Menningarætlan fyri sjúkrahúsverkið

Menningarætlan fyri sjúkrahúsverkið HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ juni 2016

Menningarætlan fyri sjúkrahúsverkið Heilsu- og innlendismálaráðið Juni 2016

Álit - Menningarætlan fyri sjúkrahúsverkið Heilsu- og innlendismálaráðið Umbrotið, prentað og heft: Føroyaprent Myndir: Ingi Joensen Útgevari: Heilsu- og innlendismálaráðið 2016 ISBN 978-99918-3-489-4

Formæli Heilsuverkið veitir ein part av tænastum til borgarar í okkara samfelagið, sum eru grundleggjandi fyri trivnað og menning í samfelagnum. Tí fer heilsuverkið her hjá okkum, eins og í flestu okkara grannalondum, at verða viðgjørt leypandi samfelagsliga og politiskt og er tað eitt heilsutekin í sjálvum sær. Heilsuverkið fevnir víða, men grundleggjandi súlurnar eru primera heilsutænastan: kommunu læknar, heilsufrøðingar v.m. og sekundera heilsutænastan: tey trý sjúkrahúsini og uttanlandsviðgerðir v.m. Demografisku broytingar saman við tøkniligari menning, spesalisering av fakfólki og øktum krøvum frá borgarum, sum eru vorðin meira tilvitað um møguleikar fyri viðgerðum, setir høg krøv til heilsuverkið. At økja um tilfeingið í mun til starvsfólk og at játta fleiri pengar, loysir ikki einsamalt avbjóðingar nar viðvíkjandi eftirspurninginum eftir tænastum frá heilsuverkinum Tørvur er eisini á at raðfesta tilfeingið, hyggja at útbúgving av starvsfólki, eins og tørvur er á at hyggja at bygnaðarligu skipanunum. Hetta hevur politiska skipanin ásannað, og sett sær sum mál at gera nakað við. Henda Menningarætlan fyri sjúkrahúsverkið er fyrsti partur av eini samlaðari ætlan at menna heilsuverkið til framtíðar avbjóðingar. Sjúkrahúsverkið er ein sera fíggjarliga og vitanarliga tung organisatión. Hetta ger, at tað er tørvur á at leggja ætlanir til rættis um framtíðina soleiðis, at sjúkrahúsverkið er ført fyri at handla við neyðugum tilfeingi, serfrøðingum, tólbúnaði, fysiskum kørmum v.m. Føroyska sjúkrahúsverkið er á mangan hátt frammarlaga vitanarliga og tøkniliga, við nógvum dugnaligum starvsfólkum. Vit vóna at sjúkrahúsverkið eisini framyvir fer at hava hetta vørumerki. Tað krevur, at vit innan stutta tíð taka stig til at tryggja, at alt sjúkrahúsverkið mennir seg tíðarhóskandi. Sjúkrahúsverkið er í verandi líki ikki framtíðartryggja, og broytingar eru alneyðugar um støðið skal varðveitast og tillagast framtíðina. Tað er okkara vón, at tilmælini í hesi menningarætlanini stuðla undir einum politiskum kjaki, og at avgerðir verða tiknar okkara sjúkrahúsverkið - starvsfólki í hesum - og ikki minst okkara borgarum og framtíðar sjúklingum at frama. At enda fara vit at takka serfrøðingabólkinum og verkætlanarbólkinum fyri íkast og framleiðslu av hesum verki. Turid Arge, forkvinna í stýrisbólkinum og Henrik. L Hansen, landslækni 3

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Innihaldsyvirlit Formæli.... 3 1 Samandráttur og tilmælir... 6 1.1 Tilmælir og kostnaður... 7 1.2 Arbeiðssetningur...10 1.2.1 Arbeiðsháttur....10 2 Avbjóðingar fyri føroyska sjúkrahúsverkið.... 12 2.1 Demografiska gongdin....12 2.1.1 Tørvsmeting um fígging og starvsfólk, einans bygt á framskrivingar..16 2.2 Trot á heilsustarvsfólki...17 2.3 Medisinska menningin...19 2.4 Samandráttur av avbjóðingum fyri føroyska sjúkrahúsverkið...19 3 Lýsing av virkseminum á teimum trimum sjúkrahúsunum í dag... 20 3.1 Virksemi á sjúkrahúsunum...21 3.1.1 Landssjúkrahúsið....21 3.1.2 Klaksvíkar Sjúkrahús...26 3.1.3 Suðuroyar Sjúkrahús...27 3.2 Virksemið innan skurðviðgerðir í 2015...28 3.3 Uttanlandstænastan...30 4 Hvørjar viðgerðir og tænastur skal føroyska sjúkrahúsverkið bjóða hvørji heilsustarvsf. er tørvur á og hvussu fáa vit útvega og fasthildið tey? 32 4.1 Stremba eftir at fáa so nógvar viðgerðir heim til Føroya sum til ber...32 4.1.1 Menning av føroyska sjúkrahúsv. krevur skikkaði heilsustarvsfólk...33 4.1.2 Ein samanbering av fulltíðarstørvum...35 4.1.3 Samanumtøka av sergreinum og serlæknamanning...36 4.2 Útvega, fasthalda og menna heilsustarvsfólk............................. 36 4.2.1 Felags strategi fyri útvegan, varðveitan og menning av starvsfólkum. 37 4.2.2 KBU-skeið og innleiðslustørv (introstørv)...38 4.2.3 Heilsuútbúgvingar í Føroyum...40 4.2.4 Uppgávuflyting og delegering...42 4.2.5 Samstarvsavtalur við sjúkrahús uttanlands um starvsfólkaumbýti...43 4.2.6 Lønarviðurskifti og pensjónsviðurskifti...43 4

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 5 Uppgávubýti í føroyska sjúkrahúsverkinum... 44 5.1. Akuttilbúgvingin í føroyska sjúkrahúsverkinum...45 5.1.1 Tilmæli um akuttmóttøkur á teimum trimum sjúkrahúsunum...46 5.1.2 Menning av prehospitalu tilbúgvingini...47 5.2 Kirurgi samskipast tvørtur um tey trý sjúkrahúsini...48 5.3 Intern medisinska økið samskipað tvørtur um sjúkrahúsini...50 5.4 Hvussu skulu viðgerðirnar samskipast millum sjúkrahúsini?...50 5.5 Uppgávubýtið millum sjúkrahúsini...53 5.6 Perspektivering virksemi á sjúkrahúsunum í framtíðini...55 6 Leiðsla og samskipan av føroyska sjúkrahúsverkinum... 56 6.1 Tey trý sjúkrahúsini sum sjálvstýrandi eindir...56 6.1.2 Loysnir í mun til leiðslu og samskipan...57 6.1.3 Ein felags sjúkrahúsleiðsla...58 6.2 Tvørgangandi klinisk samstarvstoymi...61 6.3 Heilsustarvfólk eiga at kunnu flytast tá tað gevur meining...61 6.4 Felags visitasjónsskipan og yvirlit yvir bíðilistar...62 6.5 Ov vánalig virksemishagtøl ein vantandi kumpass til skynsama og væl virkandi stýring...63 6.6 Politiskar og strategiskar avgerðir eru neyðugar.......................... 64 6.7 Telemedisinskar loysnir í Føroyum...65 7 Sjúkrahúsútreiðslur í Føroyum samanbornar við onnur lond.... 67 7.1 Heilsu- og sjúkrahúsútreiðslur í OECD og Norðurlondum...67 7.1.1 Føroyar samanborið við Norðurlond...69 7.2 Raðfesting í sjúkrahúsverkinum...71 7.2.1 Sjúkrahúsheilivágur og medisinsk-tøknilig útgerð...71 7.3 Ein meting av tí fíggjarliga tørvinum...74 7.3.1 Útreiðslustøðið samanborið við Norðurlondini og OECD...74 7.3.2 Tørvur á fleiri serlæknum...75 7.3.3 Demografisku broytingarnar......................................... 75 7.3.4 Medisinska menningin...76 7.3.5 Niðurstøðan fíggjarligar metingar...76 5

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 1 Samandráttur og tilmælir Vit hava eitt gott alment sjúkrahúsverk í Føroyum. Sjúkrahússkipanin er fyri øll, líkamikið hvørji vit eru, hvar vit búgva og hvussu nógv vit tjena. Vit hava nógv vælútbúgvin og dugnalig heilsu starvsfólk, sum hvønn dag gera sítt besta og eitt sindur afturat fyri at tryggja íbúgvunum í Føroyum neyðugu heilsutænastuna. Men tað føroyska sjúkrahúsverkið hevur eisini avbjóðingar. Samfelagið er broytt. Vit verða eldri, og tey eldru gerast nógv fleiri. Samstundis er ein øgilig tøknilig framgongd og nýggir við gerðar hættir síggja alla tíðina dagsins ljós. Og tað kostar. Nakrar sjúkur eru minni hóttandi, meðan aðrar vaksa. Samstundis økjast ynskini um bestu viðgerðina frá sjúklingum, sum seta krøv um fleiri og betur tænastur. Tann størsta avbjóðingin her og nú er tó átrokandi tørvurin á fleiri serlæknum. Spildurnýggj upp gerð vísir, at 15 serlæknastørv eru ósett, og bara innan fyri síðsta árið hava fýra serlæknar sagt seg úr starvi. Sergreinarnar verða í alt størri mun mannaðar av konsulentum og við gerð um uttanlands. Tað er ein neyðug loysn uppá eina átrokandi avbjóðing, men tað er ikki ein loysn, sum heldur í framtíðini fyri føroyska sjúkrahúsverkið. Greining í hesari frágreiðing vísir harumframt, at ásettu størvini áttu at verið nógv fleiri í tali. Setningurin í hesari Menningarætlan er, sum heitið ber boð um: at menna føroyska sjúkrahús verkið. Í hesari frágreiðing verður víst á, at málið hjá føroyska sjúkrahúsverkinum skal vera, at flest allar kanningar og viðgerðir skulu fara fram í Føroyum. Av fakligum ávum eru nøkur sjálvsøgd undantøk. Til tess krevst ein miðvís ætlan fyri at útvega fleiri skikkað heilsustarvsfólk á øllum stigum og tvørturum fakmørk, samstundis sum vit førleikamenna tey, sum longu eru í verkinum. Altjóða royndir vísa, at besta loysnin til at útvega og fasthalda heilsustarvsfólk í útjaðaraøkjum sum Føroyar, er at satsa upp á fólk, sum eru vaksin upp í landinum. Vit mugu bera so í bandi, at tey hava møguleikan at fáa góðar kliniskar og útbúgvingarligar royndir her heima, annaðhvørt sum grundútbúgving ella, tá ið tey eru í ferð við at spesialisera seg útbúgvingarliga. Trýstið uttaneftir við alt størri spesialisering og stórari tøkniligari og medisinskari menning krevur, at sjúkrahúsini í Føroyum í nógv størri mun virka sum ein samanhangandi virkislig eind, sum samstarvar í øllum lutum fyri at veita føroyska sjúklinginum bestu tænastuna. Til tess er neyðugt við broytingum í bygnaði og í leiðslu. Í hesi frágreiðing verður mælt til at skipa verður ein felags leiðsla fyri øll trý sjúkrahúsini. Ein av aðaluppgávunum hjá tvørgangandi leiðsluni verður at fremja eitt greitt uppgávubýti millum tey trý sjúkrahúsini í einum samstarvandi sjúkrahúsverki, har sjúkrahúsini hvør sær hava týðandi samskipaðar leiklutir. Eitt greitt uppgávubýti millum sjúkrahúsini er neyðugt fyri at tryggja dygdina í viðgerðunum. Tá tilfeingið er í troti kann uppgávubýtið eisini viðvirka til, at tann samlaða orkan verður betur gagnnýtt. Verkætlanarbólkurin gevur í frágreiðingini sítt boð uppá hvussu uppgávubýtið kann gerast. Millum annað verður mælt til, at allar akuttar viðgerðir og torgreiddar viðgerðir fram eftir skulu gerast á Landssjúkrahúsinum, meðan eftirviðgerð kann fara fram á teimum smærru sjúkrahúsunum. Eisini eiga Suðuroyar sjúkrahús og Klaksvíkar sjúkrahús í framtíðini at gera alt fleiri planlagdar dagskurðviðgerðir (samadagskirurgi). Frágreiðingin staðfestir at fíggjarliga orkan í samlaða føroyska heilsuverkinum er ikki á hædd við grannalondini Danmark, Noreg og Svøríki, sum brúka munandi meira pening skift á hvønn íbúgva. Hinvegin eru Føroyar fult á hædd við og væl omanfyri hesi lond, tá hugt verður eftir sjúkrahúsútreiðslum burturav. Hetta sigur eisini nakað um tann leiklut sjúkrahúsverkið hevur í mun til heilsuna hjá føroyska sjúklinginum. 6

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Henda frágreiðing er býtt sundur í sjey partar. Tríggir teir fyrstu eru innleiðandi og lýsandi. 4. partur viðger spurningin um, hvørjar viðgerðir eiga at vera í Føroyum, hvussu nógv heilsustarvs fólk krevjast fyri at kunna veita hesar viðgerðir og hvussu vit fáa hesi starvsfólk til vega. Í fimta parti viðger verkætlanarbólkurin uppgávubýtið ímillum tey trý sjúkrahúsini og ger tilmæli um eitt møguligt býti við støði í einari lýsing av rákinum innan læknafrøði. Skal eitt upp gávu býti eydnast til fulnar krevst tað eitt samstarvandi og samskipað sjúkrahúsverk. Í sætta parti eru uppskot til ein nýggjan leiðslubygnað, sum stuðlar undir málinum um eitt sam skipað sjúkrahúsverk í Føroyum. At enda viðger sjeyndi partur fíggjarliga tørvin nú og fram yvir hjá føroyska sjúkrahúsverkinum. 1.1 Tilmælir og kostnaður Tilmælini í álitinum verða endurgivin í talvuni niðanfyri. Eisini er ein fíggjarlig meting gjørd av tilmælunum. Fleiri av fíggjarligu metingunum byggja á leysligar metingar, og skulu tí takast við størsta fyrivarni. Tað er torført, og í summum førum ógjørligt, at gera nágreiniligar kostnaðarmetingar av hvørjum einstøkum tilmæli, áðrenn eitt neyvari greiningararbeiði er gjørt. Útvega, varðveita og menna heilsustarvsfólk Tørvslýsing av serlæknamanning Gera miðvísa rekrutteringsætlan Seta serlæknar í føst størv Stovnsetan av felags starvsfólkadeild Framíhjárætt at taka KBU-skeið í Føroyum 2-3 introstørv fleiri Stovnsetan av læknaútbúgving á Fróðskaparsetri Føroya Uppgávuflyting Starvsfólkaumbýti Mælt verður til, at leiðslan á sjúkrahúsunum saman við neyðugari serlæknafrøði ger eina neyva lýsing av hvørjar sergreinar skulu vera í Føroyum, eina tíðarætlan fyri hesum og hvussu hesar sergreinar eiga at verða mannaðar. Mælt verður til, at sjúkrahúsini fara undir eina miðvísa ætlan at fáa til vega fleiri serlæknar til føst størv í føroyska sjúkrahúsverkinum. Ein serlækni í sjálvum sær er tó ikki nóg mikið til at røkja eina sergrein. Onnur heilsustarvsfólk skulu eisini setast í starv. Mælt verður til, at peningurin, sum í dag verður nýttur til konsulentar og uttanlandsviðgerð, eigur í størri mun at verða nýttur til at útvega serlæknar í føstum starvi. Harumframt verður mælt politisku skipanini til, at umframt játtanina á 5 mió. kr., sum er sett av í 2017, eisini játtar 5 mió. kr. afturat um árið í 2018, 2019 og 2020 til at manna upp við ser læknum og øðrum heilsustarvsfólkum. Mælt verður til at seta á stovn eina felags tilfeingissterka starvsfólka deild, sum raðfestir arbeiðið við at útvega, førleikamenna og varðveita serlæknar og annað heilsustarvsfólk til tey trý sjúkrahúsini. Mælt verður til, at Heilsu- og innlendismálaráðið tekur málið upp við donsku myndugleikarnar, fyri at fáa KBU-skipanina broytta, soleiðis at føroyingar fáa framíhjárætt at taka teirra KBU-skeið í Føroyum innan fyri núverandi skipan. Um tað ikki er ein møguleiki, ráða vit til, at ein føroysk KBU-skipan, á sama hátt sum í Grønlandi, verður sett í verk í Føroyum. Mælt verður til, at 2-3 fleiri introstørv verða sett á stovn á Landssjúkra húsinum, og at Landssjúkrahúsið ger avtalur við donsk sjúkrahús, har føroyingar hava introstørv, so hesi partvíst eisini kunnu vera á Landssjúkrahúsinum. Mælt verður til, at sett verður á stovn læknaútbúgving á Fróð skaparsetri Føroya til 10 lesandi á bachelor-stigi í samstarvi við fróðskapar setur uttanlands, t.d. Aalborg Universitet. Mælt verður til, at lestrar leiðari verður settur í eitt ár at fyrireika lesturin. Mælt verður til eina miðvísa gjøgnumgongd av einstøku ser greinunum/viðgerðarøkjunum á sjúkrahúsunum og kanna møguleikarnar fyri at flyta uppgávur á viðkomandi økjum. Mælt verður til, at avtalur verða gjørdar við sjúkrahús uttanlands um starvsfólkaumbýti, samstundis sum at tað verður sett sum krav, at læknar, sum verða settir í starv í Føroyum, eitt ávíst tíðarskeið um árið, t.d. ein mánað, skulu arbeiða á einum størri sjúkrahúsið uttanlands. 20 mió. kr. yvir fýra ár 500.000 kr. 1,2 1,8 mió. kr. 12 mió. kr. tað fyrsta árið 350.000 kr. 7

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Viðgerðir, uppgávubýti og raðfesting í føroyska sjúkrahúsverkinum Øll akuttviðgerð skal fremjast á Landssjúkrahúsinum Dagføring av akutt tilbúgvingini á Klaksvíkar sjúkrahúsi Akutt tilbúgving á Suðuroyar sjúkrahúsi Prehospital journalskipan Akuttskurðviðgerðir á Landssjúkrahúsinum Akuttmóttøka á Suðuroyar sjúkrahúsi og skaðastova á Klaksvíkar sjúkrahúsi Planlagdar skurðviðgerðir ( samadagskirurgi ) Endurvenjingin skal uppstigast Stovnsetan av sálarfrøðiligari eind á Landssjúkrahúsinum Verkætlanarbólkurin mælir tí til, at tá ið talan er um torgreiddar medisinskar og kirurgiskar sjúkur ella løstir, skal øll akuttviðgerð fremjast á Landssjúkrahúsinum, soleiðis at akuttir ella løstaðir sjúklingar verða møttir av einum breiðum hópi av serlæknum og heilsufakligum førleikum umframt serútgerð. Tá ið akuttviðgerðin er liðug kunnu sjúklingar verða fluttir til Klaksvíkar sjúkrahús og Suðuroyar sjúkrahús til framhaldandi viðgerð av útvaldum sjúkum. Eftir at Eysturoyartunnilin er liðugur í 2019 eigur akuttilbúgvingin á Klaksvíkar sjúkrahúsi at verða dagførd. Framhaldandi verður eitt tilboð í nærumhvørvinum í Norðoyggjum og Eysturoy, men at hetta verður avmarkað til eina skaðastova, sum er opin 24 tímar um samdøgrið. Mælt verður til, at Suðuroyar sjúkrahús, við síni serstøðu sum útjaðarasjúkrahús eisini framyvir skal hava eina akuttmóttøku, sum kann viðgera akuttar sjúkur og ymiskar løstir. Álvarsliga sjúk og illa løstaði verða flutt á Landssjúkrahúsið eftir innleiðandi viðgerð, júst sum í dag. Mælt verður til, at ein prehospital journalskipan, sum kann knýtast í verandi THS-skipan, fæst til vega til sjúkraflutningstænastuna í Føroyum. Allar akuttskurðviðgerðir skulu sum útgangsstøði gerast á Landssjúkra húsinum. Tað, sum enn eigur at vera sentraliserað á intern medisinska økinum, eru tær viðgerðir, sum krevja serútgerð og serútbúgvið starvsfólk. Høvuðsuppgávan hjá hinum báðum sjúkrahúsunum er at gera sjúklingarnar klárar at flyta og tryggja flutning aftaná møguliga innleiðandi viðgerð. Akuttmóttøkan í Suðuroy skal varðveitast, tí frástøðan er ein avbjóðing. Eftir at Eysturoyartunnilin er liðugur í 2019, eigur akuttilbúgvingin á Klaksvíkar sjúkrahúsi at verða dagførd, soleiðis at tað framhaldandi verður tryggjað eitt tilboð í nærumhvørvinum í Norðoyggjum og Eysturoy, men at hetta verður avmarkað til eina skaðastovu, sum er opin 24 tímar um samdøgrið. Skaðastovan skal hava eina forvakt, sum er mannað við lækna og sjúkrarøktarfrøðingum, har sjúklingar við smærri og einføldum løstum kunnu viðgerast. Klaksvíkar og Suðuroyar sjúkrahús eiga framyvir at gera ein munandi størri part av teimum einføldu planløgdu skurðviðgerðunum, sokallaðar samadagskirurgi, har sjúklingurin verður útskrivaður sama dag. Størri og truplari planlagdar skurðviðgerðir hoyra reint fakliga einans heima á einum stað við veruligari viðrakningardeild og við møguleika fyri intensivari viðgerð av komplikatiónum. Tí eiga smærru sjúkrahúsini fyrst og fremst at gera einfaldar skurðviðgerðir, sum fyrst og fremst eru ambulantar. Endurvenjingarøkið hevur leingi verið raðfest ov lágt í føroyska sjúkrahúsverkinum, og tað er stórt trot á skipaðum tilboðum til stórar sjúklingabólkar, sum t.d. hjartasjúklingar og giktasjúklingar. Mælt verður til, at endurvenjingin verður uppstigað við at seta fleiri fysioterapeutar og ergoterapeutar í starv. Harumframt er tað komið fram í serfrøðingabólkinum, at tað er tørvur á at seta eina sálarfrøðiliga eind á stovn á Landssjúkrahúsinum, sum kann veita heilsu-, kreppu- og neurosálarfrøði. Eindin skal vera tvørgangandi og skal veita tænastur til bæði somatiskar og psykiatriskar sjúklingar umframt til sjúkrahúsini í Klaksvík og í Suðuroy eftir tørvi. Eindin eigur at verða staðsett innan tað somatiska økið t.d. á Medisinska depli. 2,9 mió. kr. Um 4 mió. kr. 850.000 kr. at byrja við 8

