Linux-bok. Mi vesle. Svein Lund: Norskspråklig utgåve 0.5N - 07.09.2005

Svein Lund: Mi vesle Linux-bok Norskspråklig utgåve 0.5N - 07.09.2005 1

Innhold FORORD...5 1. MASKINVARE...7 1.1. Mange slags datamaskinar...7 1.2. Mange slags maskinvare...7 1.3. Prosessor...9 1.4. Minne...............9 1.5. Lagringsmedier...10 1.6. Tastatur...12 1.7. Skjerm...13 1.8. Skrivar...14 1.9. Maskinvare og operativsystem...14 2. LITT DATAHISTORIE...14 3. DATAMASKINEN SINE REKNEMÅTAR...16 3.1. Bit & byte...16 3.2. Talsystem...16 3.3. Bokstavkodar...18 4. TRYGGLEIK...21 5. RETTAR OG LISENSAR...26 6. OPERATIVSYSTEM...27 6.1. BIOS...27 6.2. Mange operativsystem............28 6.3. Partisjonering og formatering...28 6.4. Filer og katalogar...29 7. OPERATIVSYSTEMA UNIX OG LINUX...31 7.1. Unix...31 2

7.2. GNU...32 7.3. Linux...32 7.4. Debian og Skolelinux...33 7.5. X............ 34 7.6. Skall / Konsoll...35 7.7. Katalog- og filsystem...37 7.8. Installering i Linux...39 8. KDE.........45 8.1. Skrivebordet...45 8.2. Kontrollsenter...............48 8.3. Konqueror som filbehandlar...49 9. KONTORPROGRAM...52 9.1. Programpakker...52 9.2. Tekstbehandling...52 9.3. Rekning...61 9.4. Presentasjon...66 9.5. Database...66 10. GRAFISKE PROGRAM...66 10.1. Grafiske format...66 10.2. Biletbehandling...67 10.3. Snapshot...71 10.4. Teknisk teikning...72 11. KOMMUNIKASJON...79 11.1. Nettverk......... 79 11.2. Datafaks...81 11.3. Internett...81 11.4. E-post............ 82 3

11.5. Verdsveven...............85 11.6. Lage nettsider...89 12. ANDRE NYTTIGE PROGRAM...... 95 12.1. Midnight Commander...... 95 12.2. CD-brenning...97 LITTERATUR...99 VEDLEGG: ORD OG FORKORTINGAR...102 4

