UNIVERSITETI I GJAKOVЁS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT-PROGRAMI FILLOR

UNIVERSITETI I GJAKOVЁS FEHMI AGANI FAKULTETI I EDUKIMIT-PROGRAMI FILLOR PUNIM DIPLOME Tema: Ndikimi i lojёs tek fёmijёt me sindromen DOWN Mentori: Prof.Ass.Dr.Shefqet Mulliqi Kandidatja: Besarta Gashi Gjakovё, 2017

Ky punim diplome u mbajt me datë para Komsisionit Vlerësues në pëperberje: 1. Kryetar/e 2. Mentor 3. Anëtar Komisioni e vlerësoj punimin me notën ( ) 1

PËRMBAJTJA FALENDERIMET...4 HYRJE...5 Kapitulli I Qellimet e hulumtimit..6 1.1Objektivat e hulumtimit.. 6 1.2Hipoteza..6 1.3Metodat dhe teknikat hulumtuese. 7 Kapitulli II Historia.....8 2.1 Si krijohet sindroma DOWN?...8 2.2 Si e mori këtë emër?...9 2.3Kush e zbuloi dhe shpjegoj shkaktarin gjenetik te sindromes DOWN?...9 2.4Sa është e zakonshme lindja e një fëmije me sindromen DOWN?...9 2.5Cfarë jetë do të ketë një fëmijë që rritet me sindromen DOWN?...9 Kapitulli III Cka e karakterizon sindromen Down?...10 3.1Karakteristikat fizike. 10 3.2Problemet shëndetësore të cilat janë më të prirura të shfaqen te njërizit me sindromen Down?...11 Kapitulli IV Llojet e syndromes DOWN....,.11 4.1 Cka duhet dhe nuk duhet të thuhet?...11 4.2 Sterotipet/Paragjykimet....12 4.3 Faktet...12 2

4.4Aftësia për të mësuar dhe mësimxënia.....13 4.5 Loja dhe kuptimi I lojës.... 13 4.6 Loja dhe edukimi...14 4.7 Cfarë lojra mund të luani me fëmijët me sindromen DOWN?...16 Kapitulli V Aftësia e të folurit...17 5.1 Artikulimi i fjalimit....17 5.2 Qartësia e bisedës.. 17 5.3Aktivitetet e frymëmarrjes..18 Kapitulli VI Aktiviteti dhe lojërat...18 6.1 Aktivitetet e përbaëshkëta....18 6.2 Të nxënit pëmes të shikuarit dhe të imituarit.... 19 6.3 Loja me moshatarët...20 6.4 Një gamë e përvojës shoqërore. 21 6.5 Mardhëniet me fëmijët e tjerë... 21 6.6 Rëndesia e miqësisë...22 6.7 Ndikimi i lojës së përbashkët,fëmijët me sindromen Dwon dhe fëmijët tipik....22 6.8 Disa nga lojërat që ndikojn tek fëmijët me sindromen DOWN?...24 6.9 Analiza e hipotezës.. 25 PËRFUNDIMI 26 LITERATURA..28 SHTOJCA....29 3

FALËNDERIM! Unë dua të shpreh falënderimet dhe mirënjohjen time për ata të cilët kanë luajtur një rol të rëndësishëm në studimet e mia bachelor. Veçanërisht falënderoj mentorin Prof. Ass.DR. Shefqet Mulliqi, për mbështetjen, durimin, për profesionalizmin e saj. Ai qartësoi idetë e mia për realizimin e studimit të temës së diplomës. Unë jam mirënjohëse për marrëdhënien bashkëpunuese. Do të jetë udhërrëfyes, model në punën time akademike. Ndihma profesionale dhe inkurajimi i tij më sollën në këtë nivel. Ju falënderoj profesor! 4

HYRJE Duke u nisur nga fakti qё tashmё ka filluar tё aplikohёt arsimi gjithpёrfshirёs duhet ditur qё nuk mjafton vetёm nё njё klasё me nxёnёs tё rregullt tё jetё edhe njё nxёnёs me nevoja tё vecanta, por duhet ditur mёnyra se si duhet casur atij fёmije.nёpёr shkolla tona ka shumё mёsimdhёnёs, por jo tё gjithё prej tyre punojnё nё mёnyr profesionale, gjithmonё duke ju referuar raportit mёsuesnёnёs me nevoja te vecanta.fёmijёt me sindromen DOWN nё Kosovё tashmё janё pjesё e arsimit qё nga kopshtёt, e pikёrisht nё kopshtё, aty ku fёmiu merr hapat e parё te arsimit, mёsuesit nuk janё shumё tё pёrgaditur tё kenё njё fёmijё me sindromen DOWN nё klasёn e tyre.ka disa prej mёesimdhёnёsve qё janё tё interesuar t i mёsojnё, e tё tjerё arsyetohen me faktin qё janё pengesё nё klasё e duan shumё vёmendje. Cdo fёmijё ka nevoja tё vecanta, vetёm se te dikush ato nevoja janё mё tё theksuara, kёshtu qё na takon neve mёsuesve qё tё ju ndihmojmё e t i bёjmё ata tё ndihen tё barabartё para shoqёrisё. Ne si shoqёri nuk ёshtё se jemi shumё pёrkrahёs ndaj personave me nevoja tё vecanta dhe i frikёsohemi dickaje qё ёshtё mё ndryshe se ne. Personat me sindromen DOWN tashmё nuk janё tё izoluar dhe barrё e shoqёris sic mund tё jenё etiketuar dikur. Sot janё pikёrisht ata qё po mundohёn tё ju ndryshojnё mendimin njerёzvё, qё mjafton tё kenё vetёm pak pёrkrahje, e pjesёn tjetёr mund ta arrijnё vetё. Njerzitё e prekur me sindromen Down kanё pamje tё dallueshme tё fytyrёs.edhe pse jo tё gjithё personat e prekur me kёtё sindrom kanё karakteristika e njёjta,disa nga karakteristikat mё tё rёndomta janё:koka e vogёl, qafa e shkurtёr,gjatёsia e shkurtёr, gjuhё mё tё spikatur, veshёt e vёgjel, dhe me formё tё quditshme,duart e shkurtёra dhe tё gjera, gishtat relativisht tё shkurtёr, sytёlartё dhe tё shtrembёruar, etj. Sindroma Down paraqet mё shumё rreziqe tё gratё tё moshuara qё ngelёn shtatёzёnё.ato kanё mё shumё probablitet tё lindin fёmijё mё kёto crregullime. Ndёrisa tek njё femёr nёnё nё moshёn deri nё 24 vjec probabliteti ёshtё 1 nё 1300, tek nёnat 45 vhec ky raport ёshtё 1 nё 25. Kur kalon mosha 45 vjece pёr gruan rritet rreziku pёr lindjen e njё fёmijё trisomik. Pёrafёrёsisht 1/3 e fёmijёvё me sindromen Down kanё defekte nё zemёr, shumica e tё cilave tashmё mund tё korigjohen me operacion. Tё rriturit me sindromen Down janё tё prirur ndaj arteriskerozёs e cila mund t i cojё drejtё sёmundjeve tё zemrёs. Problemet me stomakun janё shumё tё pёrhapura. Gjithashtu edhe problemet e shikimit janё shumё tё larta tek herimiopi me sindrimen Down, si shikimi i vёngёr, miopi apo herimiopi. formim katarakti etj. Fakti mё i rёndёsishem qё duhet ditur rreth fёmijёve me sindromen Down, ёshtё se me kujdesin dhe mbёshtetjen e duhur terapeutik qё nё fёmijёrin mund te arrijё tё pёrmbushin potencialim e tyre, fakt ky qё con nё mundёsinё pёr tё jetuar njё jetё tё gjatё gjithpёrfshirёs dhe tё pavarur, por ate jetё pjesё active e komunitetit ku jetojnё. Fёmijёt me sindromen Down janё shtrytёzuёs tё hershёm tё evlaimeve tё gjёr e shёndetёaore dhe intervenim profesionale, por e rёndёsishme pёr tu mbajtur mend ёshtё qё cdo fёmijё meriton tё jetё i rrethuar nga njerёzit qё i duan, i respektojnё dhe addmirojnё tё gjithё fёmijёt. 5