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Leiðsla og samskipan av føroyska sjúkrahúsverkinum: Ein felags leiðsla fyri øll trý sjúkrahúsini Tvørgangandi klinisk samstarvstoymi Felags visitatiónsskipan Almennir bíðilistar Lýsa telemedisinskar møguleikar í Føroyum Mælt verður til, at ein felags leiðsla fyri alt sjúkrahúsverkið verður sett, har tað er ein stjóri sum hevur yvirskipaða ábyrgd fyri øllum virkseminum í sjúkrahúsverkinum. Stjórin eigur at hava varastjórar afturat sær, sum stuðla undir tey økir sum stjórin ikki hevur so stórt innlit í, og sum tryggja, at øll trý sjúkrahúsini hava eina dagliga leiðslu. Í hesum sambandi verður mælt til, at fólk frá sjúkrahúsunum og serfrøðingar, sum hava royndir at samskipa virksemi á sjúkrahúsum uttanlands, t.d. í Íslandi ella Norðurnoregi, saman við Heilsu- og innlendismálaráðnum gera eitt tilmæli um, hvussu ítøkiliga ein felags leiðsla kann verða sett saman. Arbeiðið eigur at verða gjørt í heyst soleiðis at ein felags leiðsla kann virka frá 1. januar 2017. Mælt verður til, at felags sjúkrahúsleiðslan fær til uppgávu at stovna formlig tvørgangandi klinisk samstarvstoymi tvørtur um tey trý sjúkrahúsini við tí endamáli at fáa tvørgangandi kliniska samstarvið at virka. Mælt verður til, at ein felags vistiatiónsskipan verður sett í verk og at hetta verður ein av fyrstu uppgávunum sum ein felags sjúkrahúsleiðsla skal loysa. Mælt verður til, at sjúkrahúsverkið skal boða frá bíðilistum sum verða almannakunngjørdir t.d. fjórða hvønn mánað á einum heilsuportali. Upplýsingarnar skulu vera online, so upplýsingarnar um bíðitíðir altíð eru tøkar. Mælt verður til, at ein nevnd við umboðum úr teimum trimum sjúkrahúsunum verður sett til at gera eitt greiningararbeiði, sum við støði í verandi royndum og vitan í Norðanlondum lýsa møguleikar fyri at taka telemedisin í nýtslu í Føroyum, sum kann styrkja samskipanina og sjúklingaviðgerðina millum avvarðandi eindir í Føroyum og millum føroyska sjúkrahúsverkið og sjúkrahúsverk uttanlands. 150.000 kr. 200.000 kr. 200.000 kr. Raðfesting í sjúkrahúsverkinum: Samstarv við danska heilivágsráðið Stovnsetan av heilsutøkniligum ráðið Mælt verður til, at føroyska heilivágsráðið byrjar eitt samstarv við danska heilivágsráðið, sum er undir stovnseting soleiðis, at sami heili vágur verður brúktur í standardviðgerð í báðum londum frá 2017. Mælt verður til, at eitt heilsutøkniligt ráð verður sett á stovn í Føroyum, sum ger tilmæli til landsstýrismannin um nýtslu av medicotteniskari útgerð. Ráðið eigur at taka støði í metingunum, sum verða gjørdar av Nasjonalt system for innføring av nye metoder i spesialist helsetjenesten í Noregi. 9

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 1.2 Arbeiðssetningur Verkætlanarbólkurin, sum varð settur av landsstýriskvinnuni í heilsu- og innlendismálum í februar 2016, hevur fingið hendan arbeiðssetning: Endamálið við arbeiðinum er at orða eina ætlan í trimum høvuðspørtum við ítøkiligum tilmælum til politisku skipanina at taka støðu til. Høvuðspartarnir eru hesir: At gera tilmæli um hvørjar grundleggjandi viðgerðir/tænastur skulu vera í føroyska sjúkrahús verk inum. Í hesum sambandi skal eisini gerast tilmæli um hvørjar viðgerðir/ tænastur skulu verða á hvørjum sjúkrahúsi, og hvussu hesar skulu samskipast millum sjúkrahúsini. At gera eina ætlan fyri, hvussu læknar og onnur heilsustarvsfólk kunnu útvegast og mennast til føroyska sjúkrahúsverkið. At gera meting av fíggjarliga tørvinum fyri alt sjúkrahúsverkið, sum gevur neyðugt rásarúm til at veita heilsutænastur á fremsta støði, og neyðugu starvsorkuna til tess. Eisini skal bólkurin koma við boði uppá, hvørji amboð kunnu nýtast til at handfara økta fíggjartørvin, sum verður í sjúkrahúsverkinum í framtíðini. Í sjúkrahúslógini er staðfest, at sjúkrahúsverkið fevnir um trý sjúkrahús, sum eru Lands sjúkrahúsið, Klaksvíkar sjúkrahús og Suðuroyar sjúkrahús. Í arbeiðssetninginum sæst, at ongar politiskar ætlanir eru at broyta ta fortreytina, og ynskið er, at sjúkrahúsviðgerð framhaldandi skal veitast á hesum trimum sjúkrahúsunum. Hetta er ein fortreyt fyri menningarætlanini. 1.2.1 Arbeiðsháttur Arbeiðsbólkurin er settur saman av einum verkætlanarbólki, einum stýribólki, einum serfrøðingabólki og einum politiskum fylgibólki. Niðanfyri er lýst, hvussu samansetingin og leiklut urin hjá ymisku bólkunum og arbeiðsgongdin hevur verið. Uppgávan hjá stýrisbólkinum er m.a. at góðkenna endamál og karmar fyri verkætlanina og samskipan. Harafturat skal stýribólkurin góðkenna sjálva menningarætlanina, áðrenn hon verður latin landsstýriskvinnuni. Stýribólkurin er mannaður av: Turid Arge, aðalstjóri, forkvinna Henrik L. Hansen, landslækni Uppgávan hjá verkætlanarbólkinum er, umframt øll praktisk viðurskifti, at tryggja neyðuga framburðin í verkætlanini, og at hava ábyrgdina av at útvega og gera tilfar og skriva sjálva menningarætlanina. Verkætlanarbólkurin er mannaður av: Sveinn Magnússon, serlækni i intern medisini og skrivstovustjóri í Velfærdsministeriet á Islandi (formaður) Geir Sverri Braut, professari og serlækni í samfelagsmedisini. Hevur verið varastjóri á Statens Helsetilsyn og arbeiðir í dag á Stavanger Universitetssjúkrahúsi (serligur ráðgevi) Jan Simonsen, deildarstjóri í Heilsu- og innlendismálaráðnum (samskipari) Fróði Jacobsen, stjórnarsamskipari í Heilsu- og innlendismálaráðnum Irena Nolsø, fulltrúi í Heilsu- og innlendismálaráðnum 10

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Uppgávan hjá serfrøðingabólkinum er m.a. lýsa, hvørjir høvuðstrupulleikar eru í sjúkra húsverk inum og møguligar avleiðingar av teimum. Harafturat hevur uppgávan hjá serfrøðingarbólk inum verið at komið við sínum íkasti til loysnir sambært arbeiðssetninginum. Serfrøðinga bólkurin er mannaður av: Augusta Mikkelsen, umboð fyri Fysioterapeutfelag Føroya Turið Jacobsen, umboð fyri Ergoterapeutfelagið Dánjal Petur Højgaard, umboð fyri Kommunulæknafelag Føroya Fróði Joensen, umboð fyri Serlæknafelag Føroya Suni Poulsen, umboð fyri Føroyskir Sálarfrøðingar Heri Olsen, umboð fyri felagið Radiografar í Føroyum Gyða í Gongini, umboð fyri Kost- og føðslufelagið Jákup Andreas Thomsen og seinni Dávid Michelsen, umboð fyri Felagið fyri Yngri læknar Jeanna í Lágabø, umboð fyri Sjúklingaráðið Lillie Eliassen, umboð fyri Ljósmøðrafelag Føroya Majbritt Mohr, umboð fyri Heilsurøktarafelagið Marita Simonsen, umboð fyri Bioanalytikarafelagið Óluva í Gong, umboð fyri Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Pál Weihe, umboð fyri Læknafelag Føroya Svend Åge Seloy, umboð fyri Starvsmannafelagið (sjúkraflutnings- og skrivstovustarvsfólk) Asta Joensen, depilsleiðari og umboð fyri Landssjúkrahúsið Birita Samuelsen, bioanalytikari og umboð fyri Landssjúkrahúsið Bjarni á Steig, depilsleiðari og umboð fyri Landssjúkrahúsið Elin Jensen, depilsleiðari og umboð fyri Landssjúkrahúsið Eyðfinn Olsen, depilsleiðari og umboð fyri Landssjúkrahúsið Gunnbjørg Guttesen, sjúkrarøktarfrøðingur og umboð fyri Suðuroyar sjúkrahús Hans Petur Nielsen, yvirlækni og umboð fyri Suðuroyar sjúkrahús Hjalgrím Andreasen, paramedicinari og umboð fyri Suðuroyar sjúkrahús Helena K. Sundskarð, leiðari og umboð fyri Klaksvíkar sjúkrahús Heri Ellingsgaard, sjúkrahússtjóri og umboð fyri Klaksvíkar sjúkrahús Johnny í Grótinum, sjúkrahússtjóri og umboð fyri Landssjúkrahúsið Magnus á Stongum, lækni og umboð fyri Klaksvíkar sjúkrahús Naina Túgvustein, varastjóri og umboð fyri Landssjúkrahúsið Noomi Holm, anæstesi sjúkrarøktarfrøðingur og umboð fyri Suðuroyar sjúkrahús Ronnié Midjord, sjúkrahússtjóri og umboð fyri Suðuroyar sjúkrahús Súsanna Olsen, varastjóri og umboð fyri Klaksvíkar sjúkrahús Synnøva Hansen, leiðari og umboð fyri Klaksvíkar sjúkrahús Tormóður Stórá, depilsleiðari og umboð fyri Landssjúkrahúsið Uppgávan hjá politiska fylgibólkinum er at fylgja arbeiðinum frá síðulinjuni og koma við teirra íkasti til menningarætlanina. Politiski fylgibólkurin er mannaður av: Djóni Nolsøe Joensen, Javnaðarflokkurin Elsebeth Mercedis Gunnleygsdóttir, Fólkaflokkurin Karsten Hansen, Miðflokkurin Jógvan Skorheim, Nýggja Sjálvstýri Kaj Leo Holm Johannesen, Sambandsflokkurin Katrin Kallsberg, Tjóðveldi Poul Clementsen, Framsókn Óluva Klettskarð, Tjóðveldi Sonja Jógvansdóttir, Uttanflokka Arbeiðið hevur verið skipað við fýra arbeiðsdøgum, sonevndum verkstovum, har serfrøðingabólkurin saman við verkætlanarbólkinum hava viðgjørt ymsu lutirnar í arbeiðssetninginum. Á verkstovunum hevur serfrøðingabólkurin hevur givið sítt íkast til menningarætlanina. Harum framt hava fundir støðugt verið millum verkætlanarbólkin og stýrisbólkin. Fundir hava eisini verið ímillum politiska fylgibólkin og verkætlanarbólkin, har landsstýriskvinnan eisini hevur verið við saman við forkvinnuni í stýrisbólkinum. 11

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 2 Avbjóðingar fyri føroyska sjúkrahúsverkið Føroyska sjúkrahúsverkið stendur yvir fyri nógvum stórum avbjóðingum, bæði nú og ikki minst framyvir. Á sama hátt sum aðrastaðni, fara stórar broytingar at henda í føroyska samfelag num komandi árini. Gongdin í fólkatalinum, aldursbýti, broytingar í sjúkumyndini og væntanir nar frá fólki um góðsku og støði fara at hava stóran týdning, tá framtíðar sjúkrahús leggja ætlanir. Okkum tørvar tó ikki at hyggja at framtíðini, fyri at finna avbjóðingar í sjúkrahúsverkinum í Føroyum. Sjúkrahúsverkið er ein kapital- og kompetansuintensivur geiri og tað er ikki løtuverk at fremja broytingar í slíkari skipan. Tað tekur tíð at stovna, broyta og menna sjúkrahústænastur, og tí er neyðugt at leggja ætlanir og at fara til verka longu nú við at gera burðardyggar loysnir, sum ikki bert loysa trupulleikan í dag, men loysnir, sum eisini halda í longdini. Í hesum brotinum vísa vit á høvuðsavbjóðingarnar, sum sjúkrahúsverkið hevur nú og framyvir. 2.1 Demografiska gongdin Mynd: 2.1 - Kelda: Hagstova Føroya Í føroyska samfelagnum er ein neilig gongd, bæði viðvíkjandi fólkatali og aldursbýti fram móti ár 2054, sambært framrokningunum hjá Hagstovu Føroya. Fólkatalið er fallandi og broytingar henda í aldursbýtinum. Parturin av fólki yvir 60 ár veksur nógv og er hetta sama rák, sum eisini er í okkara grannalondum. Í Føroyum økist hetta rákið av, at nógv av teimum ungu flyta uttanlands at útbúgva seg. Tað vil siga, at ein stórur partur av fólkunum frá um 20 ára aldur til ímillum 30 og 40 mangla í Føroyum. Meirilutin av teimum, sum fara uttanlands at útbúgva seg, koma aftur til Føroyar, men tað eru kortini fleiri, sum ongantíð flyta heimaftur, og meirilutin av teimum eru kvinnur. Hetta er ein orsøk til, at fólkatalið millum 18-69 ár fellur lutfallsliga nógv við tíðini. 12

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Hinvegin er føðitíttleikin høgur í Føroyum samanborið við miðaltalið í Evropa. Føðitíttleikin var í fjør 2,5 børn í miðal fyri hvørja kvinnu í burðarførum aldri og harvið væl hægri enn flest onnur lond í Evropa, sum liggja á umleið 1,7 1,8 børn. Miðal livialdurin verður eisini hægri og ný fødd dreingjabørn kunnu nú vænta at liva 80 ár í miðal, meðan genturnar í miðal kunnu vænta at liva um 85 ár. Mynd 2.2 niðanfyri vísir, at fólkatalið í teimum yngru aldursbólkunum minkar hesa tíðina, meðan fólkatalið í teimum eldru aldursbólkunum veksur. Hetta hevur stóran týdning fyri sjúkrahús verkið, tí tørvurin á sjúkrahústænastum veksur við aldrinum. Demografiska gongdin í Føroyum síðstu 30 árini: Aldursbýti 1985 til 2015 Mynd: 2.2 - Kelda: Hagstova Føroya Myndin vísir aldursbýtið í Føroyum síðstu 30 árini. Fólkatalið í aldursbólkunum upp til 40 ár er minkað, meðan fólkatalið í aldursbólkunum frá 40 ár og uppeftir er vaksið frá 1985 til 2015. Til dømis vóru umleið 7.000 fólk í Føroyum 60 ár og eldri í 1985, í 2015 var talið 11.000 fólk. Framrokningar vísa, at henda gongdin heldur fram. Sæð í heilsubúskaparligum ljósi hevur henda gongdin øktan tørv á viðgerð við sær, og tískil eisini eina øking í samlaðum útreiðslum. Í 2015 vóru umleið helvtin av teimum innløgdu sjúklingar yvir 60 ár, meðan parturin av fólki í Føroyum yvir 60 ár var 23 %. 13

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Mynd 2.3 vísir gongdina í aldursbýtinum í prosent í tíðarskeiðinum frá 2015 til 2054. Mynd 2.4 vísir útrokningar, sum danska Fíggjarmálaráðið hevur gjørt í 2012. Myndin vísir danskar heilsuútreiðslur minus røktarheimsútreiðslur býtt á aldur, og skuldi hesar útrokningar verið nøkulunda sambærligar við føroysku heilsuútreiðslurnar. Lutfall aldursbýtt Heilsuútreiðslur - aldursbýtt Mynd 2.3 - Kelda: Hagstova Føroya Mynd 2.4 - Kelda: Finansministeriet 2012 / Ólavur Christiansen Danskar útrokningar vísa, at miðal heilsuútreiðslurnar fyri ein persón, sum er 65 ár, eru dupult so høgar sum heilsuútreiðslurnar fyri ein persón, sum er 50 ár. Heilsuútreiðslurnar fyri ein 80 ára gamlan eru dupult so høgar, sum heilsuútreiðslurnar fyri ein 65 ára gamlan. Tí ber til at koma til ta niðurstøðu, at lutfallsliga nógv gomul fólk er ein fíggjarlig avbjóðing fyri sjúkrahúsverkið, sum telur umleið 80 % av samlaðu heilsuútreiðslunum í Føroyum. 14

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Folkatalsforsøgn Hagstova Føroya hevur gjørt fólkafrøðiligar forsøgnir fram til 2054, sum vísa, at fólkatalið í Føroyum fer at minka tey næstu áratíggjuni. 2015 2025 2035 2045 2054 Íbúgvar 49.287 49.750 49.311 48.058 46.405 Talva: 2.1 - Kelda: Hagstova Føroya Aldursbýti 2015-2054 Mynd: 2.5 - Kelda: Hagstova Føroya Hesar forsøgnir vísa, at gongdin við vaksandi lutfallinum av eldri fólki heldur fram. Sam bært forsøgnini eru tað bara tveir teir elstu aldursbólkarnir, sum vaksa alt tíðarskeiðið. Fyri sjúkrahús verkið hava hesar fólkafrøðiligu broytingarnar við sær, at tørvurin á sjúkra hús tænastum økist. Vanliga hava eldri fólk størri tørv á sjúkrahústænastum, sum myndin niðanfyri eisini vísir. Myndin er eitt yvirlit yvir talið á seingjardøgum býtt á aldur, á føroysku sjúkrahúsunum frá 2013-2015. Seingjardagar - aldursbýtt Mynd: 2.6 - Kelda: THS 2016 15

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Talvan niðanfyri vísir aldursbýttar innleggingar í %. Aldursbýttar innleggingar í % Aldur 2015 0-9 9% 10-19 5% 20-29 9% 30-39 9% 40-49 8% 50-59 9% 60-69 15% 70-79 17% 80-89 14% 90-99 4% 100-109 0,005% 100% Talva: 2.2 - Kelda: THS 2016 Umleið helvtin av innleggingunum eru sjúklingar eldri enn 60 ár (umleið 23 % av íbúgvunum í Føroyum eru eldri enn 60 ár). Umleið 18 % av innleggingunum eru sjúklingar eldri enn 80 ár (undir 5 % av íbúgvunum í Føroyum eru eldri enn 80 ár). 2.1.1 Tørvsmeting um fígging og starvsfólk, einans bygt á framskrivingar Demografiska gongdin og tann harvið væntaði økti eftirspurningurin eftir viðgerð, hava eina fíggjarliga avleiðing. Tá fíggjarliga orkan hjá sjúkrahúsverkinum altíð er avmarkað í mun til eftir spurningin, er tað sera umráðandi at nýta tilfeingið so skilagott og munadygt sum møguligt. Ein meting av fíggjarliga tørvinum hjá sjúkrahúsverkinum í Føroyum, grundað á fólkatalsfram rokningar fram til 2054, vísa, at samlaðu útreiðslurnar økjast fram til 2040. Síðani minka samlaðu útreiðslurnar aftur fram til 2054, orsakað av einari væntaðari lækking í samlaða fólka talinum í Føroyum. Fólkatalsframrokningarnar vísa eisini eina lutfalsliga minking av arbeiðs førum fólkum, samanborið við restina av fólkinum. Tað hevur so við sær aðra avbjóðing, at færri skulu gjalda fyri vælferðina og tí eisini sjúkrahústænastur v.m. Framrokningarnar vísa, at fólkatalið verður í hæddini í 2025 við beint undir 50.000 íbúgvum. Síðani lækkar samlaða fólkatalið í Føroyum. Hetta er við fyrivarni, tí her er talan um stokastiskar framrokningar, sum einans byggja á íbúgvaragongdir í Føroyum tey síðstu 30 árini. Í hes um tíðarskeiðinum var til dømis ein sjáldsama stór fráflyting í nøkur ár í nítiárunum, sum er við til at ávirka framrokningarnar neiliga. Til dømis var vøksturin í fólkatalinum hægri í 2015 til 2016 enn væntað í fólkatalsframrokningini. Serliga er tað jaligt, sæð úr einum samfelagsfíggjar ligum sjónarhorni, at yngri parturin er vaksin næstan líka nógv, sum tann eldri parturin. Men uttan mun til hvussu rættar framrokningarnar eru, er ábendingin í gongdini í aldursbýtinum greið. Livialdurin hjá bæði monnum og kvinnum hækkar, og lutfallið av íbúgvum í arbeiðsførum aldri minkar. Hesar broytingar økja um trýstið á almennu útreiðslurnar, samstundis sum gongdin hevur neiligar avleiðingar á inntøkusíðina. Tað vil siga, at færri skulu gjalda fyri ein størri tørv á heilsutænastum í framtíðini. Um ongin broyting verður, er tilfeingið avmarkað, og tískil er stórur tørvur á at avmarka útreiðsluvøksturin. 16