FORORD Mi vesle Linuxbok / Mu unna Linuxgirjjáš er ei grunnbok i bruk av datamaskin. Ho er skrive for operativsystemet Linux, men store delar kan også brukast av dei som nyttar andre operativsystem. Denne boka sameinar generell datalære, uavhengig av operativsystem, med informasjon om operativsystemet Linux og Skolelinux-prosjektet og med instruksjon og øvingar for dei mest aktuelle brukarprogramma. Skolelinux er i første rekke laga for bruk i nettverk i skolar og institusjonar. Denne boka tar utgangspunkt i frittståande maskinar og arbeidsstasjonar i nettverk. For dei som vil vite meir om korleis ein set opp eit nettverk, viser vi til andre instruksjonar, i første rekke IKT driftshandbok, som kan lastast ned frå http://www.skolelinux.org/no. Boka er skreve både på (ny)norsk og (nord)samisk. I all hovudsak har desse utgåvene det samme innhaldet. I den samiske utgåva er spesielle samiske forhold integrert i teksten. I den norske utgåva er det og tatt med opplysningar om særeigne forhold for å skrive samisk. Dette er skilt ut i eigne avsnitt, slik at lesarar som ikkje har bruk for det bare kan hoppe over. KORLEIS BRUKE BOKA? Boka kan brukast i skolen grunnskolen, vidaregåande skole og vaksenopplæring eller for å lære på eiga hand. Boka er ordna systematisk. Først kjem generell datalære om maskinvare og operativsystem, så om Linux og skrivebordsmiljøet KDE før du blir kjent med nokre av programma som du i Linuč kan bruke til bl.a. tekstbehandling, rekning, teikning og internettsamband. Det er ikkje tanken at du skal lese alt, men plukke ut det du har nytte av. Bruk innhaldslista og gå direkte til dei kapitla som du treng. I teksten vil du ofte finne tilvisingar til andre kapittel, slik at du kan hoppe framover og bakover i teksten for å lese meir om bestemte emne. Dersom du ikkje har brukt Linux før, bør du sjå gjennom kapitla 7 og 8 før du går på einskilde brukarprogram. I dei fleste kapitla er det arbeidsoppgåver innimellom teksten, merka : Oppgåve:. Det er ikkje meininga at nokon skal gjøre alle desse, det er forslag til øvingar som du som brukar, elev eller lærar kan plukke frå etter behov. I teksten er ein del ord og uttrykk utheva med feit skrift. Det står da anten for menyar som du velger, for meldingar du får fram på skjermen eller for tekst som du skal skrive inn. I ei bok på omlag hundre sider blir det bare plass til det mest grunnleggande om kvart program. Tanken er at det skal vere ei hjelp til å komme igang, slik at du sjølv kan leite vidare, bruke hjelpefunksjonane i dei einskilde programma og leite meir informasjon etter behov i større og meir spesialiserte instruksjonsbøker og ikkje minst på internett. SPESIELT OM SAMISK Alle som har forsøkt å lese eller skrive samisk på ein datamaskin har vel opplevd at det kan vere problematisk. Det har vore naudsynt å installere eigne tastaturdrivarar og tildels eigne samiske fontar, og det er laga mange forskjellige løysingar som ikkje har passa saman med kvarandre. Linux var det første operativsystemet som integrererte samisk språk, slik at ein ikkje treng å installere noko ekstra1. Ein kan velge samisk blant andre språk i skrivebordsmiljøet KDE. Linux er og første og til no einaste operativsystemet der ein kan få eit skrivebordsmiljø og fleire brukarprogram med samisk tekst på menyane. Om du installerer Skolelinux, får du høve til å velge samisk tekst i nokre program. Det er mogleg du kan få ei meir oppdatert omsetting med å installere ein nyare versjon av KDE. I kapittel 7.8. kan du lese om korleis du får tak i program og installerer programma og oppdaterer program og samisk omsetting ettersom denne går framover. I den samiske utgåva er det lagt inn ei ordliste over dataord generelt og særlige uttrykk som er brukt i omsettinga av Linux-program til samisk. 1 For Linux kom integrert samisk i 2002, for Windows først med MS Windows XP Servicepack 2 i 2004. 5

TAKK I arbeidet med boka har eg lånt mye frå forskjellige bøker og frå instruksjonar på nettet. Du finn desse kjeldene og fleire til i litteraturlista heilt til slutt. Børre Gaup, Basia Głowacka, Trond Trosterud og Gard E. Abrahamsen har gitt uvurderlig faglig hjelp og kritikk og nokre avsnitt og underkapitel bygger på utkast som dei har skrive. Mange takk til dei og til alle andre som har gitt kritikk og tips. Sámi fágagirjjálaš čálliid ja jorgaleddjiid searvi (Samisk faglitterær forfattar- og omsettarforening) har gitt stipend til å skrive den samiske versjonen av denne boka. Her skulle eg ha takka dei som har gjort det mogleg å prente boka, men sidan ingen har gitt slike bidrag, kjem ho i første omgang bare i internettversjon. Ho kan lastast ned samla i pdf-utgåve eller i OpenOffice-format (sxw), og dei som vil kan fritt skrive dette ut og kopiere vidare, f.eks. for bruk i skolen. Det einaste ønsket eg har i den samanheng er at dei som brukar boka skriv og fortel meg det. Det er sikkert mye som ein kan gjøre betre i neste utgåve. Om du har tankar og forslag, kan du sende det til meg: sveilund@online.no 6

