I bønneboken som inngår i den nye salmeboken har bønn i hjemmet en sentral plass:

!"#$#%&'("$()&("$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$(*$+,-.$ (/01234525$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$607$8095919::2;$ KM 7/13 Liturgi for velsignelse av hus og hjem Merknader fra kirkemøtekomiteen Forslaget til Liturgi for velsignelse av hus og hjem har vært gjenstand for en omfattende saksutredning, høring og behandling i kirkelige organer. Komiteen har i sine drøftelser vært opptatt av hvilke behov en slik liturgi imøtekommer og hva den kan bidra til i vår kirke. Komiteen vil først og fremst legge vekt på at liturgien kan bidra til å knytte bønnespråk tettere sammen med hverdagens liv og gjøre det naturlig å be om velsignelse for hus og hjem. En slik liturgi kan ses i sammenheng med hverdagslige trosytringer som bordbønn, hvor en ber om Guds velsignelse over livets gaver og aftenbønn, hvor en ber om vern mot uro og fare. Å be om velsignelse over hjemmet kan i første omgang oppleves som noe nytt i vår norske kirkelige tradisjon. Likevel er det ikke ukjent og fremmed for oss. Bønn om velsignelse av hus og hjem er en naturlig tanke og inngår i manges bønneliv. Å velsigne allmenne sider av livet ved Guds ord og bønn har lang tradisjon i vår kirke og i vår spiritualitet. Komiteen ser en ny liturgi for velsignelse av hus og hjem som en konkret og håndfast måte å nå inn i hverdagslivet til mange. Den kan gi liturgisk språk til noe som det ofte kan være vanskelig å gi uttrykk for. Et flertall i komiteen mener også at liturgien kan bidra til å understreke Den norske kirkes karakter som folkekirke ved at liturgien kan møte et behov for mange. I bønneboken som inngår i den nye salmeboken har bønn i hjemmet en sentral plass: Hjemmet, hvor én, to eller flere bor sammen, er stedet der mennesker har sin nærmeste tilhørighet. Nettopp i hjemmet har mange mennesker sitt «lønnkammer». Men også i felleslivet i hjemmet, og midt i hjemmets aktiviteter, kan bønnen finne sin plass. Det kan bli særlig meningsfullt om bønnen får plass når merkedager markeres eller feires. Slik kan en himmel reise seg over hverdagen. Slike bønner i hjemmet er en gammel tradisjon i den lutherske kirke. Kanskje kan vi fornye denne tradisjonen, og slik skape et større rom for bønn både for barn og voksne. I de innledende rubrikkene til ordningen heter det at liturgien kan brukes når noen ber presten eller en annen kirkelig medarbeider velsigne deres hjem ved innflytting eller ved en annen anledning. Den kan også anvendes dersom en blir bedt om å komme til hus der noen opplever uro, utrygghet eller hendelser som er vanskelig å forklare. Disse ulike situasjonene er det tatt høyde for i liturgien. I situasjoner der man opplever uro er det en forutsetning at det finner sted samtale på forhånd. I begge situasjoner handler det om mennesker som ønsker at en kirkelig medarbeider skal velsigne og be for hus og hjem. Komiteen mener at liturgien kan være et svar på slike behov. 1