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Mynd 2.7 niðanfyri vísir eina meting av útreiðslunum til heilsuverkið (heilsa minus røktarheimsútreiðslur) fram til 2054, bygd á nýggjastu fólkatalsframrokningina hjá Hagstovu Føroya. Útreiðslur til heilsutænastur Mynd: 2.7 Henda metingin vísir, at útreiðslurnar til heilsutænastur økjast við umleið 150 mió. kr. fram ímóti 2040. Hetta svarar til umleið 120 mió. kr. til sjúkrahústænastur, um vit rokna við, at 80% av útreiðslunum til heilsuverkið fara til sjúkrahústænastur, sí eisini kapittul 7. Hesin tørvur byggir bara á fólkafrøðiligar broytingar, ikki broytingar í sjúkrahústænastum. Samstundis verður tørvur á fleiri heilsustarvsfólkum frameftir. Framtíðar tørvurin í starvsfólka tilfeingi í sjúkrahúsverkinum í Føroyum økist væntandi við 20 % fram til 2040. Metingin vísir, at tørvur er á umleið 16 fleiri læknaársverkum, 68 fleiri sjúkrarøktarfrøðingaársverkum og 94 fleiri ársverkum í øðrum fakbólkum á sjúkrahúsunum. Metingin byggir á, at starvsfólkaútreiðslur eru umleið 80 % av samlaðu rakstrarútreiðslunum á sjúkrahúsunum, og at viðgerðir í útlondum er umleið 12 % av samlaðu sjúkrahúsútreiðslunum. Tað vil siga, at út frá økingini í sjúkrahúsútreiðslum á 120 mió. kr. fram til 2040, er talan um eina samlaða øking í starvsfólkaútreiðslum á 85 mió. kr., sum er umleið 20 % av útreiðslunum í dag. 2.2 Trot á heilsustarvsfólki Fleiri eldri fólk økja tí um tørvin á heilsutænastum sum heild ein gongd sum føroyska sjúkrahús verkið longu nú upplivir. Økti tørvurin á tænastum merkir, at tørvur er á fleiri heilsu starvsfólkum. At føroyska sjúkrahúsverkið longu nú manglar fleiri serlæknar, ger avbjóðingina størri og tørvin á loysnum bæði stutttíðar- og langtíðarloysnum enn størri. Avbjóðingin við troti á heilsustarvsfólki er als ikki ein serføroyskur trupulleiki. Nógv ES lond boða frá trupulleikum bæði við at halda fast við og útvega sær starvsfólk. Trupulleikin at útvega og fastahalda starvsfólk verður alsamt meiri átrokandi so hvørt sum krøvini til heilsurøkt økjast, meðan heilsustarvsfólkini fækka, tí fleiri starvsfólk náa eftirlønaraldur. Soleiðis er fram tíðar burðardygdin í heilsuverkunum í Evropu í vanda, og tískil eisini møguleikin til viðgerð. 17

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Tað er ongin ivi um, at læknatrotið er stórt í Føroyum. Og tað hevur ávirkan á góðskuna á veit ing unum, sum sjúklingar hava atgongd til. Samstundis økist ábyrgdin og arbeiðstrýstið hjá ein støku serlæknunum. Tað ger tað aftur truplari at útvega nýggjar serlæknar, og ein ónd ring rás er skapt. Løgtingið hevur tikið hesa avbjóðing í álvara og hevur í játtanarkørmunum fyri 2017 sett av 5 mió. kr. til at seta serlæknar í starv. Tað er tó ikki bert ein spurningur um at játta pening til lækna størv, tað er eisini ein stór avbjóðing at útvega læknar. Í løtuni er tað serliga trupult at fáa fólk til ortopædkirurgi og røntgenøkið. Harafturat eru nógvir av serlæknunum komnir væl til aldurs, og trupulleikarnir versna helst, tá ið teir fara frá vegna aldur. Trotið á serlæknum merkir, at teir fáu hava stóra ábyrgd, hava nógvar vaktir, og noyðast at taka sær av øðrum læknaligum sergreinum enn teirra egnu. Myndin niðanfyri vísir talið av ársverkum í 2015 fyri serlæknar býtt í aldur og býtt ímillum læknar í føstum starvi og konsulentar. Serlæknar - Tal ársverk 2015 Mynd: 2.8 Á nøkrum serøkjum, sum áttu at verið mannað við læknum í føstum starvi í Føroyum, er mann ingin konsulentar. Tað er ikki skilabest fyri samfelagið, tí tað er ofta ein dýr loysn í mun til føst størv. Meira um hetta í kapittul 4. Fyri sjúkrarøktarfrøðingarnar, sum er tann størsti fakbólkurin á sjúkrahúsunum, er avbjóðingin í løtuni tann, at trot er á serútbúnum sjúkrarøktarfrøðingum á ávísum økjum. Útyvir tað er yvir skipað ikki beinleiðis trot á sjúkrarøktarfrøðingum, men demografisku broytingarnar gera, at útlit eru til, at tørvurin á sjúkrarøktarfrøðingum økist komandi árini. Trotið á heilsustarvsfólki snýr seg tí ikki bara um serlæknatrot, men í stóran mun eisini um aðrar starvsfólkabólkar sum sjúkrarøktarfrøðingar, heilsurøktarar o.s.fr. Framrokningar úr okk ara norður lendsku grannalondum vísa, at fram til 2030 er tørvur á sløkum 30% fleiri árs verk um og 40 % fram til 2040 1. Harumframt er kappingin um arbeiðsmegina hørð úr út londunum og um fá ár fara stórir árgangir av hesari arbeiðsmegi frá fyri aldur. Kortini er munurin, at føroyska sjúkrahúsverkið, orsakað av sínari stødd, er enn meiri viðbrekið, bæði tá talan er um tilgongd og frágongd av starvsfólki og tá ið tað snýr seg um at laga seg eftir broyttum viðurskiftum. 1 Melding til Stortinget Nasjonal helse- og sykehusplan (2016-2019) 18

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 2.3 Medisinska menningin Medisinsk gransking og nýskapan geva nýggjar viðgerðarmøguleikar, heilivág og medisinska útgerð í stórum tali og í rúkandi ferð. Fleiri og fleiri sjúkur kunnu viðgerast. Ofta tryggari og munabetri enn fyrr. Batarnir eru komnir nógvum sjúklingum til góðar og hava givið fólkinum størri trygd. Eitt álvarsligt hjáárinð við hesu góðu gongdini er, at heilsuútreiðslurnar økjast støðugt. Í øllum vesturheiminum vaksa heilsuútreiðslurnar skjótari, enn restin av búskapinum. Vit brúka ein støðugt størri part av okkara ríkidømi upp á heilsu, og einki land hevur funnið eitt veruliga muna dygt aftursvar til natúrligu uppdriftina í útreiðslunum. Til dømis eru útreiðslurnar til sjúkra hús heilivág øktar við umleið 25 % tey síðstu fimm árini, sí kapittul 7. Av hesum er bara umleið ein triðingur frá øktum útreiðslum til verandi medisin. Størsta økingin kemst av, at nýtt medisin kemur fram. Hetta er gott fyri nógvar sjúklingar, sum ikki áður hava kunnað fingið hjálp. Samstundis er gongdin tann, at vit fáa einfaldari og meira flytføra útgerð. Nógvar kanningar og viðgerðir kunnu í dag fremjast tættari við sjúklingin á lítlum sjúkrahúsum og lokalum heilsu miðstøðum, ella heima við hús har sjúklingur er ein virkin viðleikari. Menningin í sjálvavgreiðslu tøkni og E-heilsu vil hava við sær, at sjúklingar sjálvir kunnu taka sær av egnari heilsu og viðgerð, nógv betri enn í dag. Sjúklingurin verður ein virkin drívmegi í fyribyrging, diagnostikk, kanning, viðgerð og endurmenning. Tá ið rætta viðgerðin kann geva okkum fleiri góð ár at liva, so rokna fólk við, at sjúkrahúsverkið kann geva okkum hana sjálvt um vit eru vorðin gomul. Tað økir um eftirspurningin. Eftirspurn ingurin eftir sjúkrahúsviðgerð fylgir ikki bara demografisku gongdini og viðgerðarslagi. Allar royndir uttanlands vísa, at væntanir og ynski frá fólki vaksa samstundis sum almenna vælferðin økist. Samsvarið ímillum vælferðargongdina í samfelagnum og eftirspurningin hjá íbúgvunum eftir heilsuveitingum er væl skjalprógvað 2. Vit eru heilt einfalt betri før fyri at ganga upp í eina góða heilsu, tess ríkari samfelagið er. Tilvildarlig mynd: Klaksvíkar sjúkrahús 2.4 Samandráttur av avbjóðingum fyri føroyska sjúkrahúsverkið Samanumtikið kann staðfestast at demografiska gongdin og tann medisinska menningin fer at økja um eftirspurningin eftir sjúkrahústænastum frameftir. Lýsingin omanfyri vísir, at útreiðslurnar fara at vaksa við 120 mió. kr. fram í móti 2040 bert við støði í fólkaframskrivingini. Har aftrat hevur medisinska menningin væntandi eisini meirútreiðslur við sær. Meira um fíggjar ligu avleiðingarnar í sætta parti. 2 Sambært Melding til Stortinget Nasjonal helse- og sykhusplan (2016-2019) 19

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 3 Lýsing av virkseminum á teimum trimum sjúkrahúsunum í dag Hetta brotið lýsir yvirskipað virksemið á teimum trimum sjúkrahúsunum í dag. Lýsingin gevur eina mynd av hvørjar deildir, viðgerðir og hvørjar sergreinar eru á hvørjum sjúkrahúsi, og hvussu stór játtanin er. Seinni í hesum parti eru tøl fyri innleggingar, sonevnd belegningstøl og yvirlit yvir skurðvirksemið í 2015 á teimum trimum sjúkrahúsunum 3. Deildir, viðgerðir og sergreinar Landssjúkrahúsið Klaksvíkar sjúkrahús Suðuroyar sjúkrahús Viðmerkingar Akutta tilbúgvingin Kirurgi - almenn - X Parenkymkirurgi X X Kirurgiska bakvaktin á KS tekur sær av allari kirurgi helvtina av árinum. Ortopædkirurgi X X Kirurgiska bakvaktin á KS tekur sær av allari kirurgi helvtina av árinum. Gynækologi/obstretik X Anæstesiologi X (X) (X) Bert fastsettir anæstesilæknar á LS. Á KS og SS eru anæstesisjúkrarøktarfrøðingar á vakt. Medisinsk - intern X (X) (X) Medisinskur lækni er settur á KS (umleið 40 vikur um árið) og ein á SS. Vakt avloysir, tá læknin ikki er til arbeiðis. Pædiatri (barnalækni) X Psykiatrisk tilbúgving X Intensiv seingjadeild X (X) (X) Anæstesilæknarnir á LS hava ábyrgdina á intensivøkinum. KS hevur tvey seingjapláss á medisinsku deild. SS hevur eitt intensivt seingjarpláss Sjúkraflutningur X X X Á LS er sjúkraflutningstænastan manna alt samdørið. Á KS og SS er manning i dagtímunum og síðani tilkallivakt Røntgen X (X) (X) Røntgenlækni er á LS, meðan radiografar og røntgensjúkrarøktarfrøðingar hava ábyrgdina fyri røntgenvaktini á KS og SS CT X MR X Rannsóknarstova X X X Medisinskar deildir: Medisinsk seingjadeild X X (X) Á KS og SS er felags seingjardeild fyri medisin og kirurgi Medisinskt ambulatorii X (X) (X) Kirurgiskar deildir: Kirurgisk seingjadeild X X X Á KS og SS er felags seingjardeild fyri medisin og kirurgi Eygna X Oyra-, nøs- og háls X Tannlækni X 3 Sum tað framgongur av broti 6.5 eru tað avbjóðingar við at fáa nøktandi virksemistøl fyri virksemi í føroyska sjúkrahúsverkinum - og tí skulu virksemistølini í hesum kapitli takast við einum ávísum fyrivarni. 20

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Føðideild X (X) Kirurgiskt ambulatorii X X X Psykiatriskar deildir: Psykiatrisk seingjadeild X Økispsykiatri X Endurvenjing: Fysioterapi/ergoterapi X X X Annað: Kliniskir dietistar X Kliniskt farmaci X Tænastan er á LS, men verður keypt frá Apoteksverkinum Talva: 3.1 Øll trý sjúkrahúsini hava eina ávísa akutta tilbúgving eins og tey øll hava kirurgisk og medisinsk seingjapláss. Rannsóknarstovukanningar og konventionellar røntgenkanningar verða framdar á øllum sjúkrahúsunum og somuleiðis fysio- og ergoterapi. Á teimum økjum, har tey minnu sjúkrahúsini ikki hava umstøður ella fakligar førleikar at bjóða tænastur, hevur Landssjúkra húsið høvuðsábyrgdina av øllum landinum. Her er til dømis talan um flestu medisinsku sjúkur nar, størri skurðviðgerðir, serligar kanningar, t.d. MR- og CT skanningar v.m. Játtanin hjá teimum trimum sjúkrahúsunum sæst niðanfyri. Gev gætur at virksemið uttanlands er lagt undir kontuna Landssjúkrahúsið í 2015. 1.000 DKK 2014 2015 2016 Landssjúkrahúsið 402.540 578.862 594.362 Virksemi uttanlands 137.186 0 0 Klaksvíkar sjúkrahús 64.790 65.489 67.482 Suðuroyar sjúkrahús 54.115 56.486 57.575 Talva: 3.2 Kelda: Búskaparskipan landsins 3.1 Virksemi á sjúkrahúsunum Í hesum broti verða tey týdningarmestu tølini fyri virksemið í sjúkrahúsverkinum lýst. Støðið verður tikið í yvirlit yvir sjúklingatal eisini nevnt belegningur - á seingjadeildunum á teimum trim um sjúkrahúsunum í tíðarskeiðinum 2013 til 2015. Upplýsingarnir eru fingnir til vega úr tal gildu heilsuskipanini. Fyri Landssjúkrahúsið eru tølini skift niður á deild á ávikavist Medisinska depilin, Skurðdepilin, bráðdepilin og diagnostiska depilin. Í Klaksvík og í Suðuroy eru felags seingjardeildir fyri medisin og skurð. 3.1.1 Landssjúkrahúsið Medisinskur depil Medisinski depilin veitir viðgerðir fyri barnasjúkur, hjartasjúkur, lungnasjúkur, krabbamein, stoff skiftis sjúkur, nýrasjúkur íroknað dialysu, búk-tarm sjúkur, nervafrøðiligar sjúkur, húðsjúkur og fysio- og ergoterapi. Tað eru 4 seingjardeildir á deildini við 53 seingjarplássum í alt og eitt medi sinskt ambulatorium. Stórar broytingar hava verið á medisinska økinum, har ein vaksandi partur av kanningum og við gerðum eru ambulant. Hetta hevur við sær styttri innleggingar og møguleika at viðgera fleiri sjúklingar. Arbeitt verður við, at enn størri partur av virkseminum verður ambulant í framtíðini við færri ætlaðum innleggingum og styttri innleggingartíð. 21

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Belegningur í prosentum er roknaður út frá, hvussu nógvar innleggingar eru á deildini, sæð í mun til normerað seingjarpláss. Viðmerkjast skal, at á B5 er frískur fylgjari innlagdur saman við hvørjum barninum, og eru tey við í hesum tølunum. Deild 2013 2014 2015 B5 barnadeild 91 % 97 % 93 % B6 seingjadeild 98 % 103 % 99 % B7 seingjadeild 96 % 86 % 96 % B8 seingjadeild 90 % 100 % 98 % Í alt 94 % 98 % 97 % Talva: 3.3 Kelda: THS Myndin niðanfyri lýsir tal av innleggingum og útskrivingum á ávísari deild pr. ár. Eisini lýsir hon tal av seingjardøgum pr. ár. Medisinskur depil Talvan niðanfyri vísir ambulanta virksemið á deplinum frá 2013 til 2015. Mynd: 3.1 Kelda: THS Medisinski depilin 2013 2014 2015 Ambulantar viðtalur 28.541 27.811 27.637 Skurðdepilin Talva: 3.4 Kelda: Landssjúkrahúsið Á skurðdeplinum eru serlæknar fyri ortopædi, urologi, plastikkirurgi, gynækologi/obstetrik og almenna kirurgi. Harumframt er ein oyrna-, nasa- og hálsdeild, ein eygnadeild, tannlækni, føði deild og ein deild til skurðstovur og skopiir. Har eru tvær seingjardeildir á deildini við 57 seingjar løgum í alt, dagkirurgi við 4 seingjarløgum og eitt kirurgiskt ambulatorium. 22

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Belegningurin í prosentum er roknaður út frá, hvussu nógvar innleggingar eru á deildini sæð í mun til normerað seingjarpláss. Á A2 er ein partur frískir fylgjari, t.e. pápar, sum kunnu vera innlagdir við. Belegningur í % 2013 2014 2015 A2 104 % 104 % 96 % A3 50 % 52 % 60 % G4 85 % 81 % 90 % Skurð depil í alt 87 % 85 % 88 % Skurð depil uttan A2 77 % 74 % 83 % Talva: 3.5 Kelda: THS Myndin niðanfyri lýsir tal av innleggingum og útskrivingum á ávísari deild pr. ár. Eisini lýsir hon talið av seingjardøgum pr. ár. Skurð depil Mynd: 3.2 Kelda: THS Talvan niðanfyri lýsir ambulanta virksemið á skurðdeplinum frá 2013 til 2015. Dagvirksemið er økt nógv síðani 2004, tá tann nýggi bygningurin bleiv tikin í nýtslu. Arbeitt verður við, at ein størri partur av virkseminum á skurðdeildini verður ambulant og dagkirurgi, og at innleggingartíðin verður styttri. Skurð 2013 2014 2015 Ambulantar viðgerðir 22.621 28.651 29.678 Talva: 3.6 Kelda: Landssjúkrahúsið 23

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Psykiatriski depilin Psykiatriski depilin viðger sjúklingar við sálarligum sjúkum og fevnir um alt landið. Arbeitt verður við at skipa eitt breitt ambulant viðgerðartilboð, soleiðis at viðgerðin fyrst og fremst er ambulant viðgerð við møguleika fyri at leggja inn, tá ið tað er neyðugt. Deildin hevur eina seingjar deild við 19 seingjarplássum, býtt sundur í eindir til intensiv, akut og almen psykiatri. Harafturat er ein seingjardeild við 7 seingjarplássum í tveimum eindum til liðugt viðgjørdar sjúklingar. Fyri at styrkja ambulanta tilboðið, er økispsykiatriin munandi útbygd og fer at virka um alt landið einaferð í 2016. Barna- og ungdómspsykiatriin virkar nú undir føstum kørmum við næstan ongum bíðilistum. Rættingar skulu gerast, so øll børn og ung framhaldandi fáa tilboð um við gerð uttan bíðitíð. Depilin arbeiðir við at styrkja demensøkið við skjótum frágreiðingum og við gerðum. Hetta skal samskipast í einari viðgerðarskipan fyri eldri fólk við sálarligum trupulleikum. Talvan niðanfyri vísir virksemið fyri psykiatriska depilin frá 2013 til 2015. EJP varð sett í verk í psykiatriska deplinum í januar 2011. Talið á ambulantum viðgerðum verður mett at vera hægri, enn myndin vísir. Hetta er orsakað av, at EJP skrásetingin er sera torgreidd á psykiatriska økinum. Psykiatriski depilin 2013 2014 2015 Innleggingar 263 253 247 Ambulantar viðtalur 9.715 10.007 10.857 Talva: 3.7 Kelda: Landssjúkrahúsið Bráðdepilin Bráðdepilin fevnir um bráðmóttøku/skaðastovu, intensiva deild við 5 seingjarplássum, anæstesi, sjúklingaflutning og móttøku v.m. Kommunulæknavaktin er eisini í hølunum kring skaðastovuna. Belegningurin í prosentum er roknaður út frá, hvussu nógvar innleggingar eru á deildini sæð í mun til normerað seingjarpláss. Deild 2013 2014 2015 G1 Intensiv 40 % 35 % 43 % Talva 3.8 Kelda: THS 24

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Myndin niðanfyri lýsir tal av innleggingum og útskrivingum á intensivari deild pr. ár. Eisini lýsir hon talið av seingjardøgum pr. ár. Bráð depil Talvan niðanfyri vísir virksemið á skaðastovuni frá 2013 til 2015. Mynd: 3.3 Kelda: THS Bráðdepilin 2013 2014 2015 Skaðastovuviðgerðir 6.848 7.137 7.933 Talva: 3.9 Kelda: Landssjúkrahúsið Diagnostiski depilin Diagnostiski depilin fevnir um røntgen, patologi og rannsóknarstovu. Stórur vøkstur hevur verið á diagnostiskum kanningum seinnu árini. Útreiðslurnar er tískil eisini øktar nógv á hesum økinum. Diagnostiska økið er raðfest høgt á Landssjúkrahúsinum, fyri at kunna vera før fyri at geva betri og skjótari sjúklingagongdir og meiri ambulant virksemi. Talvan niðanfyri vísir virksemið á diagnostiska deplinum frá 2013 til 2015. Diagnostiski depil 2013 2014 2015 Røntgenkanningar 30.389 32.470 33.212 Rannsóknarstovukanningar 620.073 652.197 657.094 Talva: 3.10 Kelda: Landssjúkrahúsið 25