1. MASKINVARE 1.1. MANGE SLAGS DATAMASKINAR Om du får spørsmålet om du veit kva ein datamaskin er, svarar du kanskje: "Sjølvsagt". Men prøv no å forklare kva det er og skriv din eigen definisjon her: Trulig fann du ut at det ikkje var så enkelt. Vi skal ikkje bringe noko fasitsvar her, men trulig veit du litt meir om datamaskinar når du har lest denne boka. Datateknologien er i vår tid nesten over alt. Du har kanskje ein kalkulator? Det er ein liten datamaskin, som har tastatur (tastatur/ keyboard), "hjerne" (prosessor) som reknar etter dine kommandoar og skjerm der du ser resultatet. Har du bankkort i lommeboka? Det er og knytta til datateknologien, det samme er f.eks. lånekort på nokre bibliotek og medlemskort / rabattkort i butikkjeder. Datateknologien er i mobiltelefonar, digitale kamera, nyare bilar og mange slags instrument. I denne boka skal vi i første rekke sjå på den typen av datamaskin som kallast for personlig datamaskin, eller på engelsk personal computer, PC. Omgrepet PC oppsto som ei motsetning til dei store maskinane ( mainframe ) som var brukt i industri, rekneskap og forsking. Etter kvart som dei forskjellige einingane i ein datamaskin blei mindre og kapasiteten større, minska forskjellen på PCar og stormaskinar. Omgrepet PC har blitt og blir brukt på forskjellige måtar. Ofte blir det brukt om såkalla IBM-kompatible maskinar i motsetning til Macintosh-maskinar. Nokre inkluderer bærbare maskinar i PC-omgrepet, mens andre oppfattar ein PC bare som ein stasjonær maskin. Det er vanskelig å seie at ein definisjon og avgrensing er den einaste korrekte. PC-ar kan vere sjølvstendige maskinar utan samband med andre, eller dei kan vere del av eit nettverk der dei er meir eller mindre avhengige av ein sentral maskin (tjernar, server) for å fungere. Karakteristisk for ein PC er at det er ein stor boks som inneheld prosessor, minne, harddisk, diskettstasjon, CD-stasjon og kort for styring av og kommunikasjon med andre einingar. Så er skjerm, tastatur og mus kopla til denne med leidningar. På dei aller nyaste modellane kan nokre av leidningane vere erstatta med trådlaust samband. Ein etter kvart svært utbreidd form for personlig datamaskin er bærbare maskinar, på engelsk kalla laptop eller notebook. Her er skjerm og tastatur integrert i same kassa som prosessor, minnekort og stasjonar for diskettar og/ eller CD / DVD. Etter kvart har også musfunksjonen blitt erstatta av ein eller annan form for navigeringsutstyr ved tastaturet; trackball eller trackpad. Likevel er det mogleg å kople bærbare maskinar til ekstern mus, og også til ekstern skjerm, for dei som måtte ønske det. Eit enno nyare alternativ er dei såkalte handheldte datamaskinane, på engelsk palmtop. Desse har gjerne avgrensa funksjonar i forhold til ein PC. Nokre av dei har ikkje plass til skikkelig tastatur, så anten må vi bruke ein pinne for å slå på tastane, eller vi skriv direkte på skjermen. 1.2. MANGE SLAGS MASKINVARE Vi går tilbake til definisjonen av ein datamaskin, som vi spurte etter i kapittel 1.1. På midten av 1800-talet utvikla Charles Babbage det teoretiske grunnlaget for datamaskinen, men på den tida fantest det ikkje teknologi for å gjennomføre ideane hans. Han 7

definerte kva ein slik maskin måtte innehalde slik2: Inn- og uteining (input/output-device) Noko som styrer maskinen Lager for lagring av mellomresultatet og endelig resultat (store) Eining for utføring av rekneoperasjonar (mill) Skriveeining (printing device) Dette stemmer ganske godt med dagens datamaskinar. Dette noko som Babbage ikkje fann ord for, kallar vi i dag program (software). Dei andre tinga som Babbage nemner er hovudinnhaldet i det vi i dag kallar maskinvare (hardware). Maskinvare er alt som du kan både sjå og røre ved. Ein meir uhøgtidelig definisjon frå nyare tid er at hardware er det vi kan sparke til når software ikkje fungerer. (Vi kan ikkje tilrå bruk av denne metoden!) Her er nokre datadelar og datautstyr: inne: lager: norsk prosessor minne platelager / harddisk diskett band CD / DVD - plate inn: engelsk processor memory harddisk floppy disk samisk prosessor muitu garraskearru diskeahtta tape CD - Compact Disk DVD - Digital Video Disk keyboard báddi CD / DVD- skearru mouse sáhpán joystick sensor microphone stivrensággi dovddan mikrofuvdna digital camera digitála govvenapparáhta scanner bar code scanner monitor skánnár, govvalogan sáhcokodalogan šearbma printer čálán sound card / loudspeaker CNC - milling machine / lathe plotter modem jietnakoarta / skájan CNC jurssan/ várve network card ISDN-card fierpmádatkoarta ISDN-koarta tastatur tastatur mus styrespak følar mikrofon digitalt fotoapparat skannar, biletlesar strekkodelesar ut: skjerm skrivar lydkort / høgtaler CNC fresemaskin / dreiebenk plottar inn / ut modem nettverkskort ISDN-kort sárggon modem Oppgåve: Lista over er langt frå fullstendig og det blir stadig utvikla nye former for maskinvare. Veit du om anna datamaskinvare? 2 8 Sitert etter http://www.ifi.uib.no/undervisning/info100/info100_h2003_03a.ppt