Svaret ligger da ikke i at kirken gir forklaringer på fenomener som opplevd uro i hus. Tvert imot er forutsetningen at kirken ikke stiller diagnose, men ved Guds ord og bønn gir hjelp til å leve i fred, trygghet og glede. Komiteen vil fremheve at en slik liturgi kan utføres både av en prest og av en annen kirkelig medarbeider. Det er altså ingen betingelse at en prest eller annen vigslet medarbeider kommer, selv om dette ofte vil være tilfellet. Komiteen legger vekt på at kirken først og fremst er kalt til å velsigne og be for mennesker, og ikke for materielle ting. Dette understrekes i liturgien, men kan styrkes noe ved å bruke en mer åpnende formulering som «dette hjem/hus»/»denne heim/dette hus» i stedet for «dette hjemmet/huset»/»denne heimen/dette huset» (høyprosa). Liturgien gjelder hus og hjem. Komiteen vil understreke at å vedta en slik liturgi ikke medfører at det også må utarbeides egne liturgier for velsignelse av båt, bil, fly o.l.. I bønneboken er en rekke andre livssituasjoner enn hus og hjem tematisert, uten at det utarbeides liturgier for dette. Komiteen har drøftet det som har vært hovedspørsmålet i saken, om velsignelse av hus og hjem skal utformes som liturgi eller som veiledning. Komiteen foretrekker at den vedtas som liturgi. Det er flere forskjeller mellom disse formene: En liturgi gir saken en annen status enn en veiledning. Liturgier vedtas i Kirkemøtet, mens veiledninger fastsettes administrativt. Viktigere er det at en liturgi er utformet som et ritual. I sterkere grad enn tidligere har kirken sett den viktige rolle ritualer spiller i alle menneskers liv, særlig ved livsoverganger og i kriser. Et ritual formidler mer enn det en kan uttrykke med ord og rasjonalitet og skaper ofte en ny virkelighet for dem det gjelder. Et ritual for velsignelse av hus og hjem vil derfor være naturlig og ønskelig. Enda en begrunnelse finner komiteen i at en vedtatt liturgi i sterkere grad gir retning for hvordan en velsignelses- og forbønnshandling skal utføres, og hvilket teologisk innhold denne har. I situasjoner med opplevd uro i hus er det god grunn til å sikre at en slik handling virker avdramatiserende og nøktern. En liturgi kan sette situasjonen på et konstruktivt spor og hindre at det skapes økt frykt og usikkerhet. Den kan hindre at mennesker føres dypere inn i mystifiserende og fryktskapende årsaksforklaringer. En kristen liturgi med Guds ord og bønn står i kontrast til den kommersialisering en ser i mange av dagens tilbud om magi ved «rensing av hus» o.l. Komiteen foreslår at Fadervår i 1920-oversettelsen gjengis i tekst, i likhet med de nyere formene for Fadervår. Det er viktig at denne oversettelsen er lett tilgjengelig for den som utfører handlingen. Komiteen har foreslått en rekke språklige endringer i liturgiene, også for å få bedre samsvar mellom bokmål og nynorsk. Komiteen forutsetter at liturgien gjennomgås språklig etter de normer som gjelder for liturgiene i gudstjenestereformen. 2

Komiteen har også drøftet forslaget til punkt 2 i vedtaket om å utarbeide en veiledning. Komiteen mener at det ikke er nødvendig å si mye i tillegg til de innledende rubrikkene og selve liturgien. I liturgiens rubrikk 2 føyes det kun til følgende setning: Kirkens oppgave er ikke å ta stilling til mulige årsaker til den opplevde uro, men å gi sjelesorg og hjelp ved Guds ord og bønn. Kyrkja si oppgåve er ikkje å ta stilling til moglege årsaker til at ein opplever at det er uroleg, men å gje sjelesorg og hjelp med Guds ord og bøn. Komiteen foreslår at punkt 2 i det opprinnelige forslaget til vedtak utgår. Komiteen har på ny drøftet sitt tidligere forslag om at «Liturgien oversettes til samiske språk» - og tilleggsforslaget fra første gangs behandling i plenum om oversettelse også til tegnspråk. Komiteen er kjent med at både Samisk kirkeråd og Døvekirkenes fellesråd har svært omfattende oppgaver foran seg med å oversette liturgiene for hovedgudstjeneste og dåp, samt tekstboken. Det er disse rådene som må vurdere og avgjøre hvilke av liturgiene de vil prioritere å oversette først, i forhold til menighetenes behov og hvilke ressurser som er tilgjengelige. Det må arbeides for å sikre økonomi slik at oversettelse av liturgier blir mulig. Ettersom det allerede finnes en liturgi på nordsamisk og lulesamisk for velsignelse av hus og hjem, forutsetter komiteen at denne erstattes med den nye liturgien, når denne foreligger på samiske språk. Foreløpig utgave av liturgi (nynorsk). Teksten skal gjennomgås språklig før publisering. VELSIGNING AV HUS OG HEIM 1 Denne liturgien kan nyttast når folk bed presten eller ein annan kyrkjeleg medarbeidar om å koma og velsigna heimen deira når dei flyttar inn eller ved eit anna høve. Liturgien kan også nyttast på arbeidsplassar eller liknande, der det er ønskje om det. Det er ein føresetnad at dei som bur i eller nyttar huset er til stades under handlinga. 2 Dersom presten eller ein annan kyrkjeleg medarbeidar blir beden om å koma til hus der ein opplever at det er uroleg, utrygt eller at det skjer noko som er vanskeleg å forklare, kan denne liturgien også nyttast. Det er ein føresetnad at den som utfører handlinga har hatt samtale med dei som bed om forbøn. Kyrkja si oppgåve er ikkje å ta stilling til moglege årsaker til at ein opplever uro, men å gje sjelesorg og hjelp med Guds ord og bøn. 3 Vigsla medarbeidarar kan bruke liturgisk drakt eller tenesteskjorte under handlinga. 4) Salmeforslag: Vår Gud han er så fast ei borg (NoS 296, N13 108); Herre, signe du og råde (NoS 600, N13 625); Mektigste Kriste (NoS 528, N13 522); I dine hender, Fader blid (NoS 596, N13 409); Velt all din veg og vande (NoS 461, N13 464); Ingen er så trygg på ferda (NoS 488, N13 488 ); La oss vandre i lyset (NoS 871, N13 431); Jeg er i Herrens hender (NoS 497, N13 494); Å, for djup i Jesu kjærleik (NoS 494, N13 703); Velsignet er det 3