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 3.1.2 Klaksvíkar Sjúkrahús Klaksvíkar Sjúkrahús er tað norðasta sjúkrahúsið í Føroyum og hevur 24 seingjarpláss. Medisinska deildin og skurðdeildin eru nýliga lagdar saman, tað vil siga í 2013, 2014 og 2015. Í sambandi við samanleggingina eru seingjarplássini fækkað úr 36 niður í 24. Eftir at seingjardeildir eru lagdar saman, hevur Klaksvíkar sjúkrahús meira orku til ambulant virk semi. Henda tillaging er komin væl áleiðis. Helst minkar talið av innleggingum við eini 200-300 pr. ár, meðan ambulanta virksemið samstundis økist. Sjúkrahúsið hevur opna skaðastovu, forvaktslækna, tveir fastar skurðlæknar, medisinska vakt, umframt vitjandi konsulentar í urologi, handkirurgi, ortopædiskar serlæknar og narkosulæknar. Klaksvíkar Sjúkrahús virkar sum staðbundið sjúkrahús, men tekur ímóti sjúklingum úr øllum landinum innanfyri nevndu sergreinar. Ryggambulatorium varð sett á stovn fyri nøkrum árum síðani, og serliga viðgerð til børn úr øllum landinum, eftir PETØ-mátanum, fer javnan fram. Bandagisttænasta og ortopædiskur skómakari (SAHVA) hava verkstað á sjúkrahúsinum, og eru teir har javnan. ESWL viðgerðin verð ur gjørd á Klaksvíkar sjúkrahúsi, sum eisini hevur urologiskt amulatorium. Diabetes ambula torium hevur virkað fyri diabetikararnar í økinum í fleiri ár, og harumframt er eitt sár-, lunga- og diætistambulatorium sett á stovn. Sjúkrahúsið hevur fysio- og ergoterapi og røntgendeild. Belegningur í prosentum er roknaður út frá, hvussu nógvar innleggingar eru á deildini sæð í mun til normerað seingjarpláss. Deild M lat aftur í mars 2015 og Seingjardeildin lat upp í februar/mars 2015. Belegningur í % 2013 2014 2015 Deild A 50 % 83 % Deild M 73 % 96 % Seingjadeildin 64 % KS í alt 56 % 91 % 68 % Talva: 3.11 Kelda: THS Myndin niðanfyri lýsir tal av innleggingum og útskrivingum á ávísari deild pr. ár. Eisini lýsir hon tal av seingjardøgum pr. ár. Seingjardeild Mynd: 3.4 Kelda: THS 26

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Talvan niðanfyri lýsir virksemi á skaðastovuni og á ambulatoriunum frá 2013 til 2015. 2013 2014 2015 Skaðastovuvitjanir 2.287 2.785 2.669 Ambulatoriir 5.046 5.164 4.951 Talva: 3.12 Kelda: Klaksvíkar sjúkrahús Klaksvíkar Sjúkrahús hevur verið undir umbygging árini 2013, 2014 og 2015. Tak og lyfta vórðu skift í 2013, og hetta førdi til avlýsingar. Nýggj vindeygu og samanleggingar gjørdu, at seingjarløgini bara vóru 12 í tali í 2014. Í 2015 varð skurðstovan o.a. endurnýggjað, og hava hesi viðurskifti ávirkað virksemið á sjúkrahúsinum hesi árini. Rannsóknarstovan hjá sjúkrahúsinum hevur opið tvær ferðir um vikuna í Læknamiðstøðini í Runavík og í Gøtu í Eysturoynni. Starvsfólk frá Rannsóknarstovuni fara eisini javnan út til eldri sjúklingar (røktarheim og privat) at taka blóðroyndir. Næsta talva vísir virksemið á røntgen og rannsóknarstovuni frá 2013 til 2015. Diagnostik 2013 2014 2015 Røntgen 5.251 5.273 5.048 Rannsóknarstovan 190.797 188.529 171.424 Talva: 3.13 Kelda: Klaksvíkar sjúkrahús 3.1.3 Suðuroyar Sjúkrahús Suðuroyar sjúkrahús er okkara útjaðara sjúkrahús og hevur 26 seingjarløg. Suðuroyar sjúkrahús hevur eisini eina felags skurð- og medisinskadeild. Á sjúkrahúsinum er tveir yvirlæknar í starvi, ein skurðyvirlækni og ein medisinskur yvirlækni. Sjúkrahúsið er mannað við døgnvakt alt árið við serlækna í almenkirurgi/gastrokirurgi. Kardiologiski yvirlæknin røkir bráðfeingis viðgerðartænastu í økinum, og tekur ímóti sjúklingum til kardiologiska frágreiðing úr øllum landinum. Kardiologiskt ambulatorium er víðkað til samdøgurs blóðtrýstmátingar og máting av lungnavirki, sum tænasta fyrst og fremst til fólk á staðnum. Av tí, at kirurgiski yvirlæknin eisini er serlækni í urologi, kann Suðuroyar sjúkrahús bjóða við gerð í urologi umleið 42 vikur um árið. Sjúkrahúsið kann harumframt bjóða steinknúsing bæði í nýrunum og í landgøgnunum við nýmótans lasaraknúsara. Hesar viðgerðir vórðu til fyri stuttum gjørdar uttanlands. Sjúkrahúsið hevur javnan vitjan av konsulentum sum anæstesilæknum, og tá gera tey elektivar skurðviðgerðir. Suðuroyar sjúkrahús hevur avtalu við serlækna í plastkirurgi um kliniska plastkirurgi. Suðuroyar sjúkrahús hevur eisini javnan konsulentar í ortopædi. Í samstarvi við kommunulæknaskipanina (1870), virkar forvaktin á sjúkrahúsinum sum vakt fyri kommunulæknarnar millum kl. 16.00 og kl. 08.00. Suðuroyar sjúkrahús hevur eisini eina fysioterapi og ergoterapi tænastu á sjúkrahúsinum. Fysioterapiin bjóðar eisini serligar bólkaviðgerðir til sjúklingar við multible sclerose, parkinson og myopati (vøddapína/sjúka). 27

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Á sjúkraflutningstænastuni á Suðuroyar sjúkrahúsi eru umframt ambulancebehandlere og -assistenter ein paramediciner í starvi, sum saman við liðlæknanum, sum hevur høvuðsábyrgd av sjúkraflutningstænastuni í Føroyum, skal standa fyri eftirútbúgvingini av sjúkraflutningsstarvsfólki. Belegningur í prosentum er roknaður út frá, hvussu nógvar innleggingar eru á deildini sæð í mun til normerað seingjarpláss. Viðmerkjast skal, at frískur fylgjari og tey sum eru í orlov eru tald við. Belegningur í % 2013 2014 2015 Seingjadeildin B 53 % 64 % 59 % Talva: 3.14 Kelda: THS Myndin niðanfyri lýsir talið av innleggingum og útskrivingum á ávísari deild pr. ár. Eisini lýsir hon talið av seingjardøgum pr. ár. Seingjardeildin B Mynd: 3.5 Kelda: THS Á sjúkrahúsinum er eisini røntgen og rannsóknarstova. Rannsóknarstovan hevur eitt ambulatorii á Læknamiðstøðini í Vági, sum hevur opið tveir dagar um vikuna. Talvan vísir virksemið á røntgen og laboratorii frá 2013 til 2015. Diagnostik 2013 2014 2015 Røntgen 2.315 Rannsóknarstova 99.879 100.831 118.134 Talva: 3.15 Kelda: Suðuroyar sjúkrahús 3.2 Virksemið innan skurðviðgerðir í 2015 Tað hevur víst seg at verða torført at fáa til vega upplýsingar um viðgerðir á sjúkrahúsunum úr talgildu heilsuskipanini. Tað er ein stór og sera tíðarkrevjandi uppgáva fyri ymisku deildirnar at telja alt saman við hond og tí varð avgerð tikin um, at vit í hesum arbeiði í minsta lagi ynsktu at fáa virksemisupplýsingar um skurðøkið. Tí eru bara greinaðar upplýsingar um skurðvirksemi á sjúkrahúsunum. Sjúkrahúsini hava í hesum sambandi hvør sær gjørt eitt stórt arbeiði við at telja skurðvirksemi í 2015 saman við hond. 28

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Talið á skurðviðgerðum býtt á sonevndar operatións klassifikatiónskodum síggjast í myndini niðanfyri. Gev gætur at, at yvirlitið fyri Landssjúkrahúsið ikki vísir eina fullfíggjaða mynd av virk seminum í teimum førum, har fleiri enn ein skurðviðgerð er í einari seansu. Tað vil siga, at har meir enn ein operatións klassifikatiónskoda verður gjørd í einari seansu, verður bara tann fyrsta skrásett. Í nógvum førum er tvær seansur, í onkrum føri eru fleiri. Í tølunum fyri skurð virksemið á Klaksvíkar og Suðuroyar sjúkrahúsi eru allar skurðviðgerðir taldar við. Niðan fyri er yvirlit yvir skurðvirksemið í 2015 á Landssjúkrahúsinum. Skurðviðgerðir á Landssjúkrahúsinum í 2015 Mynd: 3.6 - Kelda: Landssjúkrahúsið Tal á skurðviðgerðum á Klaksvíkar sjúkrahúsi í 2015 býtt á operatións klassifikatiónskodur sæst í myndini niðanfyri. Skurðviðgerðir á Klaksvíkar sjúkrahúsi í 2015 Mynd: 3.7 - Kelda: Klaksvíkar sjúkrahús 29

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Talið á skurðviðgerðum á Suðuroyar sjúkrahúsi í 2015 býtt á operatións klassifikatiónskodur sæst í myndini niðanfyri. Mynd: 3.8 - Kelda: Suðuroyar sjúkrahús 3.3 Uttanlandstænastan Føroyska sjúkrahúsverkið sendir sjúklingar uttanlands, sum ikki kunnu fáa viðgerð í Føroyum. Fyrra myndin niðanfyri vísir talið av viðgerðum uttanlands frá 2013 til 2015, seinna vísir gistingar á sjúklingahotellinum í Keypmannahavn frá 2013 til 2015. Uttanlandsviðgerðir 2013 2014 2015 Viðgerðir uttanlands 2.284 2.204 2.387 Ávístir fylgjarar 1.473 1.350 1.410 Talva: 3.16 Kelda: Landssjúkrahúsið Sjúklingahotellið 2013 2014 2015 Gistingar 27.197 30.060 29.221 Talva: 3.17 Kelda: Landssjúkrahúsið Mynd 3.4 vísir tal av sjúklingum ávístir til viðgerð uttanlands skift á diagnosubólkar. 30

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Mynd: 3.9 Kelda: THS Tilvildarlig mynd: Suðuroyar sjúkrahús 31

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 4 Hvørjar viðgerðir og tænastur skal føroyska sjúkrahúsverkið bjóða hvørji heilsustarvsfólk er tørvur á og hvussu fáa vit útvega og fasthildið tey? Ein av aðalspurningunum í hesum arbeiðinum er at gera tilmæli um, hvørjar grundleggjandi viðgerðir og tænastur skulu vera í føroyska sjúkrahúsverkinum og hvar hesar viðgerðir eiga at vera veittar. Í høvuðsheitum kunnu vit skilja sundur tað, ið eigur at verða veitt her heima í Føroyum og tað, sum av ymsum ávum ikki ber til at veita á føroysku sjúkrahúsunum. Orsøkirnar til, at ávísar viðgerðir ikki kunnu gerast í Føroyum eru serliga tí at viðgerðin er ov fakliga torfør í mun til ta serfrøði sum finst. Tað merkir, at tað er týðandi samband millum ta ser frøði, sum er til taks serliga serlæknar, men eisini tey, ið eru rundanum serlæknan og møguleikan at bjóða viðgerðir í Føroyum á nøktandi støði. Í hesum kapitli fara vit fyrst at viðgera spurningin um hvørjar viðgerðir eiga at vera gjørdar í Føroyum, tað vil siga hvørjar sergreinar vit eiga at kunna bjóða við fakligari dygd og trygd í føroyska sjúkrahúsverkinum við røttu førleikunum. Spurningurin hevur verið viðgjørdur í ser frøðinga bólkinum og byggja niðurstøðurnar í hesari frágreiðing á orðaskiftið og niðurstøður nar hjá serfrøðingabólkinum. Sum nevnt er tó neyðugt við røttu serfrøðini fyri at bjóða viðgerðir. Tað merkir, at óloysiligt sam band er ímillum ta sergrein sjúkrahúsverkið bjóðar og teir serlæknar, ið eru tøkir. Uttan ser lækna og onnur serkøn heilsustarvsfólk ber ikki til at veita viðgerðina. Tí vilja vit eisini í hesum parti viðgera spurningin um tørvin á serlæknum. 4.1 Stremba eftir at fáa so nógvar viðgerðir heim til Føroya sum til ber Samanumtikið eigur tað føroyska sjúkrahúsverkið at stremba eftir, at so nógvar viðgerðir á so nógvum serlæknaøkjum sum gjørligt, verða bjóðaðar í Føroyum. Tað er tó nøkur sera høgt spesiali seraði økir, sum tað ikki verður mett ráðiligt at bjóða í Føroyum í nærmastu framtíð. Innan skurð eru tað skurðviðgerðir í heilanum (neurokirurgi), thoraxkirurgi og hjartakirurgi. Eisini verður mett, at føroysku sjúkrahúsini eiga ikki at gera skurðviðgerðir í Føroyum, tá talan er um illkynjaðar sjúkur, sonevndar malignar sjúkur undantikið viðgerðir fyri krabbamein í langanum (colon), sum ber til at gera í Føroyum. Aftrat hesum eru eisini serliga spesialiseraðar ryggskurðviðgerðir, ið neyvan eiga at verða gjørdar í Føroyum. Tað er nógvir ryggsjúklingar í Føroyum, sum hava tørv á skurðviðgerð og mett verður, at ein stórur partur av hesum kunnu bjóðast í Føroyum við røttu læknaligu før leikunum. Smærri skurðsergreinar, so sum handkirurgi, akslakirurgi og plastkirurgi, eiga møguliga at samskipast við hjálp frá konsulentskipanum ella í samstarvi við onnur viðgerðarstøð. Eitt nú eiga bróstskurðviðgerðir at verða skipaðar í tøttum samstarvi við viðgerðarstøð uttanlands. Viðvíkjandi medisinsku sergreinunum metir serfrøðingabólkurin, at størsti parturin kann gerast í Føroyum. Yvirskipað eigur sjúkrahúsverkið at miða ímóti at hava læknar í føstum starvi til ymisku sergreinarnar. Ein partur av serfrøðingabólkinum nevndi tó dermatologi (húð sjúkur) sum eitt øki, sum er betur skikkað til samstarv við einari konsulent skipan ella í tele medisinskum samtarvi við annað sjúkrahús uttanlands. Tað sama er galdandi innan krabba meins økið, sum fleiri meta vera hóskandi sum konsulentskipan, har vit samstarva tætt við eitt annað viðgerðarstað. Orsøkin er, at subspesialiseringin er sera stór á hesum økjunum. 32

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Á røntgenøkinum eiga vit at arbeiða fyri at fáa gjørt fleiri kanningar í Føroyum, sum í dag verða sendar uttanlands. Serfrøðingabólkurin metir eisini, at ein størri partur av tí spesialiseraðu endur venjingini, sum í dag verður gjørd uttanlands, eigur at kunna og kann gerast í føroyska sjúkrahúsverkinum. Sum nevnt krevja viðgerðirnar serkøn starvsfólk. Føroyska sjúkrahúsverkið bjóðar í dag eina langa røð av viðgerðum og er álitið hjá flest øllum føroyingum, sum stríðast við sjúku. Tó eru ikki allar viðgerðir til taks í Føroyum og samanlagt verður áleið 1/6 av fíggjarligu orkuni í føroyska sjúkrahúsverkinum nýtt til at bjóða sjúklingum kanningar og viðgerðir uttanlands. Mett verður, at ein ikki ótýðandi partur av hesum viðgerðum kundu verið í Føroyum, um serfrøðin var tøk. Í hesum høpi er talið av serlæknum avgerandi. Tað er tó ikki ikki bert samlaða talið av serlæknum, sum hevur týdning. Eins týdningarmikið er, at býtið av serlæknum innan ymsu sergreina økini er rætt. 4.1.1 Menning av føroyska sjúkrahúsverkinum krevur skikkaði heilsustarvsfólk Ein av heilt stóru avbjóðingunum í føroyska sjúkrahúsverkinum er vantandi serlæknar. Sum vit hava víst á aðrastaðni, so eru avbjóðingarnar nógvar og samansettar. Fleiri sergreinar eru sum frá líður so illa mannaðar við serlæknum í føstum starvi, at trýstið verður ov stórt og byrð an hjá tí einstaka serlæknanum so tung, at tað hevur við sær, at teir velja at siga seg úr starvi, og tað ger so tað, at trýstið á teir, sum eru eftir, verður enn størri. Hetta er ein ónd ringrás. Bæði Læknafelag Føroya og Serlæknafelag Føroya hava lagt greiningar fram, sum vísa, at lækna trotið er sera høgt í Føroyum samanborið við okkara grannalond. Greiningin hjá Læknafelagnum síðsta heyst staðfesti, at tað mangla fleiri enn 50 læknar í Føroyum samanborið við onnur Norðanlond. Í greiningini hjá Læknafelagnum verður tosað um læknar generelt, t.v.s. yvir læknar, praktiserandi læknar, hjálparlæknar, deildarlæknar o.s.fr. Serlæknafelag Føroya hevur lagt fram yvirlit yvir talið á serlæknum í føstum starvi í føroyska sjúkra húsverkinum. Síðsta dagførda útgávan er heilt nýggj, hon er frá juni í 2016 (sí fylgiskjal A). Yvirlitið hjá Serlæknafelagnum vísir býtið millum serlæknar, sum starvast í føroyska sjúkrahús verkinum, við útgangsstøði í frágreiðingini hjá Sundhedsstyrelsen Lægeprognose udbuddet af læger 2012-2015. Niðurstøðan er, at pr. juni 2016 arbeiða 32 serlæknar á føroysku sjúkrahúsunum og av teimum eru 12 yvir 60 ár og 20 eru undir 60 ár. Tað eru 15 normer aði størv, sum ikki eru sett. Haraftrat metir Serlæknafelagið við støði í serlæknatalinum í Dan mark, at tað harafturat áttu at verið fleiri enn 30 føst serlæknastørv afturat í Føroyum. At samanbera útboðið av serlæknum ávíst ár í Danmark við tørvin á serlæknum í føroyska sjúkra húsverkinum, gevur eina góða ábending um tørvin á serlæknum innan ymsu sergreinar nar. Tað er tó ikki heilt einfalt, og skal av grundum, sum verða viðgjørdar niðanfyri, takast við størsta fyrivarni. Fyri tað fyrsta, er talan um útboðið av serlæknum á arbeiðsmarknaðinum, íroknað tey, sum eru í farloyvi ella eru arbeiðstøk. Uppgerðin í Lægeprognosen tekur heldur ikki hædd fyri um ser læknin arbeiðir hálva ella fulla tíð. Harumframt er talan um útboðið av øllum serlæknum tvørtur um ymisk størv. Høvuðsparturin av læknunum, sum eru við í arbeiðsliðnum, arbeiða annað hvørt í sjúkrahúsverkinum, sum kommunulæknar ella privatstarvandi serlæknar. Men um leið tíggjundi hvør starvast í øðrum vinnugreinum 4. Ein annað atlit sum togar hinvegin er, at vit í Føroyum hava tung vaktarløg á trimum - í donskum samanhangi smáum sjúkrahúsum, sum krevja eyka serlæknamanning. 4 Sí s. 32 í Lægeprognose 2015-2040 udbuddet af læger og speciallæger 33

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Kortini meta vit, at yvirlitið hjá Serlæknafelagnum er eitt gott útgangsstøðið fyri at gera eina meting av, hvussu nógvir serlæknar eiga at starvast á føroysku sjúkrahúsunum, um vit skulu røkka málunum, at flest allar kanningar og viðgerðir við fáum undantøkum - skulu fara fram í Føroyum. Somuleiðis gevur talið av donskum læknum innan hvørja sergrein eina stak góða ábending, og kann virka sum eitt slag av benchmarking fyri, hvussu stórt tal av serlæknum áttu at starvast í føroyska sjúkrahúsverkinum lutfalsliga. Tølini úr Lægeprognosen eru løgd við sum fylgiskjal til hesa frágreiðing, sí fylgiskjal B. Í talvuni niðanfyri eru ymsu serlæknagreinarnar settar upp eftir sama leisti sum í Lægeprognosen udbuddet af læger 2015-2040. Sergreinarnar thoraxkirurgi, karkirurgi og neurokirurgi eru ikki við í yvirlitinum samsvarandi tí tilmæli, sum víst varð á omanfyri. Í teigunum høgrumegin sergreinina verður víst á hvussu nógv mannaðu ymsu sergreinarnar í 2015 í ársverkum 5. Fyrst í settum størvum og síðani konsulentar 6. Síðsti teigurin er metingar hjá verkætlanarbólkinum av, hvussu stór ætlaða manningin átti at verið við støði í tilfarinum frá Serlæknafelagnum og Lægeprognosen frá Sundhedsstyrelsen 7. Sergrein Sett størv (ársverk) Konsulentar (ársv.) Tilsamans (ársverk) Normerað, størv A Ætlað manning Intern med. - uttan sergrein 0,3 0,3 2 1 Endokrinologi - hormonsjúkur 0 0 2 Kardiologi - hjartasjúkur 4,1 0,2 4,3 3 3 Lungamedisin 0 1 1 Gastroenterologi - magasjúkur 1,9 1,9 1 2 Nefrologi - nýrasjúkur 1,0 1,0 1 1 Rheumatologi - giktasjúkur 0,9 0,2 1,1 1 (2) B 2 Neurologi - nervasjúkur 1,1 1,1 2 3 Onkologi - krabbameinssjúkur 0,3 0,3 0 1 Pædiatri - barnasjúkur 3,0 0,2 3,2 3 3-4 Dermatologi - húðsjúkur 0,8 0,8 0 1-2 Geriatri - eldrasjúkur 0 1 1 Patologi 1,0 0,2 1,2 1 1-2 Hæmatologi - blóðsjúkur 1,0 1,0 1 1 Infektiónsmedisin 1,0 1,0 1 1 Kirurgi (almen kirurgi, kirurgi, 3,3 1,0 4,3 3 5-6 gastroentereologi) Ortopedisk kirurgi 2,2 1,8 4,0 4 6 Gynækologi/Obstetrik 3,3 0,7 4,0 3 4-5 (kvinnusjúkur) Anæstesiologi - narkosulækni 4,0 1,1 5,1 5 8 Radiologi - røntgenlækni 3,3 C 1,3 4,5 3 4-5 Oto-rhino-laryngologi - oyra-, 2,1 0,2 2,3 2 3 næsa-, hálssjúkur Ofthalmologi - eygnalækni 3,9 0,8 4,7 3 3 Plastikkirurgi 0,8 0,8 0 1 Urologi 1,0 1,6 2,6 1 1-2 Psykiatri inkl. barna- og 1,4 1,7 3,1 4 9 ungdómspsykiatri Klinisk kemi, immunologi, mikrobiologi, 0,2 0,2 0 2 fysiologi og nuklearmed. Arbeiðsmedisin 1,0 1,0 1 1 Ógreinað 1,0 1,0 Tilsamans 39,5 15,2 54,7 71-78 A Sambært yvirlitinum hjá Serlæknafelagnum frá juni 2016 B Frá 2015 hevur normeringin verið tveir giktalæknar C Í juni 2016 var eingin radiologur í føstum starvi Talva 4.1 34 5 Serlæknarnir, sum hava avtalu við Heilsutrygd, eru við í yvirlitinum. 6 Talið av serlæknaársverkum í Føroyum byggir á upplýsingar trektar úr løndata-warehouse hjá Gjaldstovuni og frá uppgerðum hjá konsulentum. 7 Roknað eftir lutfallinum í fólkatalinum Føroyar og Danmark. Sum útgangsstøði eru donsku tølini býtt við 116.

