hæna ha' skapt hó syntest som heile være flaut. 19. Den andre drykkjen Den andre [drykkjen hó av de] drakk, då gløymde hó, kven hæna ha skapt.under linja står det: ell. då blei Beiarlunden fortapt. 20. Den tree [drykkjen hó av de] drakk [då gløymde hó, kven hæna ha] skapt.etter ordet står: ell. fortapt 21. Åkji han ville út å ríe væl úti åri níe.i reinskrifta står det i margen: (skrid. Tonehold) 22. Åkji han kom seg aleini, vergjen han va' ikkji heimi. 23. Høyr dú lill' Kjersti hot eg spyrealternativ lesemåte: seie deg lyster dú kje heimatte' å fygje meg. 24. Véndri festarmann kann eg væl få, men aldrialternativ lesemåte: alli so mykje rødgull sjå. 25. Åkji han stidder sin gangaren spak, so sette han lill' Kjersti uppå hass bak 26. Åkji han kom seg so langt av lei, vergjen etti ropa å skreikalternativ lesemåte: etti kom V. grimm å v rei 27. Åkji, Åkji dú bíe meg so mykje rødegull eg gjeva ska' deg. (so det var han vilde give ham).i reinskrifta står det i margen: [Sangersken mindes ikke 2den L.] 28. Åkji han rei å vergjen han rann, alt ti den dagjen på Himmelen rann. 29. Åkji han rei (ti soli skjein ego) å vergjen sat att i ein stein.
Strofene er unummererte i manuskriptet. Reinskrift: NFS S. Bugge 5, s. 126 128. Oppskrift B TSB A 60: Hake og bergmannen Oppskrift: 1908 av Catharinus Elling etter Hæge Ansteinsdotter Kilan/Findreng, Vrådal, Kviteseid, Telemark. Orig. ms.: NFS C. Elling 2, s. 47 57 Oppgitt tittel: Bergemann og liti Kersti. 1. Aa Bergemannen kommer seg rians i gaard me de règner og de bles aa Kongjen han ute for hanom staar Bronfolder rennir vel, forunden under fjøllo der leikar tri nordmenn. 2. Aa velkommen Bergemann heim te meg no ha e baate brygga aa blanda vin. 3. Eg er no kje so mykje om din mjø og vin som eg e om liti Kersti, dotter din 4. Liti Kersti ho e no so liti eit baan ho kan ikkje inn for dit boer staa.kan ikkje inn for dit boer staa] kan ikkje representere, ta ansv ar som husmor v ed bordet 5. Liti Kersti ho e no so liti ei brur ho kan ikkje nyklann i bure snu.kan ikkje ny klann i bure snu] kan ikkje opne bursdra med nklane, som sy mboliserer kv innemakt 6. Maa eg ikkje liti Kersti me godom faa so ska e lata ellen gjennem BejarlundiBejarlundi] menneskev erda gaa.
7. Aa gak no deg i Stogo inn me eg gjeng te bure og vekkjer dotter mi. 8. Statt upp liti Kersti og klæ deg paa no ska du inn for din Kjærast staa. 9. Liti Kersti ho ha paa se skjorta ny aa den va no alle me gulle sytt. 10. Liti Kersti ho ha paa seg silkjesærk de va nie møyars vinterverk. 11. L[iti] K[ersti] ha paa seg stakkjen rau aa gulle de laag ette kvor den saum. 12. L[iti] K[ersti] ho ha paa seg stakkjen blaa aa gulle de laag ette kvor sin traad. 13. L[iti] K[ersti] ho va no kje beltestor ho slenge ikring seg e røé gulljor.røé gulljor] belte av gull 14. L[iti] K[ersti] ho reiser te bekkje sit gule haar ho rekkte. 15. Dei tvo dei vaska og kjæmde hennars haar dei andre tvo sette gullkrona paa 16. Liti Kersti ho inn gjennem dynni steig aa Bergemann visste ikkje anna hell soli ho skein. 17. Eg helsar deg min far, eg spørge deg maa hott e de for et trold du drikker me no. 18. So tok'n liti Kersti uppaa sit fang gav hennar gullkrona og dronningis navn. 19. So tok'n liti Kersti uppaa sit kne
og gav ho gullkrona og dronningis fé.dronningis fé] rikdom som tilkjem ei dronning (fe = gods, eigedom) 20. So tok'n liti Kersti upp i sit fang so snekt han ut paa dynni sprang. 21. Lille Peder han leita so vie, han leita i de tree kongerikje. 22. Lille Peder han kjeme seg rians i gaar' liti Kersti sto ute og sola sit haar. 23. Aa hør du liti Kersti hott eg spørre deg aa lystar du fygje heimatt me meg. 24. Aa eg lystar no vel fygje heimatt me deg naar eg visste at Bergemannen saag ikkje meg. 25. Lille Peder han gjenge i stogo inn me dragende svær' under skarlaks skind. 26. Lille Peder han lete sit svær'e braa so hoggji'n Bergekongen i lutinne tvo. 27. So fin ein festarmann kunn' e vel faa men aller so rike me augune sjaa. Strofene er unummererte i manuskriptet. Over teksten står det: Norsk 40 (Landstad 43, DgF IV s.483, Arvids. 145) (DgF 245) med ei anna hand. Oppskrift C TSB A 60: Hake og bergmannen Oppskrift: 1912 av Rikard Berge etter Hæge Ansteinsdotter Kilan/Findreng, Kviteseid, Telemark. Orig. ms.: TGM R. Berge CCXXXIV, s. 40 43
Utan oppgitt tittel 1. Aa bergemannen kaam seg rians i gaar mæ de regner aa de blæs aa kongjen han ute fòr haanom staar. bronfòlen rinder væl fòr norden onder fjøllo der leikar tri normenn 2. Aa vælkaammen bergemannen heim ti meg, No hev eg baatte bryggja aa blanda vin. 3. Eg æ kje sò mykje om din mjø aa vin, som eg æ om liti Kjærsti, dotte di. 4. L[iti] K[jærsti] ho æ nok sò lite eit baan, ho kann ikkje inn fòr sitt bore staa.kann ikkje inn fòr sitt bore staa] kan ikkje representere, ta ansv ar som husmor v ed bordet 5. L[iti] K[jærsti ho æ nok sò] liti ei bru ho kann ikkje nyklan' i bure snu.kann ikkje ny klan' i bure snu] kan ikkje opne bursdra med nklane, som sy mboliserer kv innemakt 6. Aa maa eg kje L[iti] K[jærsti] mæ goom faa sò skò eg leta ellen gjenom bèiarlondenbèiarlonden] menneskev erda gaa. 7. Aa gakk du naa deg i stògo inn, mæ eg reiser aa vekkjer dotter mi. 8. Statt upp L[iti] K[jærsti] aa klæ deg paa aa naa du inn fòr din kjæraste(n) gaa. 9. L[iti] K[jærsti] ho ha paa seg skjurta ny, og den va' naaalternativ lesemåte: no alle mæ gulle syt. 10. L[iti] K[jærsti ho ha paa seg] silkjeserk de va nie møyars vintreverk.