hjem for visst (NoS 746, ikkje med i N13 ); Jesus, lyft ditt ljose merke (NoS 109, N13 115); Sørg for meg, min Fader, du (NoS 304, N13 310); Til himlene rekker din miskunnhet (NoS 307, N13 312); Alt står i Guds faderhånd (NoS 308, N13 314); Gud, lær meg å se (S97 51, N13 326); Det er Guds englers dag (N13 260); Som når et barn kommer hjem (S97 55, N13 325), Du omgir meg (S97 49, N13 498), Deg å få skode (NoS 479, N13 482). 1 Salme Salmen kan utelatast. 2 Innleiing L: I namnet åt Faderen og Sonen og Den heilage ande: Fred vere med dette hus og dei/ho/han som høyrer til her. L: Nåde vere med dykk og fred frå Gud, vår Far, og Herren Jesus Kristus. Etter innleiingsordet kan alle som er til stades svare «Amen» og/eller teikne seg med krossteiknet. L: Vi er samla for å be om velsigning over denne heim/dette hus og alle som høyrer til her, så dei kan bu/leva/arbeida trygt i glede og fred. L: Ein god heim/eit godt hus er prega av Jesu sinnelag. Jesus seier: «For der to eller tre er samla i mitt namn, der er eg midt iblant dei.» Matt 18,20 L: : Vi vil gje denne heim/dette hus og dykk alle over til Guds omsorg og vern. Jesus seier: «For der to eller tre er samla i mitt namn, der er eg midt iblant dei.» Matt 18,20 Liturgen kan eventuelt leggja til nokre ord om bakgrunnen for handlinga. 3 Skriftlesing Den som leier handlinga, eller nokre som høyrer til i huset, les ein eller fleire av desse tekstane. Andre passande bibelord kan nyttast, gjerne ein av søndagstekstane. L: Alle ting blir helga ved Guds ord og bøn. Lat oss høyra Guds ord: 4

A Herren er min hyrding, eg manglar ikkje noko. Han lèt meg liggja i grøne enger, han fører meg til vatn der eg finn kvile. Han gjev meg nytt liv. Han leier meg på rettferds stigar for sitt namn skuld. Om eg så går i dødsskuggens dal, er eg ikkje redd for noko vondt. For du er med meg. Din kjepp og din stav, dei trøystar meg. Du dukar bord for meg framfor mine fiendar. Du salvar mitt hovud med olje. Mitt beger renn over. Berre godleik og miskunn skal følgja meg alle mine dagar, og eg ska bu i Herrens hus gjennom alle tider. (Salme 23) B Herre, eg søkjer tilflukt hos deg, lat meg aldri bli til skamme! Fri meg ut i di rettferd! Vend øyret til meg, skund deg og redd meg! Ver meg eit vern og eit berg, ei borg til frelse! Du er mitt fjell og mi borg; for ditt namn skuld fører og leier du meg. Løys meg or garnet dei har spent ut for meg! For du er mi tilflukt. I dine hender gjev eg mi ånd; du løyser meg ut, Herre, du trufaste Gud. (Salme 31,1-6) 5