Kapitulli I QЁLLIMI I HULUMTIMIT Qёllimi i kёtij hulumtimi ёshtё tё tregojё qё loja pёr dikё mundё tё sherbёj vetёm si argёtim, e pёr personat me sindromen DOWN ёshtё mё shumё, ajo mund tё ju shёrbejё si mёsim pёr tё gjithё jetёn. 1.1OBJEKTIVAT E HULUMTIMIT Cka ёshtё sindroma DOWN? Cka e karakterizon njё person me sindromen DOWN? Si tё sillёmi me njё person qё ka sindromen DOWN? Cfarё rёndёsie ka loja tek fёmijёt me sindromen DOWN? A mund tё ketё njё fёmijё mё sindromen DOWN lojra tё vecanta apo gjithё pёrfshirёse? 1.2HIPOTEZA H.1 A ka lojёra tё mjaftueshme qё ndihmojnё nё zhvillimin psiqik tё fёmijёve me sindromen DOWN? H.2 Sa kanё pёrkrahje fёmijёt me sindromen DOWN nё institucionet arsimore? 6

1.3 METODAT DHE TEKNIKAT HULUMTUESE Gjatё ketijё hulumtimi kam pёrdorur disa metoda pёe mbledhjen e tё dhёnave, ato janё: Metoda e bisedes- kam biseduar me prindёr, mёsimdhёnёs, familjarё nё mёnyrё qё tё marr sa mё shumё tё dhёna pёe hulumtim. Metoda pёrshkruese- kjo metodё mё ka ndihmuar tё pёrshkruaj pamjen fizike dhe karakteristikat e tjera qё i posedojnё fёmijet me sindromen DOWN. Metoda shpjeguese- ёshtё pёrdorur kur ёshtё shpjeguar crregullimi kromozomal, arsyet si dhe shpjegimin e lojrave tё ndryshme. Metoda statistikore- pasi qё hulumtimi ka tё bёjё me personat e prekur me sindromen DOWN, nё kёtё hulumtim kam pёrdorur numra duke treguar shifrёn sa persona ka me kёtё sindrom, me pёrqindje (%), ku kam treguar llojet e kёtij sindromi. Teknikat e hulumtimi Teknikat e hulumtimit qё janё pёrdorur nё kёtё hulumtim janё vёzhgimi dhe intervistimi. Vёzhgimi- gjatё punёs praktike kam vёzhguar mёnyrёn se si mёsimdhёnёsit i trajtojnё dhe si iu qasen fёmijёve me sindromen DOWN. Gjithashtu kam vizituar Organizatёn DOWN Syndrome Kosova, ku kam vёzhguar nga afёr punёn dhe kujdesin qё u ofrojnё kёtyre personave. Intervista- nё kёtё hulumtim kam pёrdorur intervista tё cilat i kam zhvilluar me prindёr tё fёmijёve dhe me mёsimdhёnёs tё klasave gjithёpёrfshirёse 7

Kapitulli II HISTORIA 2.1. Si krijohet sindroma DOWN? Nё trupin e njeriut cdo qelizё pёrmban 46 kromozome, mё saktёsisht dy palё nga 23 kromozomeve. Veza e cdo femre ka 23 kromzome, po aq ka edhe cdo spermё e mashkullit. Nё momentin kur bёhet ngjizja dhe sperma e fertilizon vezёn, atёherё krijohet njё qenie e re humane/njerёzore, e cila ka njё set tё kompletuar kromozomesh. Ne si qenie njerёzore, e dimё se jo gjithcka mund tё shkojё ashtu sic duam, apo sic e planifikojmё, e sidomos jetёn nё cift dhe fёmijёt, sepse ka raste kur ndodhin disa crregullime dhe formohen abnormalitetet kromozomale, e njё prej tyre ёshtё edhe sindroma DOWN. Ky lloj abnormaliteti apo crregullimi kromozonal ndodh gjatё ngjizjes, nё vend qё tё merret njё kromozom 21 nga babai dhe njё nga njё kromozom 21 nga nёna, ka edhe njё kromozom shtesё qe rezulton nga njё ndarje abnormale qelizore. Pra nё kromozomin e 21-tё i bie qё tё shtohet edhe njё kromozom, qё dmth foshnja e lindur nё vend qё ti ketё 46 kromozome, ajo ka 47, e ai kromozom shtesё do tё jetё i pranimshёm nё secilёn qelizё tё trupit tё foshnjёs. 2.2. Si e mori kёtё emёr? Nё fillim personat me kёtё sindrom quheshin mongol. Psikologu John Londgno Down, gjatё punёs sё tij e ka vёrejtur qё shumё pacientё kishin ngjashmёri fizike, kjo ndodhi gjatё vitit 1866. Mё pas nё vitin 1961, 19 ekspertё ndёrkombёtarё propozuan qё tё mos pёrdoret termi mongol por sindromi DOWN, e qё nga viti 1965, termi sindromi DOWN u pranua si term universal botёror. 8