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Sambært yvirlitinum kann staðfestast, at sjúkrahúsini og Heilsutrygd 8 høvdu tilsamans 39,5 ser læknar í settum starvi í 2015 roknað í ársverkum. Haraftrat vóru tilsamans gott 15 ársverk konsu lentar (talið av konsulentum var 115). Síðan hetta yvirlitið eru fleiri serlæknar, sum hava sagt seg úr starvi, t.d. er eingin røntgenlækni (radiologur) í føstum starvi í juni 2016. Tað eru eisini aðrar orsøkir til at talið á fulltíðarstørvum er heldur hægri enn uppgerðin frá Serlæknafelagnum. Serlæknafelagið telur persónar, sum arbeiða sum serlæknar við ymiskum sergreinum. Á fleiri økjum arbeiðir ein serlækni meir enn eitt heilt fulltíðarstarv. Í nøkrum førum tvey, og tað er neyvan ikki haldgott í longdini. Við støði í útboðnum av serlæknum í Danmark meta vit, at okkum tørvar millum 71 og 78 ser læknar, um allar tær nevndu viðgerðirnar skulu fara fram í Føroyum. Havandi í huga, at um 10 prosent av læknunum í Danmark ikki starvast sum serlæknar, er rætta talið helst nærri 71 enn 78. Samanumtikið er tørvurin á fleiri serlæknum stórur. Omanfyri er ein roynd at áseta áleið hvussu nógvir serlæknar áttu at verið í føroyska sjúkrahúsverkinum, um flest allar viðgerðir við nøkrum undantøkum fóru fram í Føroyum. Ein slík uppgerð skal takast við stórum fyri varni, men gevur eina góða ábending um tær sergreinar sum krevjast og hvussu nógvir ser læknar skulu til fyri at manna hesar. TØRVSLÝSING AV SERLÆKNAMANNING Mælt verður til, at leiðslan á sjúkrahúsunum saman við neyðugari serlæknafrøði, við støði í uppgerðini omanfyri, ger eina neyva lýsing av hvørjar sergreinar skulu vera í Føroyum, eina tíðarætlan fyri hesum og hvussu hesar sergreinar eiga at verða mannaðar. 4.1.2 Ein samanbering av fulltíðarstørvum Ein annar háttur at gera sambærligar greiningar av hesum slagnum er at samanbera full tíðarstørv. Í frágreiðingini hjá Læknafelagnum frá heysti í 2015 byggir ein partur av greiningunum eisini á eina samanbering av læknum í fulltíðarstørvum í heila tikið. Við at brúka fulltíðarstørv kunnu vit samanbera tey somu tølini fyri bæði londini. Sum nevnt eru fleiri konsulentar í serlæknastørvum í føroyska sjúkrahúsverkinum. Á esundhed.dk eru talvur yvir Beskæftigede på offentlige sygehuse 2001-2015. Har síggjast yvirlit yvir serlæknar deildarlæknar og yvirlæknar á almennu sjúkrahúsunum. Á somu heima síðu, er eitt yvirlit yvir praktiserandi serlæknarnar, sum hava avtalu við donsku heilsutrygdina. Yvir litið vísir, at í 2015 vóru í alt 8.999 serlæknar í fulltíðarstarvi (deildarlæknar: 1.823, yvir læknar v.m.: 6.279 og praktiserandi serlæknar: 897) 9. Flutt til føroysk viðurskifti, svarar tað til 78 serlæknar í fulltíðarstarvi í føroyska sjúkrahúsverkinum, sum passar rættiliga væl við metta talið av serlæknum omanfyri (millum 71-78). Tað er tó umráðandi at minnast til, at ein lutfalsliga stórur partur av viðgerðini av føroyskum sjúk lingum fer fram uttanlands, serliga á donskum sjúkrahúsum. Tað merkir, at føroyski borgarin fær veitingina og føroyski skattgjaldarin rindar fyri serlæknar uttanlands. Hvussu fegin vit enn ynskja, at allar viðgerðir verða gjørdar í Føroyum í framtíðini, er tað neyvan møguligt. Tí verður eisini neyðugt framyvir at keypa tænastur uttanlands. 8 Harav vóru 1,75 ársverk goldin umvegis Heilsutrygd 9 http://esundhed.dk/sundhedsaktivitet/arbejdsmarked/offentligesygehuse/_layouts/15/xlviewer. aspx?id=/sundhedsaktivitet/arbejdsmarked/offentligesygehuse/documents/fuldtid_hoved_aar.xlsx 35

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Í dag rindar føroyska sjúkrahúsverkið yvir 100 mió. kr. samanlagt fyri viðgerðir uttanlands, um framt ferðir og sjúklingahotell. Tað er ómetaliga trupult at meta neyvt um, hvussu nógvar ser læknar í full tíðar starvi hetta svarar til um árið, men samanborið við hinar útreiðslurnar í sjúkra hús verk inum, svara viðgerðirnar uttanlands til umleið ein sættapart av samlaðu sjúkrahús út reiðslunum. Tað svarar kanska til einar 10-15 serlæknar, sum føroyska sjúkrahúsverkið rindar fyri uttan lands. 4.1.3 Samanumtøka av sergreinum og serlæknamanning Við støði í tí, sum stendur omanfyri, koma vit til ta niðurstøðu, at skulu vit røkka málunum um, at flest allar kanningar og viðgerðir skulu fara fram á sjúkrahúsi í Føroyum, er stórur tørvur á ser læknum. Við støði í donskum tølum fyri útboðið av serlæknum og egnum metingum, skulu vit í Føroyum hava fleiri enn 70 serlæknar í starvi á føroysku sjúkrahúsunum, um vit skulu røkka málinum um at bjóða flest allar kanningar og viðgerðir í Føroyum við teimum undan tøkum, sum eru nevnd í hesum kapitli. Gjørt upp í fulltíðarstørv rindaði føroyska sjúkrahúsverkið og Heilsutrygd í 2015 fyri í alt 39,5 læknar í føstum starvi, 15 konsulentar 10 umframt 10 til 15 serlæknar gjøgnum uttan lands viðgerðina. Tað merkir, at føroyska sjúkrahúsverkið rindar fyri út við 30 serlæknar í alt, sum ikki eru í føstum starvi í Føroyum. 4.2 Útvega, fasthalda og menna heilsustarvsfólk Føroyska sjúkrahúsverkið stendur fyri stórum avbjóðingum komandi árini at útvega og varðveita nøktandi arbeiðsmegi. Sum nevnt hava vit longu í dag eitt ørkymlandi trot millum størstu fakbólkarnar í sjúkrahúsverkinum serstakliga serlæknar og skulu vit flyta okkum longur fram á leið á heilsuøkinum, er avgerandi, at vit hava røttu heilsustarvsfólkini og í røttum tali. Samstundis vísa allar framrokningar av demografisku gongdini, at tørvurin á heilsu veitingum verður nógv størri frameftir. Tað er ikki ov nógv at siga, at starvsfólkatrotið er ein hóttan móti okkara heilsu og vælferð. Um vit ikki av álvara taka okkum av trupulleikunum nú, fer heilsuverkið ikki at megna at nøkta fram tíðar krøvini um dygdargóða viðgerð. Vit hava tí bráðtørv á handling, nýhugsan og vilja til menning, so vit frameftir verða før fyri at útbúgva, útvega og varðveita nøktandi væl skikkaða arbeiðsmegi. Skal hetta eydnast, má føroyska sjúkrahúsverkið framvegis verða eitt dragandi arbeiðspláss. Tað eru nógvir ymiskir faktorar, ið spæla inn hjá tí einstaka. Í hesum partinum fara vit at umrøða ymisk átøk, sum hava til felags, at tey kunnu vera við til at geva heilsustarvsfólkum enn fleiri orsøkir at velja føroysku sjúkrahúsini sum arbeiðs pláss sítt. Bæði fyri tey, ið frammanundan starvast har og tey, ið umhugsa at taka við starvi á sjúkrahúsunum. Altjóða gransking og royndir vísa, at tað serliga eru trý viðurskifti, sum eru serliga avgerandi, fyri at fáa til vega og fasthalda heilsustarvsfólkum í útjaðaraøkjum sum t.d. Ísland, Skotland og Norðurnoreg. 1) Tað fremsta er, at at satsa upp á fólk, sum eru vaksin upp í økinum, og 2) at fólkini hava fingið jaligar kliniskar og útbúgvingarligar royndir í økinum, sum ein part av útbúgvingini og 3) ein málrættað útbúgving í útjaðaraøkinum aftan á kandidatútbúgving 11. 10 Tøl frá Gjaldstovuni vísa, at eitt fulltíðarkonsulentstarv kostar millum 15 og 20 prosent meira ein fastsettur serlækni 11 Roger Strasser, m.fl.: Education for rural practice in rural practice s. 10 36

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Tí má útgangsstøðið fyri útvegan fyrst og fremst vera at satsa upp á væl skikkaðar føroy - ingar, og at í minsta lagi ein partur av útbúgvingini verður boðin heima í Føroyum. Lærutíðin hjá til dømis serlæknum er sera drúgv og møguleikin fyri, at læknalesandi festa røtur uttanlands, er ógvuliga stórur. Verkætlanarbólkurin hevur tað greiða útgangsstøðið, at tess longur føroysk lesandi eru í Føroyum undir útbúgving, tess størri er møguleikin fyri, at tey koma aftur at arbeiða í føroyska heilsuverkinum, tá ið tey eru liðug at læra. Bestu dømini eru tey føroysku lesandi innan sjúkrarøktarfrøði og heilsurøkt, sum so at siga øll starvast í Føroyum eftir loknan lestur, tí skipað útbúgving er í Føroyum. Øðrvísi er við ser lækn um og læknum, ið ikki kunnu taka útbúgvingin heima í Føroyum, men sum vit fara at vísa á í hesum partinum, so er gjørligt at vaksa um ta tíð, ein serlækni undir útbúgving er í Føroyum. Hetta meta vit fer at økja um sannlíkindini fyri, at fleiri velja at koma heim í føroyska sjúkrahúsverkið at arbeiða seinni. Útbúgving er tó ikki alt. Onnur viðurskifti eru eisini týðandi, fyri at eitt arbeiðspláss virkar drag andi. Frægasti ambassadørurin fyri sjúkrahúsverkið er helst hann, sum longu starvast á sjúkra húsunum. Hetta er kanska serliga týðandi, tá viðurskiftini eru smá sum í Føroyum. Trívast fólk ikki, er trupult at draga onnur til. Er umdømið vánaligt, er trupult at útvega nýggj starvs fólk og at varðveita tey, sum eru. Tí er eisini neyðugt at tilvitað hjúkla um tey, sum longu starvast í verkinum, við miðvísum arbeiði við menning av tí einstaka og trivnað í heila tikið. Í mun til umdømið hevur tað eisini týdning, at tey, ið longu eru í starvi, eru við til at byggja upp eina jaliga mynd av sjúkrahúsverkinum. Í hesum brotinum greiða vit nærri frá avbjóðingunum, sum vit hava við útvegan og førleikamenning og hvørji átøk, vit eiga at gera, fyri at kunna eftirlíka framtíðar krøvum um viðgerðir við høgari góðsku. Fyrst og fremst verður hugt eftir ítøkiligum átøkum, sum fremja møguleikar nar fyri at útvega og varðveita heilsustarvsfólk. Samstundis er tað fyri okkum greitt, at føroyska sjúkrahúsverkið manglar at gera skipaðar langtíðarætlanir viðvíkjandi útvegan og før leika menning, og at tað arbeiðið helst krevur eina sentrala forankring. Hetta er eitt arbeiði, sum sjúkrahúsverkið eigur at gera saman við ítøkiligu átøkunum, sum greitt verður frá seinni. 4.2.1 Felags strategi fyri útvegan, varðveitan og menning av starvsfólkum Á teimum ymsu verkstovunum saman við Serfrøðingabólkinum er gjørt greitt, at sjúkrahúsini arbeiða hvør sær, tá tað snýr seg um útvegan og førleikamenning í sjúkrahúsverkinum. Einstakir kunningarfundir verða hildnir fyri læknalesandi á Landssjúkrahúsinum, tá ið fleiri av teimum lesandi eru heima í frítíðunum. Harumframt verður søkt eftir læknum og øðrum heilsu starvs fólki eftir tørvi. Tað verður gjørt alsamt minni uppsøkjandi arbeiði. Tað uppsøkjandi arbeiðið, sum verður gjørt, er ikki strategiskt og yvirskipað, men stak kent og eftir tørvi hjá einstaka sjúkrahúsinum. Royndirnar eru ymiskar. Summar deildir á Landssjúkrahúsinum hava eydnast sera væl við at fáa til vega starvsfólk, meðan tað gongur stak illa á øðrum deildum. Soleiðis kann tað eisini verða munur á, hvussu sjúkrahúsini sum heilt eydnast at fáa til vega læknar á ymsum stigum. Í roynd og veru fer í løtuni fram kapping ímillum sjúkrahúsini um skikkað starvsfólk. Ivasamt er, um tað er gagnligt í einum sjúkrahúsverki, sum hevur eitt upptøkuøki upp á minni enn 50.000 fólk. Meginparturin av Serfrøðingabólkinum metir, at tað hevði verið gagnligt at samskipa tað uppleitandi arbeiðið betur, og at sjúkrahúsini í felag eiga at hava støðugt samskifti við læknales andi uttanlands. Í felag kundu tey farið til stóru útbúgvingarstøðini í t.d. Danmark og í Póllandi, fyri at vitja tey lesandi; hoyra um teirra ætlanir, og kunna tey um føroyska sjúkra húsverkið, og hvat tey kunnu bjóða viðvíkjandi introstørvum og framtíðar størvum. 37

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Sjúkrahúsverkið eigur harumframt at gera meira við at leita føroyingar upp, sum eru í gongd við eina høvuðsútbúgving og eggja teimum at koma heimaftur til Føroyar. Innan serlæknar er samlaða talið hóast alt lítið. Samstundis eigur sjúkrahúsverkið at hjálpa føroyingum, sum eru í gongd við eina høvuðsútbúgving og gera samstarvsavtalur við sjúkrahús uttanlands, so leiðis at ein partur av útbúgvingini kann vera í Føroyum. Serfrøðingabólkurin hevur eisini víst á, at tað er neyðugt, tá arbeitt verður við at útvega starvsfólk, at vera meiri proaktivur, tá ið tað kemur til sosial viðurskifti, tá fólk skulu flyta til Føroyar. Sjúkra húsverkið skal soleiðis ikki bara bjóða arbeiði og løn, men eisini hjálpa við praktiskum viður skiftum, so sum at finna bústað, barnaansing og kanska kanna møguleikarnar hjá makum at fáa starv v.m. Samanumtikið verður mett, at arbeiðið við at útvega, fasthalda og førleikamenna heilsustarvs fólk ber í ov stóran mun brá av tilvild. Eingin yvirskipað ætlan er fyri arbeiðinum, sum tí verður ad-hoc kent. Ei heldur liggja veruligar greiningar av starvsfólkatørvi innan ymsu økini til grund fyri arbeiðinum, sum tí er uttan kós. Tørvur er á at orða eina greiða visjón, og at ein felags ætlan verður løgd fyri økið. Í hesum samanhangi er tørvur á at gera greiningar og framrokn ingar um framtíðar starvsfólkatørvin, sum kann nýtast sum eitt amboð til eina strategiska út veganar- og førleikaráðlegging á sjúkrahúsunum. Fyri at kunna røkja omanfyrinevndu uppgávur, er neyðugt at hava eina tilfeingissterka starvsfólkadeild, sum skal virka tvørtur um sjúkra hús ini. Starvsfólkadeildin skal vera tvørgangandi og virka fyri alt sjúkrahúsverkið og vísa til eina sjúkrahúsleiðslu. STOVNSETAN AV FELAGS STARVSFÓLKADEILD Mælt verður til at seta á stovn eina felags tilfeingissterka starvsfólka deild, sum raðfestir arbeiðið við at útvega, førleikamenna og varðveita serlæknar og onnur heilsustarvsfólk til tey trý sjúkrahúsini. Harafturat arbeiðir deildin við einari langtíðarætlan fyri økini. Niðanfyri verður greitt frá nøkrum ítøkiligum átøkum, sum ein felags starvsfólkadeild eigur at raðfesta beinanvegin. 4.2.2 KBU-skeið og innleiðslustørv (introstørv) Sum áður nevnt, vísa altjóða royndir, at tess longur í okkara føri føroyingar eru í Føroyum undir útbúgving, tess størri er møguleikin fyri, at tey koma aftur at arbeiða í føroyska heilsuverk inum, tá ið tey eru liðug við útbúgvingina. Ein ítøkilig avbjóðing, sum hevur stungið seg upp seinnu árini, er, at føroyskir kandidatar, sum eru útbúnir í læknafrøði í Danmark, hava trupult við at fáa tikið sonevnda KBU-skeiðið (klinisk basisuddannelse/grundútbúgving) 12 í Føroyum, hóast tey hava ynski um tað. Skipanin er soleiðis háttað, at tú eftir loknan lestur ger ein raðfestan lista yvir støð, ið tú ynskir at taka KBU-skeiðið, síðani verður avgjørt við lutakasti, hvør sleppur á tað raðfesta sjúkrahúsið. Heilt ítøkiliga merkir tað, at tey, ið taka eitt lágt tal í lutakastinum, hava møguleika at velja fyrst. Tey ið taka eitt høgt tal, kunnu ikki vænta at fáa sína raðfesting, um fleiri lesandi hava somu raðfesting. Tá Føroyar er vorðið eitt vælumtókt útbúgvingarstað, eru tað eisini fleiri danir, sum ynskja 12 Kliniska grundútbúgvingin (KBU) er fyrsti útbúgvingarliður í læknaligu framhaldsútbúgvingini. Í KBU nýtur tann lesandi sína vitan frá fróðskaparsetrinum/universitetinum til at vera lækni. 38