1.3. PROSESSOR Prosessoren er "hjernen" i datamaskinen, som reknar og utfører alle kommandoar som du sender til maskinen. Prosessoren kallast og for mikroprosessor eller CPU - Central Processing Unit. Det viktigaste målet på prosessoren sin funksjon er frekvensen. Den fortel kor mange operasjonar han kan gjøre i sekundet. Det har vore ei enorm utvikling i farta eller frekvensen til prosessorane. På ein prosessor frå først på 1990-talet kunne denne vere f.eks. 25 MHz,3 mens ein vanlig ny prosessor i år 2005 kan ha 2-4 GHz. Det er mange produsentar av datamaskinar i verda, men langt færre av prosessorar. Nokre av dei mest kjente merkene er Intel, Motorola og AMD. Det første firmaet som produserte mikroprosessorar var Intel, og namna deira på prosessorar, som 8088, 286, 386 og 486, var lenge ein slags uoffisiell standard. Frå 1993 gikk Intel bort frå denne nummereringa og dei nye prosessorane blei kalla Pentium, som igjen har kome med fleire generasjonar. I dag blir prosessorar i første rekke beteikna med frekvensen. Når ein stor prosessor arbeider, utviklar han varme. Derfor er det naudsynt med kjøling. På biletet til venstre er ein Pentium II-prosessor med vifte. Om du leitar etter prosessoren i datamaskinen din, er det svært mogleg at du ikkje finn han, fordi han er skjult bak vifta, slik som på biletet til høgre. (Foto: SL) 1.4. MINNE Det finst fleire typer av minne i ein datamaskin. Det vi vanligvis tenker på med minne, er det midlertidige minnet RAM - Random Access Memory. Det er eit midlertidig lager som er avhengig av straum for å fungere. Om du slår av datamaskinen, så forsvinn alt som er i minnet. I dette minnet er det du kan sjå på skjermen og dei aktive delane av programma som er i bruk akkurat no. Minnet målast i MB (og etter kvart GB), og nye program og funksjonar krev stadig meir minne. På byrjinga av 1990-talet hadde ein vanlig PC 1-2 MB RAM. I 2005 har ein ny datamaskin vanligvis 512 MB eller meir. Minnet er på kort, som er festa på hovudkortet i datamaskinen. Når du kjøper ein datamaskin er det vanligvis eitt minnekort, men du kan bytte dette ut med eit større eller legge til 3 1 MHz = 1 mega-hertz = 1 000 000 svingningar i sekundet, 1 GHz = 1 000 000 000 svingningar i sekundet 9

fleire kort, da det er 3-4 plassar for minnekort. Dersom du f.eks. har ein datamaskin med 128 MB minne, kan du sette inn eit 256 MB kort, slik at du tilsaman får 384 MB minne. Minnekort montert i hovudkortet på datamaskinen (Foto: SL) Ein annan form for minne er leseminne, ROM Read Only Memory. Dette er eit permanent minne som vi bare kan lese frå, ikkje lagre til. 1.5. LAGRINGSMEDIER Mens midlertidig minne i ein datamaskin er basert på halvleiarar, eller silisiumbrikker, er dei meir permanente minna anten magnetisk eller optisk baserte. I magnetiske lager brukast magnetfelt til å orientere magnetiske partiklar i forskjellige retningar. Hovudtypene er band / kasettar, harddisk og diskett. Optiske medier er basert på bruk av laserlys. Dei viktigaste optiske lagringsmedia er CD og DVD. Det finst og magnetisk optiske lagringsmedier der laserlys blir reflektert og dreid som følge av magnetiske felt i disken. Når ein stadig større del av informasjonen i samfunnet blir lagra digitalt, er det eit stort problem at desse media ikkje er like haldbare som bøker, som kan vere mogleg å lese etter fleire hundre år. Dei magnetiske media er rekna å ha ei levetid på 10-30 år, mens dei optiske kan ha lengre levetid, nokre meiner opp mot 100 år, men dette er sjølvsagt ikkje mogleg å seie sikkert så lenge desse media bare har eksistert i eit par tiår. HARDDISK Harddisken er datamaskinen sitt hovudlager. Ein datamaskin kan ha fleire harddiskar, og det er mogleg å skifte dei ut. Nokre datamaskinar har skuff(ar), som ein kan montere harddisk(ar) i. Da skiftar ein heile skuffa, og det går svært raskt. Slik kan du f.eks til den samme datamaskinen ha ein harddisk med Linux og ein annan med Windows. Det kan og vere slik at dersom ein datamaskin har fleire brukarar, kan dei ha kvar til harddisk, som dei kan ta med seg også til andre maskinar. Harddisken sin kapasitet fortel kor mye du kan lagre der. Denne målast i megabyte (MB) eller gigabyte (GB) Først på 1990-talet var det vanlig at harddiskane var på 30-100 MB, i 2005 er det vanlig med like mange GB, eller tusen gongar meir. Harddisk i skuff. (Foto: SL) 10