2.3.Kush e zbuloi dhe shpjegoi shkaktarin gjenetik tё sindromes DOWN? Shkencёtari Jerome Lejeun ishte ai qё zbuloi saktё numrin e kromozomeve nё trupin e njeriut, e kёshtu pasta jai arriti ta shpjegojё edhe crregullimin gjenetik tё kromozomit 21. 2.4.SA ЁSHTЁ E ZAKONSHMЁ LINDJA E NJЁ FЁMIJE ME SINDROMEN DOWN? Nё Amerikё deri nё ditёt e sotmё numёrohen afёrsisht 250.000 persona me kёtё sindrom qё i bie 5300 foshnje cdo vit. Sindroma DOWN apo sic njihet ndryshe edhe trisomia 21, ndodh 1 nё cdo tё 691-ten lindje, kjo gjithmonё duke u bazuar nё statisikat e fundit nё SHBA. Nё Kosovё, pёr shkak tё kushteve, paragjykimeve si dhe rasteve kur prindёrit nga turpi nuk e tregojnё fёmijen e tyre dhe pёr kёtё shkak nuk dihёt numri i saktё i personave me sindromen DOWN, por dihet qё kalon shifrёn 850, duke u bazuar nga statistikat e organizatёs Down Syndrome Kosova. 1 2.5.Cfarё jetё do tё ketё njё fёmijё qё rritet me sindromen DOWN? Me kalimin e viteve, shoqёria ka filluar tё vetёdijesohёt dhe tё jetё mё pak paragjykuese, si dhe mundёsit janё mё tё mёdha nё krahasim mё vitet e kaluara. Janё vetё personat me kёtё sindrom, qё mё punёn dhe angazhimin e tyre po i hedhim poshtё paragjykimet, po ёshtё mё se e logjikshme qё ata nuk do t ia dilnin pa mirёkuptimin dhe pёrkrahjen e familjarёve e tё afёrmve tё tyre. Ideja ёshtё qё duhet tё jemi ne njerёzit me 46 kromozome, ata qё ju japim mundёsin personave me sindromen DOWN tё zhvillojnё e tё pёrdorin talentet e tyre pёrkundёr vonesave zhvillimore qё ata kanё. Nese fёmijёt me sindromen DOWN kanё shёrbime apo u sigurohёn menjёherё pas 1 Down Syndrome Kosova (DSK) ёshtё organizatё jo qeveritare, me status Shoqatё, e themeluar me 4 mars 2007, prindёr tё fёmijёve dhe personave tё prekur nga sindromi DOWN. 9

lindjes, atёherё gjatё rritjes dukshёm fёmija do tё ketё mё shumё pёrparim nga ai fёmijё qё nuk i ёshtё nёnshturar asnjё shёrbimi.shёrbime tё llojit terapi e tё folurit, fizike, tё zhvilluarit etj, Por duhёt tё dimё se jo tё gjithё fёmijёt me kёtё sindrom mund tё vijojnё mёsimin nё klasa tё rregullta apo shkolla te zakonshme sepse disa prej tyre kanё nevoja me specifike dhe duhёt kryesisht njё planprogram mё specifik pёr ta. Sot kemi persona me sindromen DOWN qё vazhdojn studimёt dhe qё punojnё. Kapitulli III ÇKA E KARAKTERIZON SINDROMEN DOWN? 3.1. Karakteristikat fizike: Kanё sy qё shtrihen lartё dhe jashtё Njё rrudhё e vetme qё shtrihet horizontalisht nёpёr pёllёmbёn e dorёs Veshё tё lёshuar Duar tё vogla Qafё tё drejtё Gishti I vogёl ka vetёm njё pёrkulje, nё vend tё dy Hapёsirё mё e madhe nё mes tё gishtit tё madh tё kёmbёs dhe atij tё dytit Gjuhё mё tё gjerё, e cila ka tendencё tё dalё jashtё Shtatё tё shkurtёr 10

3.2 Problemet shёndetёsore tё cilat janё mё tё prirura tё shfaqen te njerёzit me sindromen DOWN Defektet me zemrёn, tё cilat shfaqen nё njё nga tre fёmijё me kёtё sindrom( fёmiu duhet tё bёjё njё ekokardiam brenda dy muajve tё parё tё jetёs qё tё vёrtetohet a e ka problemin e zemrёs) Defekte nё traktin digjestiv Ndonjёherё problem me shikim dhe dёgjim Kapitulli IV Llojet e sindromes Down Janё tre grupe kryesore: Foshnja mund tё ketё trisominё 21, prezenca e materialit tё gjenit shtesё nё ciftin 21 tё kromozomeve, rreth 95% tё njerёzve tё prekur me sindromen DOWN kanё trisominё 21. Rreth 4% kanё translokacion, kur kromozomi shtesё 21 shkatёrrohet dhe bashkohet me njё tjetёr. 1% kanё Mozaik, ku vetёm disa qeliza kanё trisominё 21. 4.1Çka duhet dhe nuk duhet të thuhet? Me cilat fjalё nuk duhet t i drejtohesh njё personi me sindromen Doёn: Mongol 11

I sёmurё Vuan nga sindromi Down Me cilat fjalё mund t i drejtohesh njё personi me sindromin Down: Person me sindromen Down Gjenetikish i prekur Ka sindromen Down 4.2 Sterotipet/Paragjyimet Personat me sindromen Down nuk jetojnё gjatё Vetёm nёnat mbi moshёn 35 lindin fёmijё me sindromen Down Personat me sindromen Down nuk mund tё jetojnё normal si tё tjerёt 4.3 Faktet Sot personat e prekur nga sindromi Down jetojnё mbi 60 vite Mosha e nёnave mund tё ketё njё lloj ndikimi qё fёmija tё lindё me sindromen Down, por sipas statistikave tё marrura nё DSK nё Kosoё kemi mbi 65% tё nёnave nёn moshёn 30 vjecare qё kanё lindur fёmije me sindromen Down. 12