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ at taka KBU-skeiðið í Føroyum. Í lutakastinum verða umsóknir frá dønum og føroyingum javnsettar. Avleiðingin er, at fleiri føroyingar ikki fáa møguleika at velja Føroyar, og tí taka teirra KBU-skeið í Danmark. Til dømis kann nevnast, at í januar 2016 vóru 12 KBU-læknar í Føroyum, og av teimum vóru tríggir føroyingar. Síðani 2010 hava tað verið 50 KBU-læknar í Føroyum, og 16 av teimum vóru føroyingar. Verkætlanarbólkurin hevur fingið at vita, at bara í ár eru í minsta lagi fýra føroyingar, sum hava lokið læknalestur í Danmark, sum ikki sluppu til Føroyar, hóast tey ynsktu tað. Tað er ynskiligt at broyta hesa skipan, soleiðis at føroyingar undir útbúgving fáa ein framíhjárætt til at taka KBU-skeið í Føroyum. Tað eru í roynd og veru tveir tættir í at velja. Annaðhvørt at arbeiða fyri, at føroyingar fáa ein framíhjárætt í verandi skipan, ella at vit skipa okkara egnu KBU-skeið í Føroyum. Um tað vísir seg ikki at vera møguligt at broyta verandi skipan, eigur ein føroysk KBU-skipan at verða sett í verk eins og í Grønlandi, sum hava skipað egin KBU-skeið, har umsøkjarar við grønlendskari bakgrund hava framíhjárætt. Tað tykist ikki vera nøkur formlig ella lóggávulig viðurskifti, sum forða fyri einari tílíkari skipan. Í einari føroyskari skipan er tað møguligt at gera tað at skilja føroyskt, til eina kvalifikatión. Harafturímóti kann tað ikki, sambært føroyskari lóg, vera ein kvalifikatión í sjálvum sær at vera føroyingur. Ein annar fyrimunur við slíkari skipan er, at eisini føroysk læknalesandi úr øðrum londum enn Danmark, fingu møguleikan at tikið KBU-skeið í Føroyum. Ein føroysk KBU-skipan má sjálvsagt verða góðkend av danska Sundhedsstyrelsen, um hon skal vera galdandi fyri tey, sum seinni søkja um framhaldslestur til serlækna í Danmark. Føroyar koma at bera útreiðslurnar av slíkari skipan, eisini av tí umsitingarliga partinum. Tí skal avgerðin verða væl grundað og sera væl fyrireikað, áðrenn hon verður sett í verk. Onkur hevur borið fram tann ótta, at tað kann vera trupult at fáa nóg nógvar umsóknir til at fáa mannað størvini, um grundleggjandi broytingar verða gjørdar í skipanini. Metingin er, at fleiri av teimum, sum nú søkja størvini, kunnu hugsast at vera ivingarsom, um farið verður úr tí donsku KBU-skipanini. Roknast skal tí við, at stór orka skal leggjast í at gera eina skipan, sum líkur øll krøv og sum hevur álit millum tey læknalesandi og onnur. Um tað skuldi hent, at tað onkuntíð eru fleiri umsóknir, enn størv, er møguligt at gera nýggj størv. Samanumtikið er hetta helst tann loysnin, sum best kann tryggja, at allir føroyingar, sum ynskja tað, kunnu fáa eitt KBU-skeið í Føroyum. FRAMÍHJÁRÆTT AT TAKA KBU-SKEIÐ Í FØROYUM Vit mæla til, at Heilsu- og innlendismálaráðið tekur málið upp við donsku myndugleikarnar, fyri at fáa KBU-skipanina broytta, soleiðis at føroyingar fáa framíhjárætt at taka teirra KBUskeið í Føroyum innan fyri núverandi skipan. Um tað ikki er ein møguleiki, ráða vit til, at ein føroysk KBU-skipan, á sama hátt sum í Grønlandi, verður sett í verk í Føroyum. 39

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Fleiri introstørv Í dag eru fimm læknar í einum innleiðslustarvi í Føroyum tríggir í intern medisin og ein ávikavist í psykiatriini og ortopædkirugiini. Serfrøðingabólkurin hevur orðað eitt ynski um, at fleiri intro størv verða sett á stovn í Føroyum. Trupulleikin við at seta hesi størv á stovn er, at fleiri av ser greinunum eru so illa mannaðar, at tey megna ikki at seta størvini á stovn. Hetta er ein ónd ringrás, tí tað er serliga í teimum sergreinunum, har tørvur er á at útvega serlæknar, at orkan ikki er til at seta introstørv á stovn. Ein møguleiki, sum serfrøðingabólkurin eisini hevur víst á og sum Landssjúkrahúsið eisini arbeiðir við at seta í verk er, at føroyskir intro læknar á donskum deildum, m.a. innan fyri anæstesiologi og røntgenøkið, kunnu koma í starvs venjing á Lands sjúkrahúsinum styttri tíðarskeið til dømis ein ella tveir mánaðir. 2-3 FLEIRI INTROSTØRV Á LANDSSJÚKRAHÚSINUM Vit mæla til, at 2-3 fleiri introstørv verða sett á stovn á Landssjúkra húsinum, og at Landssjúkrahúsið ger avtalur við donsk sjúkrahús, har føroyingar hava introstørv, so hesi partvís eisini kunnu vera á Landssjúkrahúsinum. 4.2.3 Heilsuútbúgvingar í Føroyum Við tí í hyggju at útvega og varðveita heilsustarvsfólk, eiga fleiri heilsufakligir útbúgvingarmøgu leikar at verða settir á stovn á Fróðskaparsetri Føroya. Í dag er møguligt at fáa eina sjúkra røktarfrøðinga útbúgving á Fróðskaparsetrinum og heilsurøktara- og heilsu hjálparaútbúgving á Heilsuskúlanum í Suðuroy. Møguleikin fyri at menna nýggjar útbúgvingar er vaksin, eftir at ein adjungeraður professari varð settur í starv í 2015 á Fróðskaparsetrinum m.a. við tí uppgávu at menna víðari útbúgvingar á heilsu- og læknavísindaliga økinum og at styrkja eitt vísindaligt samstarv í Føroyum við samstarvsfelagar uttanlands. Serfrøðingabólkurin hevur í viðgerðini víst á, at fleiri heilsuvísindaligar bachelor- og master útbúgvingar eiga at setast á stovn í Føroyum, eisini eftirútbúgvingar. Útbúgvingarnar kunnu setast á stovn í samstarvi við fróðskaparsetur í okkara grannalondum. Tað eru fleiri eyðsæddir møguleikar við at seta á stovn fleiri heilsuvísindarligar útbúgvingar í Føroyum í mun til at útvega og varðveita serkøn starvsfólk. Sum víst á í innganginum er greitt samband millum ta tíð, tey lesandi hava verið í heimlandinum og møguleikarnar fyri, at tey velja at koma heim aftur at arbeiða eftir loknan lestur. Aðrir møguleikar eru eisini. Í dag eru fleiri læknar, ið ynskja at sameina tað kliniska við gransking og undirvísing. Verður eitt nú lækna útbúgving sett á stovn í Føroyum, fara læknar í heilsuverkinum at verða bæði klinikarar, universitets lærarar og granskarar, og Landssjúkrahúsið kann tá rópa seg eitt universitetssjúkrahús. Adjungeraði professarin á Fróðskaparsetrinum hevur saman við starvsfeløgum kannað møguleikan at seta eina læknaútbúgving á stovn í Føroyum. Niðurstøðan í hesum arbeiðinum er, at tey mæla til, at ein læknaútbúgving verður sett á stovn í samstarvi við læknaútbúgvingina á Aalborg Universitet, m.a. soleiðis, at próvtøkur verða samskipaðar við Aalborg Universitet. Í fyrstu syftu verður viðmælt, at bachelorútbúgvingin skal kunna takast í Føroyum, men at tað eisini verður arbeitt fram ímóti, at eisini kanditatútbúgvingin skal kunna takast seinni. Tey mæla til, at 10 læknalesandi skulu sleppa inn um árið. Tey meta, at tað fer at kosta uml. 12 mió. kr. at útbúgva teir fyrstu 10 bachelorarnar. 40

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Bólkurin, sum hevur gjørt tilmælið um læknalestur í Føroyum, vísur á, at fleiri avbjóðingar eru við at skipa slíka undirvísing á fróðskaparsetri. Ein av orsøkunum til, at bólkurin metir, at rættast er at bíða við kandidatútbúgvingini er, at vit í løtuni ikki hava nóg stórt tal av klinikarum. Fyri mun urin við at byrja við bachelorpartinum sambært tilmælinum er, at vit so kundu fylgt hesum lesandi inn í kliniska partin, og at tann kliniska verðin, t.v.s. serlæknamanningin í sjúkra hús verkinum, kann náa at verða ment til ta tíð. Ment merkir, at økt verður stórliga um ser lækna talið. Við hesum høvdu vit fingið ein trý ára skoða. STOVNSETAN AV LÆKNAÚTBÚGVING Á FRÓÐSKAPAR- SETRI FØROYA Vit mæla til, at sett verður á stovn læknaútbúgving á Fróðskaparsetri Føroya til 10 lesandi, hvørt ár á bachelor-stigi í samstarvi við fróðskaparsetur uttanlands, t.d. Aalborg Universitet. Mælt verður til, at lestrarleiðari verður settur í eitt ár at fyrireika lesturin. Fleiri lesandi til sjúkrarøktarfrøði Seinastu 30 árini eru 22 nýggj lesandi um árið tikin inn á sjúkrarøktrarfrøðiútbúgvingina. Seinastu 3 árini eru millum 80-85 umsóknir komnar inn, t.v.s. at umleið ein fjórðingur av teimum, sum søkja, sleppa inn. Umframt hetta, eru umleið 80 føroyingar, sum lesa til sjúkrarøktar frøðing í Danmark 13, og royndir vísa, at fleiri av teimum koma ikki heimaftur at starvast. Sum umboð í Serfrøðingabólkinum hava víst á, áttu fleiri at verið tikin inn á sjúkrarøktarfrøði skúlan í Føroyum. Sum við øðrum starvsbólkum er vandin størri fyri at missa skikkaði starvs fólk, tá ið tey taka alla útbúgvingina aðrastaðnis. Trupulleikin í fleiri ár hevur verið, at tað hevur verið ein fløskuhálstrupulleiki á sjúkrahúsunum við starvsvenjingarplássum til tey les andi. Tað hevur ført við sær, at tað ikki hevur borið til at taka fleiri næmingar inn á skúlan. Sama er gald andi fyri útbúgvingina til heilsurøktara. Ein nýggj avtala millum Heilsu- og innlendismálaráðið og Mentamálaráðið hevur bøtt um støðuna hjá sjúkrarøktarfrøðingunum, soleiðis at átta fleiri lesandi sleppa inn á skúlan í heyst. Tað merkir, at í heyst verða 30 nýggj lesandi tikin inn. Harumframt merkir upprað festingin av einum kliniskum samskipara, at onnur átta lesandi kunnu koma inn í føroysku útbúgvingarskipanina úr tí donsku. Tað verður mett, at broytingin at økja um talið av sjúkrarøktarfrøðilesandi skal setast í verk og eftirmetast, áðrenn talið av lesandi skal økjast meir. Útbúgving í paramedisin 14 í Føroyum Tann prehospitala tilbúgvingin er í menning. Tey seinnu árini eru starvsfólkini í sjúkraflutnings tænastuni alsamt meira førleikament, og ein leiðandi liðlækni er settur í starv fyri alt tað føroyska sjúkrahúsverkið. Hóast hetta, er í dag bert ein paramedisinari settur í starv í Føroyum, sum starvast á Suðuroyar sjúkrahúsi. Verkætlanarbólkurin, metur at tørvur er á at út búgva fleiri paramedisinarar við tí endamáli at tryggja, at dygdin á prehospitalu tilbúgvingini verður hækkað. 13 Vøka nr. 1 2016 s. 12-13 14 Ein paramedisinari hevur serligar førleikar at veita lívbjargandi hjálp til sjúklingar og har talan er um álvarsligar skaðar og lívshóttandi tilburðir 41

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Hetta kundi verið gjørt á tann hátt at skipa eina bachelorútbúgving í paramedisin á Fróð skaparsetrinum, annaðhvørt sum ein bachelor útbúgving í paramedisin burturav, ella sum ein liður í sjúkrarøktarfrøðingaútbúgvingini eins og tað verður gjørt í Svøríki. Tá kunnu tey lesandi byrja útbúgvingina saman við sjúkrarøktarfrøðingunum. Fyrsti partur í slíkari útbúgving er anatomi, fysiologi, farmakologi v.m., sum eru somu lærugreinar, sum sjúkrarøktarfrøðingar hava í sínari útbúgving. Síðani verður útbúgvingin meiri ítøkilig og fer í størri mun at snúgva seg meiri um akutmedisin, trauma, prehospitala øki v.m. 4.2.4 Uppgávuflyting og delegering Spurningurin um at flyta uppgávur millum starvsbólkar í sjúkrahúsverkinum varð nógv umrøddur í Serfrøðingabólkinum. Flest øll vóru samd um, at stórt potentiali var í hesum á fleiri stigum. Millum annað kann flytan av uppgávum (ella delegering, sum tað eisini verður rópt) bøta um trupulleikan við vantandi serlæknum og øðrum heilsustarvsfólkum í sjúkrahús verk inum. Í mun til at gera sjúkrahúsverkið til eitt dragandi arbeiðspláss, hevur tað eisini áhuga fyri starvsfólk, at tey altíð arbeiða á hægst møguligum stigi og við mest møguligari ábyrgd. Í triðja lagi er tað eisini fíggjarliga skynsamt. Sum arbeiðsgevarar hava sjúkrahúsini eina serliga ábyrgd at tryggja smidliga uppgávurøkt og finna loysnir, sum taka hædd fyri serligu tørvunum á hvørjum einstøkum arbeiðsplássi. Sam bært Serfrøðingabólkinum eru møguleikar í uppgávuflyting, har bólkurin t.d. hevur skotið upp, at sjúkrarøktarfrøðingar eftirútbúgvast til at røkja uppgávur, sum serlæknar røkja í dag. Dømi, sum vórðu nevnd, vóru APN-sjúkrarøktarfrøðingar (Avanced Practice Nursing) 15, coloskop erandi sjúkrarøktarfrøðingar og útskrivingarsamskiparar. Eitt annað sjónarmið, sum kom fram á verkstovunum var, at fakbólkar í sjúkrahúsverkinum, sum ikki eru læknar ella sjúkra røktar frøðingar, hava førleikar, sum ikki verða gagnnýttir í sjúkrahúsverkinum, tí serliga sjúkra røktar frøðingar brúka tíð upp á at loysa uppgávur, sum teir ikki hava kjarnuførleikar at gera. Verkætlanarbólkuirn tekur undir við teimum sjónarmiðum um, at arbeiðið við uppgávuflyting skal styrkjast. Týðandi er, at allir starvsbólkar í sjúkrahúsverkinum verða hugsaðir inn í uppgávu flytingina, so uppgávurnar verða loystar við fremstu fakligu dygd. Tað inniber eisini økt fokus á, hvussu ymiskir starvsfólkabólkar við miðvísari førleikamenning kunnu lærast upp at røkja nýggjar uppgávur. Í hesum sambandi eigur ein miðvís gjøgnumgongd at verða gjørd av einstøku sergreinunum og við gerðar økjunum á sjúkrahúsunum til tess at kanna møguleikarnar fyri at flyta uppgávur millum starvs bólkar. Starvsfólkadeildin kundi staðið fyri einari tílíkari miðvísari gjøgnumgongd við hjálp frá ser frøð ingum, sum hava staðið á odda fyri slíkum greiningum aðrastaðnis. Slíkt arbeiði er ikki løtuverk, og helst er gott at seta sjóneykuna á útvaldar deildir/eindir í senn. Starvsfólkadeildin eigur at gera eitt til mæli til sjúkrahúsleiðsluna um ítøkilig átøk og loysnir, fyri at fremja skynsama uppgávuflyting millum starvsbólkar. MIÐVÍS GJØGNUMGONGD AV SERGREINUM/VIÐGERÐAR- ØKJUM Mælt verður til, at ein miðvís gjøgnum gongd av einstøku sergreinunum/viðgerðarøkjunum á sjúkrahúsunum verður framd, og møguleikarnar fyri at flyta uppgávur á viðkomandi økjum verður kannað. 15 Ein APN sjúkrarøktarfrøðingur er ein løggildur sjúkrarøktarfrøðingur, sum hevur ognað sær vitan á serfrøðingastigi, førleikar í at taka fjøltáttaðar avgerðir og kliniskar førleikar til víðkað virksemi. 42

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 4.2.5 Samstarvsavtalur við sjúkrahús uttanlands um starvsfólkaumbýti Tá ið avtalur verða gjørdar við sjúkrahús uttanlands um sjúklingaviðgerðir, eigur tað at vera ein partur av avtaluni, at tað ber til at býta starvsfólk um, soleiðis at heilsustarvsfólk í Føroyum kunnu arbeiða á størri sjúkrahúsum/deildum uttanlands, fyri at varðveita og betra sínar førleikar. Avtalur kunnu eisini gerast, sum bara umfata starvsfólkaumbýti. Harumframt eigur tað at verða sett sum krav, at læknar, sum verða settir í starv í Føroyum, eitt ávíst tíðarskeið um árið t.d. ein mánað, skulu arbeiða á einum størri sjúkrahúsið uttanlands. Hetta kann verða gjørt sum eitt umbýti, har læknar frá sama sjúkrahúsi samstundis koma til Føroyar at arbeiða. Áður nevnda starvsfólkadeild kann umsita eina skipan við starvsfólkaumbýti. STARVSFÓLKAUMBÝTI Vit mæla til, avtalur verða gjørdar við sjúkrahús uttanlands um starvsfólkaumbýti, samstundis sum at tað verður sett sum krav, at læknar, sum verða settir í starv í Føroyum, eitt ávíst tíðarskeið um árið t.d. ein mánaða, skulu arbeiða á einum størri sjúkrahúsi uttanlands. 4.2.6 Lønarviðurskifti og pensjónsviðurskifti Serfrøðingabólkurin hevur eisini víst á, at lønirnar eru lægri í Føroyum enn í okkara grannalondum, tað hevur við sær, at tað er truplari at útvega starvsfólk. Umboð fyri sjúkra røktarfrøð ingar nar og læknarnar vístu á, at lønin í Føroyum er lægri, samanborið við onnur lond, sum vit kappast við um arbeiðsmegi, Danmark og ikki minst Noregi. Slíkar samanberingar skulu altíð takast við fyrivarni, men Serlæknafelagið vísir í uppgerð á, at lønin er 10-15 % lægri í Føroyum enn í Danmark, samstundis, sum føroyskir læknar hava eina longri arbeiðsviku (ávika vist 37 og 40 tímar). Tað merkir, at hesir starvsbólkar ikki hava fíggjarligar orsøkir til at velja Føroyar. Eisini varð víst á, at reglurnar um forskatting av pensjónum gera tað minni dragandi at koma til Føroyar at starvast við tað, at eftirlønin í Føroyum skal gjaldast í ein føroyskan eftirlønargrunn, sum ikki kann flytast til grunn í øðrum londum. Somuleiðis er fatanin millum serlæknarnar tann, at tænastumannasetanin er avoldað, og mæla teir til aðra skipan. Lønarviðurskifti eru eisini ein faktorur í mun til at útvega og fasthalda starvsfólk, í øllum førum, tá munurin á lønini er stórur. Í arbeiðinum hevur verkætlanarbólkurin verið í samband við stjóran á Landspitalinum, sum greiddi frá, at meginsjúkrahúsið í Íslandi í fleiri ár hevur stríðst við at fáa sett serlæknar og lutvíst serútbúnar sjúkrarøktarfrøðingar í føst størv, tí lønin fram vegis var ávirkað av stóru niðurskurðinum undir fíggjarkreppuni í Íslandi. Eftir drúgvar og rok miklar samráðingar í 2015 hækkaði læknalønin og lønin til sjúkrarøktarfrøðingarnar við knøppum triðingi, og síðani hevur Landspitalið ikki havt trupulleikar at fáa til vega hesi heilsustarvsfólk. 43

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 5 Uppgávubýti í føroyska sjúkrahúsverkinum Í arbeiðssetninginum til hesa frágreiðingina verður bólkurin biðin um at koma við tilmælum um, hvørjar viðgerðir og tænastur skulu vera í føroyska heilsuverkinum, og út frá hesum viðmæla, hvørjar viðgerðir og tænastur skulu vera á teimum ymisku sjúkrahúsunum, og hvussu tær skulu samskipast. Vit greiddu í fjórða parti frá um, hvørjar kanningar og viðgerðir eiga at fara fram á føroysku sjúkrahúsunum og hesin parturin av frágreiðingini snýr seg um, hvussu vit fáa eitt betri uppgávubýti millum sjúkrahúsini. Hesir spurningar hava eisini verið eitt afturvendandi evni í teimum fýra verkstovunum, sum hava verið saman við serfrøðingabólkinum. Kunnleikin hjá serfrøðingum til og áskoðan á føroyska sjúkrahúsverkið hava givið týðandi input, og hava verið avgerandi fyri teir spurdómar, sum frágreiðingin lýsir. Tað er vert at draga fram, at sjálvt um fleiri limir í serfrøðingabólk inum eru samdir um fleiri spurningar og loysnir til tær avbjóðingar, sum eru í føroyska sjúkra hús verk inum, kunnu vit ikki tosa um serfrøðingabólkin sum eina samda eind. Ser frøðinga bólkurin er í hesum sambandi komin við grundleggjandi og umráðandi íkasti til frá greiðing ina, men tað eru verkætlanarbólkurin og stýrisbólkurin, sum standa við endaligu ábyrgdini av greiningunum og tilmælunum í frágreiðingini. Fyrsta arbeiðsdagin varð serfrøðingabólkurin beinleiðis biðin um at skifta orð um, hvørjar avbjóðingar teir upplivdu í sjúkrahúsverkinum, og hvørja avleiðingar hesar avbjóðingar høvdu. Niðurstøðan var, at tað vóru fleiri avbjóðingar í føroyska sjúkrahúsverkinum, sum høvdu avleiðingar fyri sjúklingin, starvsfólkini og í mun til effektivitet og at gagnnýta orkuna til fulnar. Hesar avbjóðingar kunnu skipast í tríggjar høvuðsavbjóðingar, nevniliga vantandi fígging, vantandi serlæknar og vantandi uppgávubýti, samskipan og samstarv á fleiri stigum. Einki orðað uppgávubýti er millum sjúkrahúsini. Men samskipanin og samstarvið haltar eisini á fleiri øðrum økjum. Bæði millum tey trý sjúkrahúsini, upp til Heilsu- og innlendismálaráðið og til tað politiskt-strategisku skipanina, út til primera geiran og ímillum ymsu deplarnar innanhýsis á sjúkrahúsunum. Spurningarnir um útvegan og fígging verða viðgjørdir í ávikavist 4. og 7. parti. Í hesum partinum hyggja vit eftir, hvussu sjúkrahúsverkið kann styrkjast við einum betri uppgávubýti og samstarvi tvørtur um sjúkrahús. Sum tað framgongur av arbeiðssetninginum, er politiska ætlanin at varðveita virksemið á teimum trimum sjúkrahúsunum, og tí er tað uppgávan í frágreiðingini, við hesari fyritreyt, at koma við tilmælum, so samlaða orkan hjá teimum trimum sjúkrahúsunum verður brúkt til fulnar. Orkan fevnir um starvsfólk, útgerð og høli, sum samanlagt er tey trý sjúkrahúsini. 44