DISKETTAR Diskettar blei utvikla på 1970-talet. Dei første var 8"i diameter og tynne og bøyelige. Derfor blei dei kalla «floppy» (engelsk for flagrande eller fleksibel), eit ord som har blitt ståande sjølv om diskettane har blitt mindre og stivare og ikkje er så «floppy» lengre. Diskettane blei først redusert til 5 ¼", seinare 3 ½", som har vore standard frå tidlig på 1980-talet. Lenge hadde likevel mange datamaskinar to diskettstasjonar, ein for 5 ¼", ein for 3 ½ " diskettar. Dei første diskettane hadde ein lagringskapasitet på 360 KB, seinare 720 KB, no har standard i mange år vore 1,44 MB. Etter kvart har diskettar blitt mindre og mindre brukt. Ein del nyare datamaskinar leverast utan diskettstasjonar, særlig gjeld dette bærbare maskinar og Macintosh-maskinar. I staden kan desse lagre på CD eller andre flyttbare medier. CD / DVD CD-plater blei utvikla først for musikk, seinare for datalagring. På ei CD-plate kan ein vanligvis lagre mellom 600 og 800 MB, eller som rundt 500 diskettar. Først var det bare CD-ROM, Compact Disk - Read Only Memory, der brukaren bare kunne lese, men ikkje lagre på. No finst og CD-R, Recordable, som brukaren kan lagre på og CD-RW, Rewriteable, som brukaren kan lagre og stryke mange gongar. DVD - Digital Video Disk eller Digital Versatile Disk - har enno større lagringskapasitet enn CD, denne kan variere frå eit par GB og opp til i alle fall 17 GB. DVD er særlig brukt til å lagre film. På same måte som for CD, finst det DVD-ROM, DVD-R og DVD-RW. For DVD er det mange variantar og fordi forskjellige produsentar har forskjellige format er det ikkje alltid at plater og maskinvare fungerer i lag. ANDRE LAGRINGSMEDIER Det er gjennom tidene utvikla ein del andre lagringsmedium, som ikkje har fått like stor utbreiing som dei som er nemnde over. * Ein tidlig form for magnetisk lagring av data var på band, tilsvarande lydband. Framleis blir bandstasjonar brukt til sikkerhetskopiering av store datamengder. * ZIP-drive er ein stasjon som koplast til datamaskinen og lagrar på rektangulære plater litt større enn eit kredittkort. Desse har gjerne ein kapasitet på omlag 100 MB. * Minidisk eller pendrive er ein liten dings som kan settast i USB-porten på ein datamaskin og virke som ein ekstra harddisk. Fordelen er at den er lett å ta med seg og kan koplast til alle datamaskinar med USB-port. Kapasiteten er gjerne frå 100-200 MB og oppover til 1-2 GB. * Minnekort for digitalt kamera kan lesast frå datamaskin gjennom ein kortlesar eller adapter. Det er da og mogleg å lagre frå maskinen til eit slikt kort. Kapasiteten er frå 8 MB oppover til i alle fall 2 GB. 11