Ёshtё njejtё si njё fёmijё tipik nёse ju kushtoni kujdes, ata pёrparojnё, kёshtu ndodh edhe me personat me sindromen Down, nёse e kanё mbёshtetjen e duhur, ata arrijnё tё flasin, tё shkruajnё, punojnё dhe tё jenё pjesё aktive e shoqёrisё. 4.4. Aftësia për të mësuar/mësimnxënia Personat me sindromen Down kanё vёshtirёsi nё mёsimxёnie, por ёshtё pёe t u befasuar kreativiteti, menquria dhe aftёsia e tyre e tё mbajturit mend. Cka nёse nuk mirren familjarёt ose personat e caktuar me ta? Atёherё fёmiu me sindromen Down mund edhe ta humbё aftёsine e tij nёse dikush nuk i kushton rёndёsinё e duhur. E nёse e marrin ndihmёn dhe kujdesin e nevojshёm, atёherё ata mund tё arrinё mё se sa mund tё imagjinoni. Njejtё si me tё gjithё fёmijёt, edukimi kualitativ ёshtё shumё i rёndёsishёm, aty fёmiu zhvillon aftёsi tё forta si dhe personalitetin e tij nё aspektin professional. 4.5.Loja dhe kuptimi i lojes Loja ne kuptimin pedagogjik Loja ёshtё njё formё e tё mёsuarit nё menyr tё natyrshme, me anё tё cilёs fёmiu ka mundёsi tё zhvillojё aftёsitё e tij qofshin ato fizike, shoqёrore, njohёse etj. Me anё tё lojёs fёmija e kupton vetё botёn. Fёmijet e kanё tё nevojshme takimin me veten, me objekte e mjedise tё natyrshme, me njёrёz kёshtu qё duhёt tё jemi ne ata tё rriturit, ata qё u krijojmё ambiente tё pёrshtatshme nё menyrё qё ta kenё mё tё lehtё jetesёn dhe ku ata veprojnё tё jetё ambient i strukturuar saktё pёr ta. Ёinnicot 2 thotё: Ndersa luan fёmija ёshtё I lirё tё jetё krijues dhe tё pёrdor gjithё personalitetin dhe vetёm 2 Donald Woods Winncott u lind me 7 prill, 1896 nё Plymouth, Angli. Ai ishte njё pediatёr i shek.xx dhe psikoanalist i cili ka studiuar zhvillimin e fёmijёs. 13

atёherё kur ёshtё krijues individi e zbulon vetveten dhe ai ka plotёsisht tё drejtё pasi qё gjatё lojёs mundё tё sprovojё aftёsitё e veta. Loja duhёt domosdoshmёrisht ta shoqёroj fёmijun nё procesin e rritjes dhe tё zhvillimit, sepse ajo luan njё rol tё rёndёsishem nё mardhёniejt nё mes fёmijes dhe tё rriturit. Qё nga koha e Frebel e deri me sot rёndёsia e lojёs ka qenё e dukshme nё historinё e mendimit pedagogjik, ku rёndёsia e lojёs barazohet me punёn dhe artin. Ata qё e kanё studiuar saktё lojёn, kanё ardhur nё pёrfundim se loja ndihmon fёmijen tё njohё realitetin. Nёse loja e fёmijut shoqёrohet me ndihmёn e njё tё rrituri, atёherё aty fёmiu imiton sjellje dhe gjithqka qё sheh. Gjatё lojёs fёmiu arrin tё kombinojё gjёra, arrin tё zhvillojё atё aftёsi kombinuese duke e ndryshuar njё element apo paisje nё bazё tё nevojёs sё tij. P.sh i vёnё karrigёt rresht dhe e shndёrron nё tren, apo renditё kukulla tё ndryshme si ushtarё dhe lufton ato. Nё kёtё rast fёmiu gjendet ne njё situatё mendore, pasi qё nga lindja fёmiu ёshtё me shumё i lidhur mё nёnёn, atёherё loja mundё tё ndihmojё qё fёmiu ta pёrballojё mё lehtё largimin nga e ёma, kёshtu pёrmes lojёs ai arrin tё pavarёsohet. Pёrmes lojrave tё ndryshmё fёmiu arrin tё krijoj identitein e vetё. Erikson 3 dhe Ёinnicot e konsiderojnё lojёn si llojё shёrimi si njё terapi qё fёmiu ja bёnё vetё me anё tё secilёs ai harron shqetёsimet e tij. Loja i jep mundёsi fёmiut tё shprehё disa ndjenja qё jashtё lojёs nuk dinё se si t i shpjegoj. 4.6.Loja dhe edukimi Fёmiun gjatё rritjes tёrё kohёn e shoqёron loja, ai rritet duke luajtur. Egzistojnё 3 kategori tё veprimtarive tё pranishmё nё lojё: funksionale, simbolike, e shoqёrizuar. Veprimtaria funksionale ka tё bёjё me kёnaqёsinё dhe shijimin e lёvizjes, fёmiu kёrcen, hidhet, vrapon, zvarritet etj. Kjo veprimtari zakonisht ёshtё individuale dhe zgjat dy vite nё jetёn e fёmiut 3 Erik Erikson Homburger ishte njё psikolog dhe psikoanalis i njohur pёr teorin e tij mbi zhvillimin psikosocial tё qenieve njёrzore. 14