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Týðandi ýti Harumframt má málið í einari skattafíggjaðari heilsuskipan altíð vera, at allir sjúklingar fáa skikk aða heilsutænastu, uttan mun til hvar í landinum tey búgva. Hetta treytar, at øll sjúkrahús ini hava skikkað og roynd starvsfólk. Í Noregi viðger Stórtingið júst nú eina fráboðan til Stór tingið: Nasjonal helse- og sykehusplan (2016-2019), sum undir yvirskriftini Trygg sjúkra hús og betri heilsutænastur uttan mun til, hvar tú býrt í høvuðsheitum hava hesi týðandi ýti: sjúklingar, sum luttaka virkið í at taka avgerðir um teirra egnu viðgerð og menna heilsutænastuna starvsfólk í røttum tali við røttum førleikum, sum kunnu nýta sína tíð rætt sjúkrahús sum hava eitt týðiligt uppgávubýti, og sum arbeiða saman í toymum góðska mennir heilsutænastuna og skal vera ráðandi fyri heilsutænastuna, sum verður bjóðað. Hesi fýra ýtini eru, eftir metingini hjá verkætlanarbólkinum, líka umráðandi fyri at tryggja menn ingina hjá tí føroyska sjúkrahús- og heilsuverkinum, sum tí norska. Nýmótans viðgerðar gongdir eiga at taka útgangsstøði í tørvi, evnum og ynskjum hjá tí einstaka, og heilsuverkið eigur, so vítt gjørligt, at bjóða tænastur nær við heimið. Men um vit skulu kunna bjóða skikkaðan diagostikk og viðgerðir, tørvar okkum professionel starvsfólk við røttu førleikunum. Um fólk ikki hava atgongd til t.d. ein serlækna, hava tey heldur ikki atgongd til best skikk aðu viðgerðina. Í dag, tá tað yvirhøvur er trot á professionellum starvsfólki, er enn meiri neyð ugt, at tey, sum eru, brúka sína tíð rætt, so tepra tilfeingið og orkan kunnu nýtast til fulnar. Tí er tað so umráðandi við greiðum ábyrgdarbýti, samskipan og samstarvi millum sjúkrahúsini. Tað er okkara greiða fatan, at eitt væl lýst uppgávubýti í føroyska sjúkrahúsverkinum er neyðugt fyri at tryggja viðgerðargóðskuna. Hetta setir samstundis krøv til samskipan og samstarv. Vit fara tí eisini at grundgeva fyri, at sjúkrahúsini mugu samstarva nógv betur, og virka sum ein eind og ikki sum tríggjar sjálvstýrandi eindir, sum í dag. Hesin partinum snýr seg nevniliga um hesa avbjóðingina: hvussu skal uppgávubýtið vera millum tey trý sjúkrahúsini? Fyrst í hesum broti skulu vit lýsa nøkur avgerandi menningarstig inn an akuttilbúgvingina, kirurgiina og internmedisinska økið, sum hava ávirkan á, hvussu vit kunnu planleggja uppgávubýtið. Harnæst kemur tilmælta uppgávubýtið millum tey trý sjúkrahús ini nú og við framtíðini í huga. 5.1. Akuttilbúgvingin í føroyska sjúkrahúsverkinum Sum lýst í yvirlitinum í 3. parti, hava tey trý sjúkrahúsini akuttfunktiónir alt samdøgrið. Øll trý sjúkrahúsini hava akuttfunktión innan kirurgi, meðan Landssjúkrahúsið og Suðuroyar sjúkrahús eisini hava internmedinskan lækna á vakt alt samdøgrið, hvønn dag alt árið. Í Klaksvík og í Suðuroy verða hesar funktiónir í høvuðsheitum stuðlaðar av sjúkrarøktarfakligari narkosutænastu, laboratoriitænastu og røntgentænastu. Størsti parturin av vaktartænastuni er tilkallivakt. Sjálvt um tað eru fáar akuttar skurðviðgerðir á lokalu sjúkrahúsunum, hava sjúklingarnir eina fjøl broytta sjúkumynd og hava tørv á ymiskum skurðviðgerðum. Avbjóðingin hjá teimum smáu sjúkrahúsunum er tí at hava neyðugu førleikarnar tøkar, soleiðis at tey kunnu veita eitt trygt akutttilboð allar dagarnar í vikuni og allar tímar á degnum. Henda avbjóðing verður størri í framtíðini, tí færri og færri hava førleikan sum almennur kirurgur. Samstundis er kirurgi fakið blivið stórt og viðgerðarmøguleikarnir nógvir. Akuttkirurgi er eitt fakøki í stórari menn ing, og fer tey komandi árini at krevja fleiri serútbúnar førleikar og meiri framkomnar stuðuls funktiónir og serútgerð. 45

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Avbjóðingarnar, sum eru knýttar til varðveiting av akuttfunktiónunum á teimum trimum sjúkra húsunum, hava verið kendar í nógv ár í Føroyum. Longu í 1993 viðgjørdi Varder-frágreið ingin spurningin, og tað sama gjørdi Álit um framtíðar sjúkrahúsverk í 2007. Seinnu árini eru stórar broytingar hendar í samferðslukervinum, og tá ið Eysturoyartunnilin er liðugur um nøkur fá ár, eru bara einir 30-40 kilometrar millum Tórshavn og Klaksvík. Fortreytirnar fyri at samskipa virksemið millum tey bæði sjúkrahúsini eru tá serliga góðar. Tá gevur tað t.d. lítla meining at innkalla fólk í vakt, seta kirurgisku bakvaktina í gongd og at gera klárt til tor greidda skurðviðgerð á Klaksvíkar sjúkrahúsi. Sjúklingurin eigur tá at verða fluttur skjótast gjør ligt á Lands sjúkrahúsið til akutta viðgerð. Suðuroyar sjúkrahús er í einari serstøðu í hesum samanhangi, tí at tað er tað einasta veruliga útjaðarasjúkrahúsið í Føroyum. Meira um tað seinni. 5.1.1 Tilmæli um akuttmóttøkur á teimum trimum sjúkrahúsunum Akuttilbúgvingin skal veita skjóta og einsháttaða viðgerð við høgari góðsku til tann akutt sjúka ella løstaða sjúklingin. Í sambandi við akuttilbúgvingina á teimum trimum sjúkrahúsunum er tað harumframt umráðandi at skilja ímillum tvey ting. Er talan um akutta tilbúgving við tí fyri eyga at fremja heilar ella lutvísar viðgerðir á staðnum, ella er talan um prehospitala til búgving 16, har uppgávan er at gera sjúklingin kláran/stabilan til flutning, fyri síðani at flyta hann til eitt sjúkrahús, har viðgerðin kann fullførast. Tosa vit um sjúklingatrygd, kann tað vera betri at hava eina góða prehospitala tilbúgving við betraðum flutningsmøguleikum heldur enn at varðveita eina ivasama akuttfunktión á sjúkrahúsinum. Sum áður nevnt, er tað alsamt truplari at fáa serlæknar við so breiðum før leikum, at teir einsamallir kunnu átaka sær at viðgera sjúk og løstaði við ymiskum og tor greiddum trupulleikum. Hetta ger seg galdandi bæði innan medisinska og kirurgiska økið. Ein onnur grundleggjandi hugsan er, at jú oftari tú gert okkurt, jú betri dugir tú tað, t.v.s. at ein samanhangur er millum nøgd, royndir og dygd. Ein stórur partur av serfrøðingabólkinum hevði ta áskoðan, at akuttviðgerðin eigur at vera á Landssjúkrahúsinum, soleiðis at allir akuttir sjúklingar skjótast gjørligt koma til serlæknar, sum kunnu fullfíggja viðgerðina. Eftir at sjúklingurin hevur fingið neyðugu akuttviðgerðina, kann sjúklingurin verða fluttur til Klaksvíkar sjúkrahús og Suðuroyar sjúkrahús til framhaldandi við gerð. Henda meting er heilt í samsvari við tað rákið, sum víst á í undanfarna broti. Samstundis var serfrøðingabólkurin í høvuðsheitum samdur um, at ein akuttilbúgving framvegis eigur at vera á Suðuroyar sjúkrahúsi. Kortini verður mælt til, at meginparturin av akuttu sjúk ling unum skulu flytast til Landssjúkrahúsið, aftaná innleiðandi viðgerð á Suðuroyar sjúkrahúsi. Í mun til Klaksvíkar sjúkrahús vóru ymiskar áskoðanir um tørvin á akukttilbúgving á sjúkrahús inum. Nøkur meta, at tørvur var á einari akuttilbúgving til ávísar viðgerðir, uttan at tað bleiv lýst ítøkiliga, hvørjar viðgerðir talan var um. ØLL AKUTTVIÐGERÐ SKAL FREMJAST Á LANDSSJÚKRA- HÚSINUM Verkætlanarbólkurin mælir tí til, at tá ið talan er um torgreiddar medisinskar og kirurgiskar sjúkur ella løstir, skal øll akuttviðgerð fremjast á Landssjúkrahúsinum, soleiðis at akuttir ella løstaðir sjúklingar verða møttir av einum breiðum hópi av serlæknum og heilsufakligum førleikum umframt serútgerð. Tá ið akuttviðgerðin er liðug, kunnu sjúkligar verða fluttir til Klaksvíkar sjúkrahús og Suðuroyar sjúkrahús til framhaldandi viðgerð av útvaldum sjúkum. 46 16 Prehospital tilbúgving er tann tilbúgving, sum er uttanfyri sjúkrahús, og har tað kann veitast hjálp til sjúklingar, áðrenn teir koma á sjúkrahúsið. T.d. er sjúkraflutningstænastan partur av tí prehospitalu tilbúgvingini.

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ DAGFØRING AV AKUTT TILBÚGVINGINI Á KLAKSVÍKAR SJÚKRAHÚSIÐ Eftir at Eysturoyartunnilin er liðugur í 2019 eigur akuttilbúgvingin á Klaksvíkar sjúkrahúsi at verða dagførd. Framhaldandi verður eitt tilboð í nærumhvørvinum í Norð oyggjum og Eysturoy, men at hetta verður avmarkað til eina skaðaklinikk, sum er opin 24 tímar um samdøgrið. Skaðaklinikkin skal hava eina forvakt, sum verður mannað við lækna og sjúkrarøktarfrøðingum, har sjúklingar við smærri og einfaldum løstum kunnu viðgerast. Forvaktin eigur at fáa hjálp frá bakvaktini á Landssjúkrahúsinum í mun til møguligar heilsufakligar spurningar møguliga við hjálp av nútímans telemedisinskum loysnum. Starvsfólkini, sum verða sett á skaðaklinikkini, skulu hava førleikar og royndir við visitasjón og viðgerð av smærri løstum. Samstundis er tað avgerandi, at eitt ítøkiligt samstarv verður millum akuttmóttøkuna á Lands sjúkra húsinum, skaðaklinikkina í Klaksvík og kommunulæknaskipanina (Vaktlæknan 1870) um býtið, um serstakt útgreinaðar sjúklingabólkar og leiðreglur fyri viðgerð. Undir hesum eisini samstarv, sum tryggjar, at starvsfólkið á skaðaklinikkini kann fáa serfrøðiliga vitan og metingar frá Landssjúkrahúsinum, tá ið tørvur er á tí. Skaðaklinikkin tryggjar eitt skjótt tilboð í nærumhvørvinum, og at fólk við smærri løstum ikki noyðast at verða flutt til Havnar fyri at fáa viðgerð. AKUTT TILBÚGVING Á SUÐUROYAR SJÚKRAHÚSIÐ Mælt verður til, at Suðuroyar sjúkrahús við síni serstøðu sum útjaðara sjúkrahús eisini framyvir skal hava eina akuttmóttøku, sum kann viðgera akuttar sjúkur og ymiskar løstir. Álvarsliga sjúk og illa løstaði verða flutt á Landssjúkrahúsið eftir innleiðandi viðgerð, júst sum í dag. 5.1.2 Menning av prehospitalu tilbúgvingini Samstundis verður mælt til, at prehospitala tilbúgvingin verður ment, so fólk fáa bjóðað góða og skjóta viðgerð og flutning í sambandi við akutta sjúku ella løst. Prehospitala tilbúgvingin er hjálpin, sum verður veitt uttan fyri sjúkrahúsið, og fevnir m.a. um akutt viðgerð, sjúkraflutning, visitasjón av øllum sjúklingum við akutt íkomnari sjúku og/ella løsti. Prehospitala skipanin eigur m.a. at verða ment við telemedisinskum loysnum og før leikamenn ing av starvsfólkunum. Hvat viðvíkur telemedisinskum loysnum, so finst ein prehospital journal17 í dag, sum m.a. verður brúkt í Danmark, og sum kann knýtast í THS-skipanina. Skipanin kann eisini nýtast soleiðis, at EKG, blóðtrýst, pulsur og annað verður mált. Við skipanini kann móttakandi sjúkrahús síggja allar hesar somu upplýsingar samstundis sum starvs fólkini í sjúkrabilinum síggja tær. 17 Skipanin verður nevnd amphi 47

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ PREHOSPITAL JOURNALSKIPAN Mælt verður til, at ein prehospital journal skipan, sum kann knýtast í verandi THSskipan, fæst til vega til sjúkraflutningstænastuna í Føroyum. Hvat viðvíkur førleikamenning, so eru seinnu árini starvsfólkini í sjúkraflutningstænastuni førleikament, og ein leiðandi liðlækni er settur í starv fyri alt tað føroyska sjúkrahúsverkið. Mælt verður tó til, at tann prehospitala tilbúgvingin verður ment enn meir við at útbúgva fleiri para medisinarar við tí endamáli at tryggja, at dygdin á tilbúgvingini verður enn hægri. Í dag er bert ein paramedisinari, sum starvast á Suðuroyar sjúkrahúsi. Hetta kundi verið gjørt við at sett eina bachelorútbúgving í paramedisin á stovn á Fróðskaparsetrinum. Hetta kann eisini gerast antin sum ein serlig bachelorútbúgving í paramedisin ella sum ein liður í sjúkrarøktarfrøðings útbúgvingini soleiðis sum tað verður gjørt í Svøríki (sí meira um hetta í brotinum 4.2.3). Harumframt skulu fleiri first responder 18 útbúgvast á okkara útoyggjum og aðrastaðni, har respons tíðin 19 er long. Hetta arbeiðið er byrjað og eigur at halda áfram, til tað er komið á mál. 5.2 Kirurgi samskipast tvørtur um tey trý sjúkrahúsini Galdandi sjúkrahúslóg ásetir, at tað við hvørt av sjúkrahúsunum verður í minsta lagi skipað/ sett eitt medisinskt og eitt kirurgiskt yvirlæknastarv. Kirurgi er tískil sambært sjúkrahúslógini eitt týdningarmikið virksemi á teimum trimum sjúkrahúsunum. Sum nevnt í brotinum um akutt ilbúgving, er kirurgi í stórari menning, og fyri kirurgisku sergreinarnar økist sergreiningin og mið savnanin alsamt. Í norsku frágreiðingini Nasjonal helse- og sykehusplan frá 2015 við gera tey gongdina á kirurgiska økinum. Hetta er í stuttum niðurstøðan: Utviklingen innenfor kirurgien har gått fra åpne operasjoner til mer skånsomme teknikker som kikkhullskirurgi, robotteknologi og intervensjoner ved bruk av bildediagnostikk. Når behandlingen blir mer teknologiavhengig, blir den også mer avhengig av høyt kvalifisert personell, som arbeider i tverrfaglige team. Tidligere kunne en dyktig kirurg med få medarbeidere og standard utstyr håndtere de fleste akutte problemstillinger ved mindre syke hus. Slik er det ikke lenger. Dagens behandlingsmuligheter stiller store og økende krav til spiss kompetanse, avansert utstyr, støttefunksjoner (anestesi, røntgen, blodbank, laboratorium), og ikke minst krav til regelmessig trening og praksis. Dette gjør det nødvendig å samle mange kirurgiske behandlinger ved større sentre 20. Støðugt færri skurðlæknar hava so breiðar førleikar, at teir kunnu skurðviðgera fyri nógvar ymiskar trupulleikar. Teir gomlu túsund kunstnararnir eru um at doyggja út, og alt talar fyri, at rákið heldur fram og mennist í framtíðini. Hetta rák er eisini galdandi í Føroyum, og sambært Skurðdeplinum á Landssjúkrahúsinum verða støðugt fleiri sjúklingar, sum hava tørv á akuttari skurðviðgerð, innlagdir á Landssjúkrahúsinum og ikki á tí lokala sjúkrahúsinum. 18 Ein first responder kann veita akutta viðgerð beint eftir, at ein skaði er hendur, meðan tað verður bíðað eftir at fáa flutt tann skadda á sjúkrahús. Talan er um eitt slag av víðkaðari fyrstuhjálp. 19 Responstíð er tann tíð, tað tekur, til eina sjúkrabilur ella tyrla er nádd út til tann skadda/sjúka. 20 Nasjonal helse- og sykehusplan (2016 2019), s. 26 48

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Hóast talið á akuttsjúklingum er lágt og fáar akuttskurðviðgerðir verða gjørdar í Klaksvík og í Suðuroy, eru førleikar innan skurðøkið á hesum støðum, sum kunnu og eiga at verða gagnnýttir. Sum vit hava nevnt fyrr í frágreiðingini, eru fleiri dømi um, at kirurgiski kapasiteturin á teimum trimum sjúkrahúsunum ikki er samskipaður, og at hvørki starvsfólk ella útgerð á sjúkra hús unum verða gagnnýtt til fulnar. Avleiðingin er t.d., at sjúklingar ganga leingi og bíða eftir planløgdum skurðviðgerðum, tí viðkomandi er ávístur til eitt sjúkrahús við longum bíðilista til júst ta viðgerðina. Í sambandi við tilgongdina at orða hesa frágreiðing hava stjórarnir fyri tey bæði lokalu sjúkrahúsini ført fram, at við smáum tillagingum er kapasitetur til at fremja 100 til 150 fleiri einfaldar plan lagdar skurðviðgerðir um árið í part. Yvirskipað metir serfrøðingabólkurin, at munandi fleiri planlagdar einfaldar skurðviðgerðir kunnu verða gjørdar á sjúkrahúsunum í Suðuroy og í Klaksvík sum t.d. æðraknútar, steriliseringar v.m., men hetta er altíð tengt at, hvørjir serlæknar eru tøkir á sjúkrahúsunum. Eitt uppskot, sum hevur verið frammið, er, at hetta kann samskipast, soleiðis at serlæknar frá Landssjúkra hús inum viðhvørt kunnu í tann mun tað er manning til tað hava ambulant virksemi á smærru sjúkrahúsunum. Harumframt bleiv mett, at planlagdar ortopedskurðviðgerðir kunnu gerast á Klaksvíkar sjúkrahúsi, men at hetta skal avmarkast til ASA 1 og 2 sjúklingar 21. Við hesum í huga eiga vit at arbeiða fram ímóti, at allar akuttar skurðviðgerðir skulu samlast á Landssjúkrahúsinum. Samstundis eiga Klaksvíkar og Suðuroyar sjúkrahús framyvir at gera ein størri part av smærri planløgdum skurðviðgerðum, sokallað samadagskirurgi, har sjúklingurin kemur inn og verður útskrivaður sama dag. Í dag verða fleiri størri planlagdar skurðvið gerðir framdar á báðum teimum smærru sjúkrahúsunum, men reint fakliga eiga tyngri plan lagdar skurðviðgerðir einans at gerast á einum stað við veruligari viðrakningareind og við møgu leika fyri intensivari viðgerð av komplikatiónum. Tí eiga smærru sjúkrahúsini fyrst og fremst at gera einfaldar skurðviðgerðir, sum fyrst og fremst eru ambulantar. Um vit flyta fleiri planlagdar samadags skurðviðgerðir frá Landssjúkrahúsinum til Klaksvíkar sjúkrahús og Suðuroyar sjúkrahús, so tryggja vit virksemið á smærru sjúkra hús unum, samstundis sum kapasiteturin á Landssjúkrahúsinum er tøkur til at klára økta talið av akuttum sjúklingum. Tað hevur týdning at leggja afturat, at ikki allar tær minni kompli ser aðu skurð viðgerðirnar kunnu flytast av Landssjúkrahúsinum, tí sjúkrahúsið er útbúgvingar sjúkra hús, har tað er neyðugt eisini at hava tílíkar skurðviðgerðir á sjúkrahúsinum. Skurðtilboðið má tó vera lagað til tørvin, bæði lokalt og fyri sjúkurnar, sum hava langar bíðilistar í øllum landinum. Hetta krevur øðrvísi visitasjón til viðgerðirnar enn í dag og eitt tvørgang andi samskipað arbeiði. Tað krevur, at fakliga leiðslan fyri kirurgiina á teimum trimum sjúkra húsunum arbeiðir saman um at leggja virksemið til rættis og avtala felags dygdarkrøv og leið reglur fyri viðgerðirnar. Hetta verður gjørt við at seta á stovn eitt tvørgangandi kirurgiskt kliniskt samstarvstoymi hetta verður nærri lýst í 6.2. Ein samskipað kirurgisk viðgerðartænasta tvørtur um sjúkrahúsini merkir eisini, at skurðlæknar nir, bæði teir yngri og serlæknarnir, flyta og arbeiða tvørtur um tey trý sjúkrahúsini í tann mun, hetta letur seg gera. Til dømis við tí fyri eyga at tryggja, at intro-læknin fær neyðugu venjingina í smákirurgi, er tað gagnligt, at hann tekur vaktir á einum av smærru sjúkrahús unum. Hetta tryggjar samstundis, at skurðlæknatænastan í nærumhvørvinum verður styrkt, samstundis sum bæði venjingin og útbúgvingin hjá læknum verður betri. 21 ASA er ein flokking, har ASA 1 og 2 verður brúkt um sjúklingar, sum t.d. skulu skifta knæ, men annars eru frískir, ella bara eru eitt sindur sjúkir, uttan at tað avmarkar teir. 49