1.6. TASTATUR Tastaturet har vanligvis mellom 84 og 107 tastar. Desse kan vi dele i tre hovudgrupper; skrivetastar, spesialtastar og funksjonstastar. På mange tastatur har tastane to fargar; vanligvis er da skrivetastane lyse og spesialtastane mørke. Dei fleste tastane er dei samme på alle tastatur, andre kan veksle frå datamaskin til datamaskin. Bærbare datamaskinar har litt forskjellig tastatur og nokre færre tastar enn vanlige datamaskinar. Skrivetastane (alfanumeriske tastar) er etter nasjonale standardar. Dersom du vil skrive samisk bør du ha norsk, svensk eller finsk tastatur, og i tillegg eit samisk tastaturstyringsprogram (tastaturdrivar). Norsk tastatur med samiske bokstavar skrive på med tusj. (Foto: SL) SKRIVETASTAR Skrivetastar eller alfanumeriske tastar er merka med bokstavar, tal eller andre skriveteikn. Alle skrivetastar kan gi fleire forskjellige teikn på skjermen. Bokstavtastane gir store bokstavar dersom ein held skift-tasten (Merka Shift eller brei pil oppover) mens ein skriv. Dersom du trykker på tasten merka Caps Lock, kjem BARE STORE BOKSTAVAR til du trykker Caps Lock igjen. Nokre skrivetastar har tre eller til og med fire alternativ. Det tredje alternativet er på nokre tastatur øvst til høgre på tastane, på andre tastatur på sida av tasten, vendt mot deg. Dette får du når du trykker Alt+Ctrl eller AltGr i lag med den aktuelle tasten.4 Til høgre og tildels til venstre for bokstav- og taltastane er det eit tital andre skrivetastar, med teikn som : + \ - < ',. I samiske tastaturprogram kan nokre av dei samiske bokstavane ligge skjult bakom nokre av desse. Du kan lese meir om samisk tastaturprogram og korleis skrive på samisk under innstilling av KDE i kapittel 8.2. og tekstbehandling i kap.9.2. SPESIALTASTAR Spesialtastane kan vi igjen dele i fleire grupper: Navigeringstastane påverkar ikkje sjølv teksten, med dei kan vi flytte skrivemerket på skjermen: PgUp (Page Up) flyttar ei side opp i dokumentet 4 12 Nokre datamaskinar kan fungere litt forskjellig.

PgDn (Page Down) Piltastane End Home flyttar ei side ned i dokumentet flyttar ein plass av gongen opp, ned, til høgre eller venstre flyttar til slutten på linja flyttar til starten på linja Andre tastar flyttar eller stryk tekst: Del stryk tekst mot høgre Tilbaketasten stryk tekst mot venstre (kallast og for Backspace) Tab-tasten flyttar tekst eit tabulatortrinn av gongen (kan programmerast) Mellomromstasten gir ope plass i teksten Enter / Return startar ny linje, avsnitt / set i verk kommandoar Nokre tastar, slik som Shift, Ctrl, Alt, AltGr, gjør ikkje noko aleine, men må brukast i lag med ein skrivetast eller ein annan spesialtast. I mange program fungerer desse tastane i lag med bokstavar som kommandoar. I dei fleste tekstbehandlingsprogram betyr Ctrl+X klipp ut merka tekst og Ctrl+V betyr lim inn. (Merk at ikkje det alltid fungerer i samisk tastaturprogram, fordi f.eks. X her er Č. For å få desse kommandoane til å fungere, kan du da vere nøydd å kople over til f.eks. norsk tastatur.) Nokre av desse tastane kan og i lag utgjøre kommandoar, f.eks. Alt+Shift eller andre kombinasjonar for å skifte mellom norsk og samisk tastatur og Alt+Ctrl+Del, når du skal starte maskinen på nytt (reboot). Andre spesialtastar: Ins, Insert Caps Lock NumLock Print Screen Pause, Break velger mellom å overskrive tekst eller å forskyve denne mot høgre. velger mellom små og store bokstavar. aktiverer numerisk tastatur. tar bilete av heile skjermen (i visse program). stoppar aktivitetar som er igang (i visse program) FUNKSJONSTASTAR Øvst eller til venstre på tastaturet er det 10-12 F-tastar, som har spesielle funksjonar i forskjellige program. Ein må lære dei spesielt for kvart program. I mange program får ein hjelp når ein trykker F1-tasten. NUMERISK TASTATUR På vanlige tastatur er det ein del tastar litt for seg sjølv til høgre, som bl.a. brukast når ein har mye talbehandling. Nokre av desse tastane kan og ha eigne funksjonar i visse program. Denne delen av tastaturet kan koplast frå og koplast inn med tasten NumLock. På bærbare datamaskinar er det gjerne ikkje noko eige numerisk tastatur, men der finn ein desse funskjonane med å bruke tasten Fn, ein tast som ikkje er på vanlige tastatur. Tala og funksjonane frå det numeriske tastaturet er da merka med ei anna farge, ofte øvst til høgre på tastane. 1.7. SKJERM Ein dataskjerm er bygd opp av mange lysande punkt. Kvaliteten på biletet vi får på skjermen er i første rekke avhengig av oppløysinga og talet på moglege fargenyansar. Oppløysinga (eng.: resolution) er kor mange punkt det går på ein skjerm. Den blir gjerne oppgitt i talet på punkt i breidda ganger talet på punkt i høgda, f.eks. 640 x 480, eller 1152 x 768. Desse punkta kallast og for pikslar. Dei første skjermane var svart-kvite, seinare har det blitt fleire og fleire fargenyansar. Det er spørsmål om kor mange bit vi brukar for å angi fargen på kvart punkt. Om vi brukar 4 bit, får vi 24 13