Veprimtaria simbolike ka tё bёjё me aftёsinё e vёzhgimit dhe imitimit tё fёmjёs, kjo lloj veprimtarie zakonisht zhvillohet tek fёmijёt nga 2-5 vjec. Veprimtaria e shoqёrizuar fillon atёherё kur fёmiu dёshiron tё duket si i madh, bashkёpunon me tё tjerёt. Loja ёshtё nё rend tё parё dhe ndoshta menyra mё e rёndёsishme pёr tё ndihmuar fёmiun tuaj tё mёsojё. Tё gjithё fёmijёt mёsojn gjatё lojёs dhe eksplorimit. Fёmijёt me sindromen DOWN mёsojnё nё tё njejtёn mёnyrё sikur fёmijet tjerё por shpesh pёrfitojnё mё shumё mbёshtetje pёr lojёn e tyre. Fëmija gjatë lojës i zhvillon funksionet dhe aftësitë e llojllojshme. Me anën e lojës fëmija i fiton përvojat elementare mbi botën, e cila atë e rrethon. Ai duke luajtur shumë objekte e gjesende të ndryshme i kap me dorë, i vëzhgon, ua ndërron vendin, i ndanë dhe i palon etj. Gradualisht, fëmija duke i përdorur sendet e ndryshme gjatë lojës fillon t i zbulojë ato cilësi, te cilat kontribuojnë për të dalluar sendet e objektet. Ai duke lëvizur trupin e vetë gjatë lojërave fiton përvojën elementare mbi hapsirën. Nëpërmjet aktivitetit gjatë lojës mëson për t i hetuar dhe dalluar atë që është e madhe, të shkurtën nga e gjagta etj. Këto dhe veprimet e ngjashme fëmijën e aftësojnë për të krahasuar dhe konkluduar. Fëmija, gjatë lojës vepron intensivisht me një durim të pashoq. E shpreh gëzimin ndaj krijimeve të veta gjatë lojërave kreative. Fëmija shpreh kënaësinë ndaj rezultateve të lojës, por shumë më tepër është i kënaqur kur të rriturit i ofrojnë pranim dhe lavdata për sukseset e arritura. Kësisoj tek fëmija rritet vetëbesimi dhe forcohen motive për për pjesëmarrje të mëtutjeshme në lojë. Kuptohet, se fëmija gjatë lojës, sikurse edhe gjatë punës, kacafytet me vështirësira dhe pengesa të ndrezshme, edhe pse, ai ato në njëfarë mënyre, di t i zotërojë dhe kapërcejë. Ai gjatë lojës ka plotë situate të reja, ku nuk mjafton vetëm aplikimi mekanik i përvojave, por nga fëmija kërkohen për të zbuluar rrugë të reja. Në raste të tilla vjen në shprehje vetë inteligjenca e fëmijës.. 15

4.7. Cfarё lojra mund tё luani me fёmijёt me sindromen DOWN? Lojrat me fёmijёn me sindromen Down fillojnё qё nga tryeza e ushqimit, atёherё kur fёmiu ёshtё 6 muaj dhe fillon tё ushqehet me lugё nga prindёrit, atёherё ata mund tё fillojnё tё shqiptojnё mmm para cdo kafshate, ajo metodё kinse po bёnё aeroplanin dhe ju improvizoni zhurmёn e tij.atёherё prindёrit duhet tё pёrdorin karta me figura e me shkronja te tilla si p.sh njё foto e njё zogu me shkronjёn z tё shkruar mbi tё.figurat duhёt tё pёrfaqёsojn cdo tingull/shkronjёn njё kartё me figurё tё akullores dhe tingulli a e keshtu me radhё. Ideja ёshtё qё ju jeni duke ndihmuar fёmijen tuaj pёr tё theksuar apo dalluar tingujt e fjalёes. Ju i tregoni fёmijёs tuaj kartёn me fotografi por duke thёnё vetёm tingullin, me pas prisni qё fёmija juaj tё dёgjoj dhe duke marrё parasysh moshёn e fёmijёs e gjitha qfarё ju mjafton ёshtё qё ata tё ju imitojnё. Kёshtu qё me kalimin e kohёs me pёrseritje tё ta thotё vetё tingullin. Fokusi i juaj nuk ёshtё nё ermin e letrёs, por krejt qka ju duhёt tё dini se sa tinguj ёshtё i aftё fёmija juaj ti thotё pёr atё kohё, p.sh. 5-10 tinguj pёe njё kohё tё caktuar. Qёllimi i prindёrit ne kёtё rast nuk ёshtё qё fёmija i tij ta dijё emrin qё ёshtё i shkruar nё kartё, por krejt cka i nevojitet ёshtё tё dijё sa tinguj ёshtё i aftё t i thotё pёr atё kohё, p.sh. 6-8 tinguj pёr njё kohё tё caktuar. Fëmijët mund të befasohen nga varja e balonave të trashë, qeseve të mbyllura plastike me ujë për shtrëngim, copës së çokollatës, apo të pasqyrës. Duhet mënjanuar idenë e qëndrueshmërisë së objekteve duke mbuluar papritmas gjërat dhe duke i shfaqur ato sërish. 16

Kapitulli V AFTЁSIA E TЁ FOLURIT 5.1 Artikulimi i fjalimit Aftёsia motorike gojore, lёvizjet gojore, gjuha dhe stukturat tё tjera tё pёrdorura pёr fjalimin Artikulimi i tё folurit, tingulli si dhe komunikimi i fjalёve dhe tingujve. Dyspraxia: problem nё planifikim sekuenciale tё levizjёve. Mёsimi i tё pёrdouruit tё tingujve nё fjalё (fonologji) Ndёgjimi dhe riprodhimi i stukturёs sё tingujve dhe fjalёve (vetёdija fonologjike). 5.2 Qartёsia e bisedёs Mund tё ketё vёshtirёsi tё bёjё tinguj tё fjalimit. Tonet e ulёta muskulore nё gjuhё dhe buzё e bёjnё biseden e tyre jo tё saktё. Mё e vogёl se mesatarja grupore orale. Mё pak hapsirё pёr gjuhё mund tё duket shumё e madhe pёr gojёn qё mban fjalimin tё mos procedohet. 17

5.3 Aktivitetet e frymёmarrjes Duke pasur parasysh mardhёnjen e drejtpёrdrejtё midis frymёmarrjes dhe tё folurit, duhёt tё pёrfshihet ushtrimet e frymёmarrjes nё mёnyr qё tё arrihet kapacitet adekuat i frymёmarrjes, duhe pasur parasysh ndikimin jetik qё ka nё tё gjithё trupin. Teknika e frymёmarrjes nё fillim duhёt t i zbatojё mёsimdhёnёsin, terapisti apo prindi nё mёnyr qё fёmiu tё mёsojё pёrmes vezhgimit dhe imitimit. Aktivitetet e frymёmarrjes pёrmes lojёs mund tё jenё: Loja mё pompero soap bubble machine Fryerja e qiriut Fyelli Tregimi Tre derrkucet e vegjёl -Loja me popere ёshtё loja kur fёmiu fryen fluskat qё krijohёn nga pёrzierja e shamponit me ujin, kёshtu ai mundohet ta pёrmirёsojё frymёmarrjёn, e pёr kёtё qёllim shperben edhe fryeja e qiriut dhe kur fёmiu i bie fyellit. -Mёsuesi lexon pёrrallen Tre derrkucet e vegjёl ndersa nxёnёsit e tij me sindromen Down degjojnё, kёshtu ndёrsa ngjarja fillon e bёhёt mё interesante pёr shkak se ujku dёshiron tё rrezojё shtёpitё e derrkucёve, fёmijёt mundohёt ta kontrrollojnё nervozёn e tyre dhe nё tё njejtёn kohё relaksohёn duke degjuar tregimin. Nё momentin kur mesuesja tregon qё ujku po mundohej qё me anё tё frymёs tё rrezojё shtёpitё, atёherё ata mundohёn tё krijojnё tingullin, mundohёn qё me anё tё imagjinatёs tё pёrdoren objektet nё klasё dhe tё krijojnё tingujt qё mёsuesja pёrshkruan gjatё leximit tё tregimit, kur e pёrshkruan se derrkucёt po e ndertojnё shtepinё dhe mё pas tingullin e rrёnimit tё tyre. 18