C Gud er vår tilflukt og styrke, ei hjelp i naud og alltid nær. Difor reddast vi ikkje når jorda skakar, når fjella vaklar i havsens djup. Herren Sebaot er med oss, Jakobs Gud er vår faste borg. (Salme 46,1-3.12) D Eg lyfter auga mine til fjella. Kvar kjem mi hjelp ifrå? Mi hjelp kjem frå Herren, som har skapt himmel og jord. Han vil ikkje la foten din vakla, din vaktar vil ikkje blunda! Sjå, han blundar ikkje og søv ikkje, Israels vaktar. Herren er din vaktar, Herren er din skugge ved di høgre hand. Sola skal ikkje skada deg om dagen, heller ikkje månen om natta. Herren skal vara deg frå alt vondt. Han skal verna om ditt liv. Herren skal vara din utgang og din inngang frå no og til evig tid. (Salme 121) E Dersom Herren ikkje bygger huset, arbeider bygningsmennene fåfengt. Dersom Herren ikkje vaktar byen, vaker vaktmannen fåfengt. (Salme 127,1) F Men når de kjem inn i eit hus, skal de først seia: «Fred vere med denne heimen!» Om der bur eit fredens menneske, skal freden dykkar kvila over han. Dersom ikkje, skal freden venda attende til dykk sjølve. Når de kjem inn i ein by 6

og dei tek imot dykk, så et det dei set fram for dykk! Læk dei sjuke der og sei: «Guds rike er kome nær til dykk!» (Luk 10,5-6.8-9) G Medan dei var på veg, kom Jesus til ein landsby, og ei kvinne som heitte Marta, tok imot han i heimen sin. Ho hadde ei syster som heitte Maria, og Maria sette seg ved Herrens føter og lydde på orda hans. Men Marta hadde det så travelt med alt ho skulle stella til. Og ho gjekk bort til dei og sa: «Herre, bryr du deg ikkje om at syster mi lèt meg vera tenar åleine? Sei til henne at ho skal hjelpa meg.» Då svara Herren: «Marta, Marta! Du gjer deg strev og uro med mange ting. Men det er eitt som er nødvendig. Maria har valt den gode delen, og den skal ikkje takast frå henne.» Luk 10,38-42 H Så kom Jesus til Jeriko og drog gjennom byen. Der var det ein mann som heitte Sakkeus; han var overtollar og svært rik. Han ville gjerne sjå kven Jesus var, men kunne ikkje koma til for folkemengda, for han var liten av vekst. Difor sprang han i førevegen og klatra opp i eit morbærtre så han kunne få sjå han, for der kom han til å gå forbi. Då Jesus kom dit, såg han opp og sa til han: «Sakkeus, skund deg og kom ned! For i dag må eg ta inn i ditt hus.» Då skunda han seg ned og tok imot Jesus med glede. Men alle som såg det, murra og sa: «Han har teke inn hos ein syndig mann.» Men Sakkeus steig fram og sa til Herren: «Herre, halvparten av alt eg eig, gjev eg til dei fattige, og har eg truga pengar frå nokon, gjev eg fire gonger så mykje tilbake.» Då sa Jesus til han: «I dag er frelse komen til dette huset. For han er òg ein Abrahams son. For Menneskesonen er komen for å leita etter dei bortkomne og berga dei.» (Luk 19,1-10) I Då dei kom bort imot den landsbyen dei skulle til, gjorde han som han ville gå vidare. Men dei bad han inntrengjande og sa: «Ver hos oss! Det kveldar, og dagen er på hell.» Då gjekk han inn og gav seg til hos dei. Og medan han sat til bords med dei, tok han brødet, bad takkebøna, braut det og gav dei. Då vart auga deira opna, og dei kjende han att. (Luk 24,28-31) J Dagen etter stod igjen Johannes der med to av læresveinane sine. Då Jesus kom gåande, såg Johannes på han og sa: «Sjå, Guds lam!» Dei to læresveinane høyrde kva han sa og følgde etter Jesus. Jesus snudde seg, og då han såg at dei 7