= 16 fargenyansar, som er alt for grovt til å kunne gi eit godt bilete. 8 bit gir 28 = 256 fargar, 16 bit 216 = 65536 og 24 bits 224 = 16777216, som er langt over det auget kan oppfatte. Ein skjerm må styrast av eit skjermkort i datamaskinen, og det må vere samsvar mellom skjermkortet og skjermen. Dersom du skaffar deg ein ny skjerm til ein gamal datamaskin, er det fare for at du og må bytte skjermkort. Dei fleste skjermar for PC-ar er store og klumpete og tar halve plassen på skrivebordet. Årsaka til dette er teknologien for å vise bilete på skjermen. I bærbare datamaskinar har ein lenge brukt ein anna teknologi, LCD eller flytande krystall. Etterkvart kjem denne og meir og meir i bruk for stasjonære maskinar, men desse skjermane er framleis dyrare enn dei vanlige. 1.8. SKRIVAR Dei første dataskrivarane var matriseskrivarar. Skrifta besto av synlige punkt på arket, og skrifta var langt dårligare enn frå ein gamaldags skrivemaskin. Etter kvart er desse for det meste avløst av to hovudtyper: blekkskrivarar og laserskrivarar. Begge typer kan ein få for både svart-kvitt og fargar. Dei fleste blekkskrivarar kan skrive i fargar, mens laserskrivarar enno er mest vanlig for svart-kvitt. Fargelaserskrivarane er framleis dyre og biletkvaliteten noko dårligare enn på blekkskrivarar. For å kunne skrive ut må du ha ein skrivardrivar som passar for skrivaren din og for operativsystemet. (Les meir om dette i kap. 1.9.) I Linux må du og sørge for at du har installert og aktivisert eit skrivarprogram. Det mest brukte er CUPS (Common Unix Printer System). 1.9. MASKINVARE OG OPERATIVSYSTEM Alle eksterne einingar som du kan kople til ein datamaskin, som tastatur, mus, skrivar, skannar eller digitalt kamera, blir styrte frå små program som vi kallar drivarar. For å få dette utstyret til å virke må du ha den rette drivaren for akkurat den maskinvaren du har, og for det operativsystemet du brukar. Dersom du kjøper f.eks. skrivar eller skannar, følger det gjerne med drivar, men det er ikkje sikkert denne er for operativsystemet ditt. Ofte kan databutikken skaffe ein drivar, eller du kan laste han ned frå internett, men i mange tilfelle finst det rett og slett ingen drivar som passar. Det er derfor eit godt råd å aldri kjøpe maskinvare før du har sikra deg den rette drivaren. Om du allereie har maskinvare og vil gå over til Linux, kan du leite på internett etter drivar med å søke på kombinasjonen av namnet på maskinvaren og "Linux". Du må da finne ein drivar som er pakka på rette måten for den Linux-distribusjonen du brukar (deb for Debian, rpm for ein del andre distribusjonar). Når du har lasta ned drivaren kan du installere han med Kpackage (sjå kap. 7.8.). Du velger så rett drivar og set opp denne frå Kcontrol, der du vel Einingar frå hovudmenyen. (Meir om programmet Kcontrol i kap. 8.2.) Å installere nytt utstyr i Linux kan ofte kreve litt tid og tolmod og lesing av instruksjonar. 2. LITT DATAHISTORIE Her er nokre viktige hendingar frå historia om utviklinga av datamaskinen og dei oppfinningane som er grunnlaget for dagens datateknologi: 1638 først på 1700-tallet først på 1800-tallet 1840-talet 1863 1873 1876 14 Blaise Pascal finn opp første kalkulator, med tannhjul vevstol som kunne styrast med holkort reknemaskin med holband Charles Babbage la det teoretiske grunnlaget for datamaskinen skrivemaskinen qwerty-tastaturet telefon