Kapitulli Vl AKTIVITETI DHE LOJЁRAT 6.1 Aktivitetet e pёrbashkёta Gjatё rritjёs sё fёmijёs ёshtё e rёndёsishme t i inkurajojm ata tё luajnё nё aktivitetet e pёrbashkёta, gjё e cila i ndihmon tё jenё tё vёmendshёm, i mёson pёr tё degjuar si dhe ti ndjekin udhёzimet nga njё person tjtёr. Aktivitetet e pёrbashkёta u mёsojnё fёmijёve tё degjojnё tё tjerёt dhe tё flasin me radhё.disa fёmijё me sindromen Down e kanё tё veshtirё tё pёrqendrohёn dhe e kanё vёshtirё tё gjejnё veten tё ulur nё njё vendё pёr disa minuta. Pёrqendrimi i fёmijёs me sindromen Down varёt nga ajo cfarё i pelqen. Nese fillon mёsimin e tij me njё detyrё qё ai nuk e pelqen, atёherё nuk e ka pёrqendrimin e duhur por nese fillon me njё detyrё qё ai e pёlqen, atёherё ai do tё ketё vёmendjёn maksimale. Esenca ёshtё qё procesi i tё mesuarit duhet tё jetё dukё u argёtuar dhe femiu duhёt kёnaqur gjёrsa mёson. Ata nuk duan tё ndajnё lodrat e tyre mё tё tjerёt, e ketё veti mund tё largojnё vetёm pёrmes lojrave bashkёpunuese. 6.2 Tё nxёnit pёrmes tё shikuarit dhe tё imituarit Fёmijёt me sindromen Down vazhdojnё tё dёshmojnё qё janё shumё tё aftё nё situate sociale dhe ata gjithashtu tregojnё aftёsi tё mira pёr tё mёsuar si tё sillen nё situata shoqёrore qё janё tё pёrsёritura, ku ata mun tё kopjojnё fёmijёt e tjerё.p.sh shumё fёmijё me sindromen Doën janё tё mirё nё mёsimin e rutinёs pёr tё arritur nё arsimin parashkollor pёr t u rreshtuar, pёr t u ulur nё tavolina sespe kёto veprime janё tё pёrsёritura cdo diё dhe ata mund tё imitojnё fёmijёt tjerё.mёsimi nga imitimi ёshtё njё forcё qё njё fёmijё me sindromen Down e pёrdor pёr tё mёsuar nё mёnyrё efektive nga fёmijёt tjerё. 19

Fёmijёt me sindromen Down janё shumё socialё dhe janё tё aftё pёr tё mёsuar, zakonisht pёrsёritja shpeshtё e njё veprimi ёshtё mёnyrё shumё e mirё qё njё fёmijё me sindromen Down tё mёsojё.imitimi I fёmijёve tjerё pa syndromen Down ёshtё njё ndihmesё e madhe nё mёsimin e veprimeve tё domosdoshme nё arsimin parashkollor, veprimet tё cilat kalojnё nё rutinё. Kjo mund tё shpjegojё pse sjellja sociale e shumё adoleshentёve dhe tё rriturve me sindromen Down shpesh ёshtё e pёrshtatshme me moshёn e tyre, pavarёsisht nga gjuha e tyre dhe vonesa njohёse. Ata mёsjnё duke shikuar, duke imituar, duke bёrё dhe tё kuptuarit e tyre rritet me pjesёmarrjen praktike dhe jo nga shpjegimi. 6.3 Loja me moshatarёt Marёdhёniet e fёmijёve me fёmijёt e moshёs sё njejtё luajnё njё rol tё rёndёsishёm nё zhvillimin e fёmijёs. Shumё fёmijё e gjejnё tё vёshtirё tё luajnё bashkё me fёmijёt e tjerё. Ka pasur shumё pak hulumtime nё mёnyrёn nё tё cilёn fёmijёt me sindromen Down kane zhvilluar marёdhёniet dhe bashkёpunimin me moshatarёt e tyre. Aftёsitё e tyre tё vonuara, gjuha e folur do tё ndikojё nё aftesitё e tyre pёr tё luajtur me fёmijёt e tjerё dhe nё arsimin parashkollor ata do tё luajnё kryesisht sё bashku me tё tjerёt. Megjithatё, ata do tё mёsojnё pёr tё luajtur, dhe sjelljen sociale duke shikuar dhe dёgjuar gjuhёn e fёmijёve tё tjerё, veqanёrisht tё fёmijёve me sindromen Down, zakonisht kuptojnё mё shumё se sa ata mund tё shprehin. Nё arsimin parashkollor fёmijёt me sindromen Down do tё pёrfitojnё tё qenurit pjesё e grupit, kjo ёshtё pёrgaditje e rёndёsishme pёr shkollё, sidomos kur fёmija me sindromen Down mund tё ketё pasur mbёshtetje pёr tё mёsuar gjatё vitit parashkollor, ata duhet tё jenё nё gjendje pёe tё mёsuar, tё jenё pjesё e grupit dhe tё mos jetё ai i varur. 20