følgde etter, sa han: «Kva leitar de etter?» Dei spurde: «Rabbi», det tyder «lærar» «kvar bur du?» «Kom og sjå», svara Jesus. Så gjekk dei med han og såg kvar han budde, og dei vart verande hos han den dagen. Det var omkring den tiande timen. (Joh 1,35-39) K Det var om kvelden same dagen, den første dagen i veka. Læresveinane var samla og hadde stengt dørene, for dei var redde jødane. Då kom Jesus; han stod midt imellom dei og sa: «Fred vere med dykk!» Då han hadde sagt det, viste han dei hendene sine og sida si. Læresveinane vart glade då dei såg Herren. Igjen sa han til dei: «Fred vere med dykk! Som Far har sendt meg, sender eg dykk.» (Joh 20,19-21) L For eg er viss på at verken død eller liv, verken englar eller krefter, verken det som no er eller det som koma skal, eller noka makt, verken det som er i det høge eller i det djupe, eller nokon annan skapning, skal kunna skilja oss frå Guds kjærleik i Kristus Jesus, vår Herre. (Rom 8, 38-39) M Gled dykk alltid i Herren! Endå ein gong vil eg seia: Gled dykk! Lat alle menneske få kjenna kor godhjarta de er. Herren er nær. Ver ikkje urolege for noko! Men legg alt de har på hjartet, fram for Gud i bøn og påkalling med takkseiing. Og Guds fred, som går over all forstand, skal vara dykkar hjarte og tankar i Kristus Jesus. Til slutt, sysken: Alt som er sant, og alt som er ære verdt, alt som er rett, og alt som er reint, alt som er verdt å elska, og alt som er verdt å akta, ja, alt som er til glede og alt som fortener ros, legg vinn på det! Det som de har lært, og det de har teke imot, det de har sett og det de har høyrt av meg, gjer alt dette og fredens Gud skal vera med dykk. (Fil 4,4-9) N De er Guds utvalde, heilage og elska av han. Kled dykk difor i inderleg medkjensle og ver gode, milde, audmjuke og tolmodige, så de ber over med kvarandre og tilgjev kvarandre om den eine har noko å klaga den andre for. Som Herren har tilgjeve dykk, skal de tilgje kvarandre. Og over alt dette: Kled dykk i kjærleik, det bandet som bind saman og gjer fullkomen. Lat Kristi ord få rikeleg 8

rom hos dykk, så de med visdom kan undervisa og rettleia kvarandre, med salmar, hymner og åndelege songar. Syng for Gud med takk i hjarta! Og alt de gjer, i ord og gjerning, skal de gjera i Herren Jesu namn og ved han takka Gud, vår Far. (Kol 3,12-14.16-17) 4 Salme Salmen kan utelatast. 5 Kort tale Her kan det følgja ein kort tale. 6 Truvedkjenning Her kan ein seia fram truvedkjenninga, eventuelt også med forsakinga. L: Lat oss saman vedkjennast forsakinga og trua, som vi er døypte til: A: Eg forsakar djevelen og alle hans gjerningar og alt hans vesen. Og/eller: (L: Lat oss vedkjennast vår heilage tru) A: Eg trur på Gud Fader, den allmektige, som skapte himmel og jord. Eg trur på Jesus Kristus, Guds einborne Son, vår Herre, som vart avla ved Den heilage ande, fødd av Maria møy, pint under Pontius Pilatus, vart krossfest, døydde og vart gravlagd, fór ned til dødsriket, stod opp frå dei døde tredje dagen, 9

fór opp til himmelen, sit ved høgre handa åt Gud, den allmektige Fader, skal koma att derifrå og døma levande og døde. Eg trur på Den heilage ande, ei heilag, allmenn kyrkje, eit samfunn av dei heilage, forlating for syndene, oppstoda av lekamen og evig liv. Amen. 7 Bøn L: Lat oss be: L: Gode Gud, vi takkar deg for di omsorg mot oss. Du har gjeve oss alt vi treng for å leva. Vi bed for denne heim/dette hus (e.l.) og for alle som høyrer til her (namn kan nemnast). Skap rom for glede og fellesskap, for tru og håp og vara heimen frå frykt og fare. Vi bed i Jesu namn. Amen. L: Gud, vår Far, vi takkar deg for denne heim/dette hus (e. l.) og vi bed deg: Vern heimen/huset mot uro og fare. Ver nær hos dei som /bur her (namn kan nemnast)/går inn og ut av dette huset. Gje dei evne og vilje til å støtta kvarandre i medgang og i motgang, så dei kvar dag ventar på deg med glede. Velsign denne heim/dette hus, i Jesu namn. Amen. L: Jesus Kristus, oppstadne Frelsar og Herre, vi takkar deg for at du har sigra over synda og døden. Vi bed for denne heimen/dette huset (e.l.): Ver nær amed di velsigning og vara heimen/huset frå alt vondt. Ta bort det som skaper uro og angst på denne staden og lat din fred, som går over all forstand, kvila over dei som bur her/held til her. Herre, høyr vår bøn. Presten eller ein annan kyrkjeleg medarbeidar kan i tillegg be ei fri bøn som passar til situasjonen. Dei som høyrer til i huset kan òg be bøner. Saman med bønene kan ein tenne lys og det kan vere stille. Til dømes kan ei av desse bønene frå Bøneboka nyttast: 10