11. L[iti] K[jærsti ho ha paa seg] stakkjen ròu, aa gulle de laag ette kvòr den sòum. 12. L[iti] K[jærsti ho ha paa seg] stakkjen blaa [aa gulle de laag itte kvòr den] traa. 13. L[iti] K[jærsti] ho va' naa kje beltestor ho slengjer ikring seg ei rødegull-gjòr.rødegull-gjòr] belte av gull 14. L[iti] K[jærsti] ho reiser ti bekkje sitt gule haare 'o rekte 15. Dei tvo dei vaska aa kjembde henas haar aa dei andre tvo sette gullkrona paa. 16. L[iti] K[jærsti] ho inn igjenom dynni steig aa bergem[annen] visst kje ana hell soli 'o skjein. 17. Eg helsar seg min faer, eg spørje deg maa Aa hòtt æ de fòr eit tròll som du drikke mæ naa 18. Aa de æ kje tròll som du sønes saa men de æ naa kóngjen fòr bergji blaa. 19. Aa b[ergemannen] tukka fram fòrgjylte stol aa sit naa skjøn j[omfru] aa kvil din fot. 20. Aa eg æ kje trøtte, eg kann naa vel staa, men seg meg di meining, sò vilde jeg gaa. 21. Sò tok 'n L[iti] K[jærsti] uppaa sitt fang han gav 'o gullkrona aa draanningjis navn. 22. Sò [tok 'n Liti Kjærsti uppaa sitt] kne, [han gav 'o gullkrona aa] d[raanningji]s fe.draanningjis fe] rikdom som tilkjem ei dronning (fe = gods, eigedom) 23. Sò [tok 'n Liti Kjærsti] uppi sitt fang
aa sò snegt han ret paa dynni sprang 24. Lille Peder han leita sò vie han leita i de trée kongerikjé 25. L[ille] P[eder] han kaam seg rians i gaar L[iti] K[jærsti] sto ute aa sola sitt haar 26. Aa høyr du l[iti] K[jærsti] hòtt eg spøre deg, aa lystar du fygje av heim lande att mæ meg. 27. Aa eg lystar naa vel fygje heim-att mæ deg naa' eg visste at bergem[annen] saag ikkje meg. 28. L[ille] P[eder] han gjenge i stògo inn mæ dragende svær onde skarlags kjinn. 29. L[ille] P[eder] han lete sitt svære braa, sò hòggje 'n bergemannen i lutine tvaa. 30. Sò fin ein festarmann kann eg vel faa, men sò rike aller mæ òugune sjaa. 31. L[ille] P[eder] ha seg ein gangar baa liten aa spak sò sett' 'n l[iti] K[jærsti] uppaa honoms bak. Strofene er nummererte av samlaren. Under oppskrifta står det: (Tone.) = Hake og Bergmannen Bugge nr. 10 Forkortingar og litteratur DgF: Danmarks gamle Folkeviser I XII, jf. litteraturlista NFS: Norsk Folkeminnesamling, Institutt for kulturstudier, Universitet i Oslo TGM: Telemark og Grenland museum Utsyn: Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting, jf. litteraturlista
Bugge, Sophus. [1858]. 1971. Gamle norske Folkeviser. Oslo. Universitetsforlaget. Grundtvig, Svend, Olrik, Axel, Grüner-Nielsen, H., Hildeman, Karl-Ivar, Dal, Erik, Piø, Iørn, Knudsen, Thorkild, Nielsen, Svend, Schiørring, Nils, Rossel, Svend H., Hornby, Rikard, Sønderholm, Erik. [1853 1863] 1966. Danmarks gamle Folkeviser I XII. København. Universitets-Jubilæets Danske Samfund. Heggstad, Leiv & Grüner Nielsen H. 1912. Utsyn yver gamall norsk folkevisedikting. Kristiania. Olaf Norlis Forlag. Jonsson, Bengt R. & Solberg, Olav. 2011. «Vil du meg lyde». Balladsångare i Telemark på 1800-talet. Oslo. Novus.