6.4 Njё gamё e pёrvojёs shoqёrore Fёmijёt me sindromen Down do tё pёrfitojnё nga njё gamё e gjerё e pёrvojёs sociale me tё rriturit. Ata do tё mёsojnё se sit ё merren me njё gamё tё njerёzve tё ndryshёm dhe tё pёrjetojnё pёrvoja sociale nё situate tё ndryshme, p.sh kur viziton familjarёt apo tё afёrmit e tjerё, duke shkuar nё pazar, duke luajtur nё park, duke ngrёnё nё njё restaurant, duke shkuar nё pishinё etj. Nё kёndvёshtrimin e autorёve tё mёsuarit social mund tё ndodhё vetёm ne situatё sociale dhe tё gjithё femijёt mёsojnё nga reagimet e tё tjerёve ndaj sjelljes sё tyre. 6.5 Mardhёniet me fёmijёt e tjerё Mardhёniet e fёmijёve me njёri-tjetrin luajnё njё rol tё rёndёsishёm nё tё gjitha aspektet e zhvillit tё tyre social tё njohjes. Sё pari miqёsitё, tё luajnё me tё tjerёt ofrojnё mёnyra zbavitёse pёr tё kaluar kohёn. Loja dhe aktivitetet e pёrbashkёta tё kohёs sё lirё ofrojnё mundёsitё njohёse tё mёsuarit, si dhe mudёsinё e tё mёsuarit social. Femijёt bashkёpunojnё sё bashku dhe pёr tё qenё pjesё e nje grupi, ata mёsojnё tё dyja, sjellje sociale negative dhe pozitive, brenda lojёs. Ata mёsojnё se si tё bёjnё dhe tё kenё miq dhe qё miqtё kujdesen dhe mbёshtesin njёri-tjetrin. Mёsojnё se miqtё mund tё ndajnё pёrvojat dhe problemet sё bashku. Mёsojnё se miqёsia bazohet nё simpati tё ndёrsjellё dhe lidhje pёr njёri-tjetrin dhe se miqtё na ndihmojnё tё ndihemi mirё me veten. Mёsojnё nё lidhje me veten se cfarё lloj personi ata janё nga reagimet e miqve tё tyre dhe kolegёve tё grupit. 21

6.6.RЁNDESIA E MIQЁSISЁ Tё promovojё aftёsi njohёse dhe sociale. Pёr tё mёsuar se si tё ndajё gjёra me tё tjerёt Pёr tё mёsuar tё pёrballojё zhgenjimin apo amirqёsin Pёr tё mёsuar se si duhёt mbeshtur dhe ndimuar tё tjerёt Pёr tё ndarё shqetёsimёt dhe kёnaqёsitё Pёr tё kontribuar nё vete-respekt dhe nё krijimin e identitetit 6.7 Ndikimi i lojёs sё pёrbashkёt, fёmijёt me sindromen Down dhe fёmijёt tipik Pёrfitimet e miqёsive dhe aktivitetet me shokё mund tё jenё ndryshe pёr fёmijet me sindromen Down nё varёsi tё faktit nese shoku ёshtё nё menyrё tipike nё zhvillim apo ka njё paaftёsi zhvilluese. Loja dhe tё mёsuarit mё fёmijёt tipik tё moshёs se njejtё mund te ofroj pёrfitime nё aspektin njohёs dhe gjuhёsor dhe pёr tё inkurajuar sjelljёt shoqёrore sipas moshave. Duke luajtur me bashkёmoshatarёt me njё nivel te ngjajshёm tё vonshёm zhillimor mund tё sigurojё mё shumё lojё reciprokisht tё kёnaqshme. Femijёt me sindromen Down mund tё kenё nevojё pёr dy grupe tё ndryshme tё miqve pёr tё marrё keto pёrfitime, miq tё cilёt janё nё menyrё tipike dhe nga miqt me sindromen Down apo me njё nivel tё ngjshёm te gjuhёs dhe vonesa. 22

Pёrfitimet e miqve mё fёmijёt me shkallё tё ngjashme me nevoja tё vecanta Tё ofrojё mundёsi pёr t u relaksuar dhe komunikim tё barabartё Barazi Tё kuptuarit Identitet tё pёrbashkёt Pranimi reciprok dhe i vleresuar Intimitet mё tё madh Ndihmojnё njёri-tjetrin nё mёnyrё tё pёr pёrbashkёt Loja e fёmijёve me sindromen Down mё fёmijёt me aftёsi tё kufizuar dhe mё fёmijёt tipik janё njejtё tё rёndёsishem dhe prindёrit duhёt tё inkurajojnё tё dyja. Ka shumё hulumtime ne zhvillimin e mardhёnieve sociale dhe miqёsive pёr fёmijёt me sidromen Down gjatё vitёvё paraprake, por njё studim i publikuar kohёve tё fundit nё lidhje me lojёn tregon se niveli i lojёs sё qendrueshmё tё fёmijёt mё kёtё sindrom ishte mё mirё kur shokё loje ata kanё zgjedhur fёmijё qe kanё tё njejtёn moshё, gjini dhe tё sё njejtёs kalsё nё shkollё, nuk kishte rёndёsi nesёs ai ishte me nevoja tё vecanta apo fёmijё tipik. 23

6.8 DISA NGA LOJЁRAT QЁ NDIKOJN TEK FЁMIJЁT ME SINDROMEN DOWN Loja corapen me erё (gjejё erёn) ndikon shumё nё aftёsin e fёmijёve me sindromen Down qё tё mёsojnё erёrat, e gjerёsa luajn ata mёsojnё. Loja ёshtё e tillё: disa copёza pambuku duhёt futur nё pёrbёrje tё ndryshme, njerёn nё caj, njёrёn nё kafe, nё lёng limoni etj. Ёshtё e rendёsishme qё fёmija tё luaj me tё gjitha llojet e materialeve sepse vetёm ashtu mund tё mesojё dallimin ne mes tyre. Tjetёr, mund tё fusёsh fёmiun nё njё kuti tё madhe duke ja mbushur atё me lloje tё ndryshme tё materialeve, materiale tё pёrshtatshme sic janё: gёshtёnja, topa tenisi, lodra tё vogla tё buta etj.shumё fёmijё me sindromen Down e gёzojnё kёtё lojё pafundёsisht. Mё gёshtёnja mund tё krijojnё lojra tё tjera. Nё njё kuti te madhe mё gёshёnja fёmijёve ju duket shumё interesante kur fshehin duart dhe kёmbёt nё to, sepse krijojnё njё lloj tingulli kur pёrplasёn nё kёmbёt ose duart, kёshtu njё kuti me gёshtёnja mund tё bёhёt njё instrument I thjesht muzikor, ose mund tё shtrihesh sipёr gёshtёnjave, e ky konsiderohet si lloj mesazhi pёr fёmijёt. Njё lojё tjetёr zvarrtija me batanije, njё lojё e kёndshmё dhe e thjeshtё ёshtё zvarritja e femijёs tuaj nepёe dysheme nё njё batanije, ju duhet njё sipёrfaqe e lemuar pёr kёtё lojё, si dysheme me parketё, laminatё, dhe tё tёrhiqeni fёmijёn me gjithё batanije. Fёmiu duhet tё jetё sipёr batanijёs i shtrirё ndёrkohё qё e mbanё nё dorё njё skaj te litarit e skaji tjtёr tёrhiqet nga prindёri. Duke u tёrhequr kёshtu i jep fёmijёs kёnaqesi mёnyra tё tjera tё zvarritjes se fёmijёs tuaj:ёshtё tё jetё I shtrirё nё shpinё ose ulur nё njё kuti ose kuti mbi batanije. Elementi mё I rёndesishёm ёshtё kёnaqёsija e levizjes.kjo lojё ёshtё vecanarishtё e pёrshtatshme pёr fёmijёt e vegjёl sepse me tё rriturit janё shpesh tё rёndё tё tёrhiqen. Loja buburrec mos u zemro ndihmon shumё fёmijёt e sidomos ata me sindromen Down, ndihmon nё numrim, kur numёron rrathёt qё duhёt te kaloj, me pas kur hedh zarin mbledh 24