ML: Verna meg, Gud, for eg søkjer tilflukt hos deg.(salme 16,1) ML: Av hjartet søkjer eg r tilflukt hos den høgste Gud, som har skapt alle ting, miskunnsame Far, du kjelde til all nåde og miskunn. Av hjartet søkjer eg tilflukt hos Kristus, vår Forløysar, som gjenopprettar alle ting, det fullkomne og uutgrunnelege ordet frå Gud. Av hjartet søkjer eg tilflukt hos han som fyller alt i alle, som høyrer våre bøner, den reine, stille, Heilage Ande. Etter kinesisk liturgi, utforma av Karl Ludvig Reichelt (1877-1952) ML: Herre, eg bind meg i dag til di makt. Du held meg, du leier. Du vaktar, lyder til min trong. Du lærer meg visdom. Ditt skjold vernar, ditt ord opnar min munn. Din hærskare forsvarar meg. Kristus hos meg og i meg, bak meg og framfor meg, ved sida mi. Kristus som vinn meg, som reiser meg opp. Kristus under meg og over meg, hos meg i fred og fare. Kristus i hjarta til dei som elskar meg, i orda frå alle ukjende, i orda frå dei som står meg nær. St. Patricks brynje etter dikt frå 700-talet tillagt St Patrick (389-461) 11

ML: Herre, gjer mitt liv til bøn. Alt eg gjer, bed til deg: - Når eg opnar ei dør, bed eg om at du må opna hjartet mitt og bu hos meg. - Når eg vaskar klede, bed eg om at du må reinsa meg og tilgje meg mi synd. - Når eg skriv brev, bed eg om at du må tala til meg om di sanning. - Når eg tenner eit lys, bed eg om at du må leia meg til gode gjerningar så eg kan lysa opp vegen til deg for andre. - Når eg vatnar blomar, bed eg om at du må fylla meg med åndeleg regn som skaper fornying og vekst i livet mitt. - Når eg kokar tevatn, bed eg om at du må tenna eld i mitt indre så eg alltid kan tena deg med varme for andre. Ei ukjend kinesisk kvinne Deretter følgjer: A: Vår Far i himmelen! Lat namnet ditt helgast. Lat riket ditt koma. Lat viljen din råda på jorda slik som i himmelen. Gjev oss i dag vårt daglege brød, og tilgjev oss vår skuld, slik vi òg tilgjev våre skuldnarar. Og lat oss ikkje koma i freisting, men frels oss frå det vonde. For riket er ditt og makta og æra i all æve. Amen. A: Fader vår, du som er i himmelen! Lat namnet ditt helgast. Lat riket ditt koma. Lat viljen din råda på jorda så som i himmelen. Gjev oss i dag vårt daglege brød. Forlat oss vår skuld, som vi òg forlèt våre skuldmenn. Før oss ikkje ut i freisting, 12

men frels oss frå det vonde. For riket er ditt, og makta og æra i all æve. Amen. 8 Velsigning teikna seg med krossteiknet. L: Ta imot velsigninga. L: Herren velsigne deg og vare deg. Herren la sitt andlet lysa over deg og vere deg nådig. Herren lyfte sitt åsyn på deg og gje deg fred. A: Amen. L: Vår Herre Jesu Kristi nåde, Guds kjærleik og Den heilage andens samfunn vere med dykk alle! A: Amen. L: Gud vare din utgang og din inngang frå no og til evig tid. A: Amen. 9 Salme Salmen kan utelatast. 13