1904 først på 1900-tallet 1930 1938 1946 diode - radiorør elektromekanisk reknemaskin med rele første binære reknemaskin (Zuse) kopimaskin ENIAC reknas som første datamaskin ENIAC (Electronic Numerator, Integrator and Computer) hadde over 17000 elektronrør og veide 30 tonn. Den kunne lagre 20 tal samtidig. Ein kunne ikkje endre programmet. Kjelde for biletet: http://ftp.arl.mil/~mike/comphist Omlag 1950 1953 1954 1954 1956 1958 1960 1963 1964 1960-talet 1968 1968 1969 1971 1971 1972 1976 1977 1981 1981 på 1980-tallet 1983 1984 midt på 1980-talet 1984 1991 mogleg å endre programma utan å endre maskinen («general purpose computers»). Datamaskinane hadde radiorør. Første masseproduserte datamaskin lansert (IBM 650). Det blei til saman seld 1500 slike fram til 1969. første datamaskin med transistorar første norske datamaskin: Nusse (Norsk Universell Siffermaskin, Sekvensstyrt Elektronisk) harddisk modem laser datamusa oppfunne første tekstbehandlar (IBM) Simula første objektorienterte programmeringsspråk utvikla mange transistorar sett saman til integrererte kretsar. fiberoptikk Starten på Arpanet - forløpar for internett operativsystemet Unix Første mikroprosessor. første e-post program første diskett Apple lanserer den første personlige datamaskin operativsystemet MS-DOS IBM lanserer første PC tekstbehandling blei vanlig i norske bedrifter Apple (Mac): første datamaskin som brukte ikon, vindu og mus Microsoft Windows annonsert, men først i salg fleire år seinare. bærbare datamaskinar GPL - General Public Licence regelverk for fri programvare første kjerne til Linux 15

1991 1992 1994 1996 1996 1999 2001 2004 Unicode World Wide Web første stabile utgåve av Linux KDE Datamaskin utan tastatur der ein skriv direkte på skjermen kraftigaste prosessorar passerte 1 GHz starta Skolelinux-prosjektet Skolelinux 1.0 lansert Oppgåve: Kan du finne ut når dei første dataspela kom? Og når kom første datavirus? 3. DATAMASKINEN SINE REKNEMÅTAR 3.1. BIT & BYTE I dataspråket kallast ein 0 eller 1 for bit og 8 bits er ein byte. (Ordet byte er laga av engelsk "by eight") Når ein skriv på datamaskin har vanligvis kvar bokstav eller anna teikn vore ein byte, dvs. ei rekke på 8 nullar og eitt-tal. (For såkalla 8-bits kodetabellar er dette framleis rett, men som vi skal komme tilbake til i kapittel 3.4, finst det i dag system som for nokre bokstavar brukar fleire enn ein byte.) Kapasiteten til alle slags datalager reknast i byte. I store lager som harddiskar eller CDROM-plater blir det svært store tall dersom vi skal rekne i byte. Derfor brukar vi andre einingar; kilobyte (KB), megabyte (MB) og gigabyte (GB). Ettersom datateknologien har totalssystemet, ikkje vårt vanlige titalssystem som grunnlag (sjå kap.3.2.), er 1 KB ikkje nøyaktig 1000 B, men 1024 B. 1 MB = 1024 KB og 1 GB = 1024 MB. Du kan skrive mange sider tekst før du har fyllt opp plassen på ein diskett. Program og bilete, lyd og film tar derimot langt meir plass, og det kan derfor vere nyttig å vite kor mye plass du har og kor mye du har brukt. Eksempla her viser omtrent kor mange byte forskjellige slags filer tar, og kor mye du kan lagre i kvar type av lager: ei heil side tekst bilete 1 sekund TV denne boka, utan bilete (tekstformat) denne boka med bilete Skolelinux namna på alle folk i verda diskett CD-ROM Ny harddisk byte 1000-5000 B kilobyte megabyte gigabyte 30-1000 KB 10 MB 240 KB 3,1 MB 600 MB 100 GB 1,44 MB 600-800 MB 40-100 GB Oppgåve: Rekn om til andre einingar og fyll ut dei tomme rutene over. 3.2. TALSYSTEM Til vanlig reknar vi bare etter titalssystemet og vi er så vant med dette at vi ikkje tenker over at det bare er eitt av mange talsystem. Til forskjellige tider og i forskjellige land har det vore laga og brukt talsystem som bygger på mange forskjellige grunntal, som 2,4,5,8,10,12,16,20 og 60. I datateknologien er dei mest brukte totalssystemet (binært) og sekstentalssystemet (heksadesimalt). Før vi forklarer desse nærare, skal vi sjå litt på dei felles prinsippa som talsystema bygger på. 16