kёshtuqё ndihmonё nё aspektin matematikor, nё aspektin emocional sepse pёrjeton humbjen dhe fitoren, nё aspektin e njohjёes apo kongnitiv. 6.9 ANALIZA E HIPOTEZAVE H.1 Nё bazё te hulumtimevё qё kanё bёrё gjatё kёtyre muajve kam ardhur nё pёrfundim qё ka njё numёr tё konsiderushёm tё lojrave tё cilat mund tё ndikojnё nё zhvillimin e fёmijёvё me sindromen Down. H.2 Sipas hulumtimёve tё bёra pёrkrahja pёr fёmijёt me sindromen Down nga institucionet arsimore ёshtё e pakёt dhe joprofesional. 25

31.PЁRFUNDIMI Gjatё hulumtimit dhe pёrvojёs sime me fёmijёt me sindromen Down kam ardhur nё pёrfundim se loja ndikon shumё nё aftёsimin e tyrё, por ata edhe mund tё humbasin atё aftёsi nese nuk ju kushtohet rёndesia e duhur. Tё jetosh mё sindromen wёshtё njё sfidё mё vete, me shumё pёr shkak tё infrastrukturёs dhe barrierave sociale me tё cilat hasemi sesa pёr shkak tё vetё sfida me qё sjell sindroma nё zhvillimin e individit. Nё punim kemi folur dhe kemi pёrmendur se si shkaktohet kjo anamali, pasi qё sindromi Down nuk ёshte njё sёmundje, por ёshtё njё gjendje, njё anomaly, kemi cekur shkaqet e kёsaj anomalie dhe pasojat e saj. Por sa e vёshtir ёshte jeta e njё individi me sindromen Down? Individёt me sindromen Down, pёr shkak tё problemeve mё shёndetin duhet tё ndjekin njё protokoll proceduarash mjekёsore tё cilat janё spicifike pёr kёta individё.1 Fёmijёt me sindromen Doën shpesh hasin vёshtёrёshi nё pranimin nё shkolla publike, mungon mёsuesi asistent si dhe zbatimi I njё sёrё hapash tё tjerёt tё domosdoshem pёr mbёshtetjen e duhur dhe sigurimin e edukimit nё njё ambient gjithёpёrfshirёs duke pasur parasysh mospranimin nё shkolla, mungesёn e sistemit tё mbёshtetjёs pas perfundimit tё shkollёs qё sigurojnё njё jetё active, dhe gjithёpёrfshirёs pёr njё individ me sindrimen Down ёshtё bёeё fakt detyrues qe njёrsi prej primdёrve kryesisht nёna tё bёhet shoqёrues i kёtij individi, pra kthehet nё njё person pasiv qe mbi tё gjitha nuk mbёshtetet finaciarisht nga shteti sepse nje individ me sindromen Down nuk i takon me ligj pagesa e kujdestarisё. E gjithё kjo situate kontirbon nё njё dobёsim tё sistemit familjar me pasoja sociale dhe ekomomike. Sindromi Down ka qenё dhe ёshte njё temё shumё aktuale dhe sot prandaj secili nga ne duhet sё paku tё jemi tё informuar me shenjat e para tё kёsaj sёmundje, nesёr ky sindrom mund tё prek edhe fёmijёt tonё. Duke marrё parasyqysh disa nga problemet shёndetёsore qё mund tё kemё persona me sindrimen Down, shumica e njerёve mendojnё qё ata nuk janё tё aftё tё mёsojnё apo tё kuptojmё. Personat e tillё kuptojnё dhe mund tё mёsojnё, ajo ju nevojitet ёshtё pёrkrahja jonё. Si mund t i pёrkrahim personat me sindromen Down? Shum thjeshtё, me njё buzёqeshtje dhe me njё pёrqafim, i bёjmё tё ndihen pjesё e shoqёris, mё pёrkrahje morale qё ata kanё nevojё dhe me 26

intergrimin e tyre si pjesё e shoqёrisё sonё. Mbetёt qё shoqёria dhe instuticionet tё jenё pёrkrahёs maksimal tё intergrimit tё personave tё prekur nga sindrimen Down, qё tё jenё pjesё e barabartё e shoqёrisё. 27

LITERATURA Naser Zabeli. Edukimi inkluziv, Prishtinё, 2010 Shefqet Mulliqi. Edukimi special Karen Melburg Schёier. Keith Edwards Different Days, 1988 Dorothy Hoffman Levi. A very special sister, Florida, 1992 Richard Nwwton. The Down Syndrome Handbook, UK, 2004 wwwdown-syndrome.org http://www.parents.com/ http://www.sensoryprocessing.info/ http://www.bebaime.com/foshnjat-me-sindromin-daun http://downsyndromealbania.com/ http:/www.familylives.org.uk/ https://www.scope.org.uk/ www.down-syndrome.org.uk https://virginialogopeda.wordpress.com/ http://archive.koha.net/?id=1&l=4957 28

Shtojca fig.1. Manifestimet fizike te nje femije me sindromen Down 29

30

31

32