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 5.3 Intern medisinska økið samskipað tvørtur um sjúkrahúsini Gongdin innan økini kirurgi og intern medisin líkist nógv, men har eru eisini týdningarmiklir munir. Innan bæði hesi økir er ein menning, sum førir til eina størri spesialisering. Men í intern medisini er samstundis sum tað í okkara grannalondum hendir ein víðfevnd spesialisering og sentralisering av ávísum akuttum sjúkum, t.d. blóðtøppum í hjartanum - eisini stórur tørvur á førleikum, ið fevna meira breitt. Nógv eldri fólk við varandi sjúkum, samansettum diagnosum og nógvum ymiskum heilivági hava enn tørv á læknum, sum duga at skilja og viðgera heildina. Ein stórur partur av tøknini, sum verður nýtt til diagnostisk og viðgerð av intern medisinskum sjúkum, er løtt at flyta. Lítil flytfør ultraljóðtól gera tað møguligt at diagnostisera og fylgja upp uppá sjúklingar á staðnum, annaðhvørt á lokala sjúkrahúsinum, í heilsumiðstøðum ella í røktar geiranum. Tað, sum í framtíðini eigur at verða gjørt sentralt á intern medisinska økinum, er innan tær viðgerðir, har tað krevst serútgerð og serútbúgvið starvsfólk. Suðuroyar sjúkrahús og Klaksvíkar sjúkrahús fara tí eisini í framtíðini at hava ein umráðandi leiklut, tá ið tað viðvíkur diagnostisering og viðgerð av intern medisinskum sjúklingum, og verða í størri mun enn í dag tað lokala tilboðið til sjúklingar, sum ofta eru innlagdir, sjúklingar við var andi sjúkum, eldri sjúklingar umframt sjúklingar, sum hava tørv á, at sjúkrahúsverkið fylgir teimum upp yvir eitt longri tíðarskeið. Sjúklingar við sjúkum, sum krevja serútbúgvið starvsfólk og kompliseraða útgerð, skulu í høvuðs heitum diagnostiserast og viðgerast á Landssjúkrahúsinum. Viðgerð av akuttum medisinsk um sjúkum, sum einans kunnu viðgerast til fulnar á Landssjúkrahúsinum, skulu við gerast har. Høvuðsuppgávan hjá Suðuroyar sjúkrahúsi og Klaksvíkar sjúkrahúsi er at gera sjúk lingar nar klárar at flyta og tryggja flutningin. Eisini innan tað intern medisinska økið er neyðugt at seta á stovn eitt tvørgangandi kliniskt sam starvstoymi sí brot 6.2. Læknar við ymiskum førleikum eiga harumframt, í tann mun tað letur seg gera, at flyta millum tey trý sjúkrahúsini við tí endamáli at tryggja, at neyðuga tænastan verður boðin út á staðnum, so sjúk lingar sleppa undan at ferðast, men fáa góða skikkaða viðgerð í nærumhvørvinum. Um læknar flyta millum tey trý sjúkrahúsini, kann hetta gera, at teir styrkjast sum ein samlað eind. 5.4 Hvussu skulu viðgerðirnar samskipast millum sjúkrahúsini? Ein høvuðsspurningur í arbeiðssetninginum er, at tað skal gerast tilmæli um, hvørjar viðgerðir/ tænastur skulu vera á teimum trimum sjúkrahúsunum, og hvussu hesar skulu samskipast millum sjúkrahúsini. Sum vit greiddu frá í byrjanini av hesum partinum, er tað umráðandi, at føroyska sjúkrahúsverkið verður ein stór samskipað eind við trimum sjúkrahúsum. Sjúkrahús ini hava ymiskar leiklutir, men øll hava týdning fyri heildina, og samlað skulu tey nøkta tørvin hjá fólkinum, tá ið tað kemur til viðgerðir/tænastur á sjúkrahúsøkinum. Í Noregi hevur stjórnin nýliga lagt eina frágreiðing fram til viðgerðar í Stórtinginum. Í frágreiðingini Nasjonal helse- og sykehusplan 2016-2019 orða tey seg soleiðis um sjúkrahúsini: Betegnelsen regionsykehus skal brukes om det ene sykehuset i hver helseregion, som er utpekt som hovedsykehus. De fire regionsykehusene er Universitetssykehuset i Nord- Norge, St. Olavs Hospital, Haukeland universitetssykehus og Oslo universitetssykehus. Disse sykehusene vil ha det største tilbudet av regionsfunksjoner og nasjonale behandlings tjenester i helseregionen. Betegnelsen stort akuttsykehus brukes om sykehus med opptaksområde på mer enn 60 80.000 innbyggere, og som har et bredt akuttilbud med akutt kirurgi og flere medisinske spesialiteter 50

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Betegnelsen akuttsykehus brukes om sykehus, som minst har akuttfunksjon i indremedisin, anestesilege i døgnvakt og planlagt kirurgi. Sykehuset kan ha akuttkirurgi dersom geografi og bosettingsmønster, avstand mellom sykehus, tilgjengelighet til bil-, båt- og luftambulanse tjenester og værforhold gjør det nødvendig Betegnelsen sykehus uten akuttfunksjoner brukes om sykehus med planlagt behandling, som ikke har akuttfunksjoner 22. Útfrá kjakinum í brotinum omanfyri, eru tilmælini til uppgávubýtið í føroyska sjúkrahúsverkinum í høvuðsheitum hesi: Allar akuttskurðviðgerðir skulu sum útgangsstøði gerast á Landssjúkrahúsinum. Tað, sum enn eigur at vera sentraliserað á intern medisinska økinum, eru tær viðgerðir, sum krevja serútgerð og serútbúgvið starvsfólk. Høvuðsuppgávan hjá hinum báðum sjúkrahúsunum er at gera sjúklingarnar klárar at flyta og tryggja flutning aftaná møguliga innleiðandi viðgerð. Akuttmóttøkan í Suðuroy skal varðveitast, tí frástøðan er ein avbjóðing. Eftir at Eysturoyar tunnilin er liðugur í 2019, eigur akuttilbúgvingin á Klaksvíkar sjúkrahúsi at verða dagførd, soleiðis at tað framhaldandi verður tryggjað eitt tilboð í nærumhvørvinum í Norðoyggjum og Eysturoy, men at hetta verður avmarkað til eina skaðaklinikk, sum er opin 24 tímar um samdøgrið. Skaðaklinikkin skal hava eina forvakt, sum er mannað við lækna og sjúkrarøktarfrøðingum, har sjúklingar við smærri og ein faldum løstum kunnu viðgerast. Klaksvíkar og Suðuroyar sjúkrahús eiga framyvir at gera ein munandi størri part av teimum einføldu planløgdu skurðviðgerðunum, sokallaðar samadagskirurgi, har sjúklingurin verður útskrivaður sama dag. Størri og truplari planlagdar skurðviðgerðir hoyra reint fakliga einans heima á einum stað við veruligari viðrakningardeild og við møgu leika fyri intensivari viðgerð av komplikatiónum. Tí eiga smærru sjúkrahúsini fyrst og fremst at gera einfaldar skurðviðgerðir, sum fyrst og fremst eru ambulantar. Umboðini úr Suðuroy, sum hava luttikið í serfrøðingabólkinum, hava víst á tørvin at fáa til vega ein CT-skannara til Suðuroyar sjúkrahús. Víst hevur verið á dømir, har sjúklingar hava fingið eitt nú neurologiskt útfall við illgruna um antin apopleksi ella heilabløðing, sum krevur ymiska við gerð. Fyri at staðfesta eina bløðing ella ein blóðtøpp má viðkomandi í ein CT-skannara, fyri at við komandi kann fáa røttu hjálpina. Talan er tó ikki bert um neurologiskar sjúklingar, men eisini aðrar sjúklingar, sum mugu við tyrlu ella ferju til Havnar til eina CT-skanning. Talan er í hes um føri um eina størri íløgu, sum verkætlanarbólkur ikki hevur førleikar til at meta um er røtt ella ikki. Mælt verður til, at hetta verður ein partur av sergreinaætlanini, sum skal gerast. Harumframt vístu umboð úr serfrøðingabólkinum á, at endurvenjingarøkið eigur at rað fest ast hægri m.a. eru ov fáir ergoterapeutar í starvi í sjúkrahúsverkinum í mun til álitið um endurvenjing frá 2007. Landssjúkrahúsið og Klaksvíkar sjúkrahús hava gjørt eina samstarvs avtalu um at leggja ein part av endurvenjingini aftaná apopleksi/heilabløðingar á Klaksvíkar sjúkrahúsi (neuro-rehabilitering). Mælt verður til, at smærru sjúkrahúsini fáa ein nógv størri leiklut við at endurvenja viðgjørdar sjúklingar. 22 Nasjonal helse- og sykehusplan (2016 2019), s. 43 51

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ ENDURVENJINGIN SKAL UPPSTIGAST Endurvenjingarøkið hevur leingi verið raðfest ov lágt í føroyska sjúkrahúsverkinum, og tað er stórt trot á skipaðum tilboðum til stórar sjúklinga bólkar, sum t.d. hjartasjúklingar og giktasjúklingar. Mælt verður til, at endurvenjingin verður uppstigað við at seta fleiri fysioterapeutar og ergoterapeutar í starv. Tað tykist sjálvsagt, at bæði Klaksvíkar sjúkrahús og Suðuroyar sjúkrahús kunnu gerast veruligir endurvenjingardeplar, sum bjóða fleiri ymisk samskipað endurvenjingartilboð. Tá ið hugsað verður um samlaða kapasitetin, hevði tað verið skilagott, at sjúklingar, sum eru innlagdir til endurvenjing á Landssjúkrahúsinum, í staðin vóru á einum av hinum sjúkrahúsunum til endurvenjing í tann mun, tað verður mett heilsufakliga trygt. M.a. kundi Suðuroyar sjúkrahús bjóðað uppihald við endurvenjingum til hjartasjúklingar, sjúklingar við KOL, gikt, yvir vekt og krabbameini. Eisini kundi endurvenjing eftir mjadnaskurðviðgerð verið gjørd á sjúkrahúsinum. STOVNSETAN AV SÁLARFRØÐILIGARI EIND Á LANDS- SJÚKRAHÚSINUM Harumframt er tað komið fram í ser frøðinga bólkinum, at tað er tørvur á at seta eina sálarfrøðiliga eind á stovn á Landssjúkrahúsinum, sum kann veita heilsu-, kreppu- og neurosálarfrøði. Eindin skal vera tvør gangandi og skal veita tænastur til bæði somatiskar og psykiatriskar sjúklingar umframt til sjúkrahúsini í Klaksvík og í Suðuroy eftir tørvi. Eindin eigur at verða staðsett innan tað somatiska økið t.d. á Medisinska Depli. 52

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 5.5 Uppgávubýtið millum sjúkrahúsini Niðanfyri verður víst á eitt uppgávubýti millum sjúkrahúsini, sum m.a. tekur støði í umrøðu og viðmerkingum hjá serfrøðingabólkinum, og sum tekur atlit til, at verandi kapasitetur verður gagn nýttur. Talan er um eitt pragmatiskt býti, sum skjótt kann setast í verk. Hetta uppgávubýtið kann roynast í tíðarskeiðnum 2016-2020, har tað síðani eigur at verða eftirmett. Verkætlanar bólkurin mælir til hetta uppgávubýti millum sjúkrahúsini: Akutt tilbúgving Medisinskar viðgerðir Landssjúkrahúsið Klaksvíkar sjúkrahús Suðuroyar sjúkrahús Akuttsjúkrahús fyri alt landið Allir akuttir kirurgiskir tilburðir, sum kunnu krevja skurð viðgerð, skulu sum útgangs støði gerast á Landssjúkrahúsinum Viðgerð av akuttum medisinskum tilburðum, sum einans kunnu viðgerðast optimalt á Lands sjúkrahúsinum So nógv serlæknaøki sum gjør ligt skulu veitast á Landssjúkrahúsinum Sjúklingar við álvarsligum medisinskum sjúkum skulu savnast á Landssjúkrahúsinum Eftir at Eysturoyartunnilin er liðugur í 2019, eigur akutta tilbúgvingin á Klaksvíkar sjúkra húsi at verða dagførd. Skaðaklinikkin skal hava eina forvakt, sum er mannað við lækna og sjúkrarøktarfrøðingum, har sjúk lingar við smærri og ein faldum løstum kunnu við gerast. Forvaktin eigur at fáa hjálp frá bakvaktini á Landssjúkrahúsinum Gera sjúklingar klárar at flyta og tryggja flutning aftaná møguliga innleiðandi viðgerð Viðgerð av útvaldum medisinskum sjúkum skal gerast á sjúkrahúsinum í samstarvi við Landssjúkrahúsið. Virksemið verður partur av tvørgangandi medisinska kliniska samstarvstoyminum Prævisit (forkanningar) og medisinsk viðgerð av urologiskum sjúklingum Ein akutt tilbúgving í Suðuroy verður framvegis á sjúkrahúsinum Gera sjúklingar klárar at flyta og tryggja flutning aftaná møguliga innleiðandi viðgerð Ein intern medisinari er í dag í starvi á medisinska økinum, sum samstundis er hjartalækni. Umframt vanligar medisinskar viðgerðir fyri fólk í oynni eigur hjartaser frøðin eisini at verða gagnnýtt 53

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Landssjúkrahúsið Klaksvíkar sjúkrahús Suðuroyar sjúkrahús 54 Kirurgiskar viðgerðir Sálarfrøði Endurvenjing 1870 So nógv serlæknaøki sum gjørligt skulu veitast á Landssjúkrahúsinum Peningurin, sum verður spardur við at dagføra akutt tilbúgvingina á sjúkrahúsinum, skal m.a. nýtast til at menna samadagskirurgi og plan lagda ortopedkirurgi og menna endurvenjingina Einfaldar planlagdar skurðviðgerðir, Sjúkrahúsið skal hava ser- sokallaðar kunn leika í planløgdum samadagskirurgi, har skurð viðgerðum. Her skulu sjúklingurin verður útskrivaður bæði vera ortopediskar sama dag, verða skurð viðgerðir (ASA 1 og 2 partvís varðveittar á Landssjúkra sjúklingar) og samadags- húsinum fyri at kirurgi, t.d. brokk og æðra- varðveita førleikarnar hjá knútar. Ein stórur fyri munur verandi kirurgum á sjúkrahús er, at hesar viðgerðir eftir inum og í sambandi 2019 ikki verða ávirkaðar av við, at sjúkrahúsið er eitt akuttviðgerðum útbúgvingarstað fyri yngri læknar Allar torgreiddar skurðvið Ryggambulatorium verður gerðir innan ymsu ser- fram vegis á sjúkrahúsinum grein ar nar skulu sum útgangs støði fara fram á Landssjúkrahúsinum Endoskopiir (gastro- og Endoskopiir (gastro- og kolo skopiir) verða framdar á kolo skopiir) verða framdar á sjúkrahúsinum sjúkrahúsinum Ein serlig sálarfrøðilig eind skal setast á stovn á Landssjúkra húsinum, sum kann veita heilsu-, kreppu- og neurosálarfrøði. Eindin skal vera tvørgangandi og skal veita tænastur til bæði somatiskar og psykiatriskar sjúk lingar umframt til sjúkra húsini í Klaksvík og í Suðuroy eftir tørvi. Eindin eigur at verða staðsett innan tað somatiska økið t.d. á Medisinska Depli Endurvenjingin skal uppstigast Endurvenjing skal upp stig- við at seta fleiri ast við at seta fleiri fysio- fysioterapeutar og ergotera tera peutar og ergoteravenjing peutar í starv. Endurpeutar í starv. Umframt á serkønum stigi fer vanligu endurvenjingina sum út gangsstøði fram á fær sjúkrahúsið ábyrgdina Landssjúkrahúsinum av fasu 2 endurvenjingini av apopleksisjúklingum A. Um framt apopleksi eigur sjúkra húsið at bjóða bólkavið gerðir t.d. til rygg sjúklingar, Morbus Bechterew og aðrar giktsjúkur Kommunulæknaskipanin 1870 skal í norðurøkinum í nógv størri mun verða samskipað við Klaksvíkar sjúkrahús A Fasa 2 er endurvenjingarstigið, sum kemur eftir fasu 1, sum er bráðfeingisstigið, sum eisini umfatar serkøna endurvenjing. Bráðfeingisstiginum skal Landssjúkrahúsið taka sær av, og síðani verða sjúklingarnir fluttir á Klaksvíkar sjúkrahús Ein almennur skurðlækni er i dag í starvi á skurðøkinum, sum samstundis er serlækni í urologi. Planlagt samadags kirurgi skal í nógv størri mun fremjast innan urologi á sjúkra húsinum. Eisini skulu aðrar planlagdar skurðviðgerðir innan urologi (ASA 1 og 2 sjúk lingar) fremjast á sjúkrahús inum, tá ið narkosu lækni er til staðar. Virk semið verður lagt til rættis í tí tvørgang andi kirurgiska kliniska samstarvstoyminum Planløgd samadagskirurgi skal eisini gerast innan fyri onnur øki á sjúkrahúsinum t.d. æðraknútar, brokk v.m. Plastikkirurgi, sum hevur verið har seinastu tvey árini, verður verandi á sjúkra húsinum Endoskopiir (gastro- og kolo skopiir) verða framdar á sjúkrahúsinum Endurvenjingin á sjúkrahúsinum verður uppstigað við at seta fleiri fysioterapeutar og ergoterapeutar í starv. M.a. kundi Suðuroyar sjúkra hús bjóðað uppihald við endurvenjingum til hjartasjúklingar, sjúklingar við KOL, gikt, yvirvekt og krabba meini. Eisini kundi endur venjing eftir mjadanskurð viðgerð verið gjørd á sjúkrahúsinum Talva: 5.1

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Sagt verður frá, at omanfyrinevnda yvirlit er vegleiðandi. Í síðsta enda er tað felags sjúkrahúsleiðslan, sum saman við avvarðandi pørtum kemur at staðfesta býtið. Eitt býti, sum eisini skal góð kennast av landsstýrismanninum. 5.6 Perspektivering virksemi á sjúkrahúsunum í framtíðini Í okkara grannalondum verður tað viðurkent, at tað verður trupult, fyri ikki at siga ógjørligt, at varðveita akuttfunktiónir á teimum smáu sjúkrahúsunum í framtíðini. Orsakað av tí menning, sum er innanfyri sergreinarnar, er ikki longur møguligt at útbúgva seg innanfyri tær breiðu sergreinarnar intern medisin og almen kirurgi. Í staðin eru settar á stovn nýggjar sjálvstøðugar smalar sergreinar. Hetta merkir, at færri og færri læknar fara at hava so breiðar førleikar, at teir eru førir fyri at taka sær av fleiri ymiskum akuttum kliniskum avbjóðingum. Hesir læknar eru á veg út, og hetta er ein gongd, sum verður alsamt meira útbreidd í framtíðini. Um vit t.d. hyggja 10 ár fram í tíðina, eru fleiri yvirlæknar, sum hava eina breiða útbúgving, og sum í dag arbeiða í sjúkrahúsverkinum, givnir vegna aldur. Tá verður tað trupult fyri ikki at siga ógjørligt at fáa til vega læknar, sum hava eina breiða útbúgving, tí teir fækkast alsamt. Hetta vil viðføra, at tað verður tørvur á eini nýggjari sjúkrahúsætlan. Hetta verður serliga ein av bjóðing fyri Suðuroynna orsakað av fjarstøðuni til meginøkið. Helst verður neyðugt at fokusera uppá planlagda kirurgi innan ávísa sergrein og serliga samadagskirurgi í Suðuroy, sam stundis sum akuttilbúgvingin má avmarkast til eina skaðaklinikk, sum er opin 24 tímar um samdøgrið, á sama hátt sum tað omanfyri er lýst fyri Klaksvíkar sjúkrahús. Hetta eigur tó ikki at verða gjørt í Suðuroy, uttan so at tað er neyðugt vegna vantandi læknamanning. Samstundis verður neyðugt at styrkja tað prehospitalu tilbúgvingina við fleiri paramedisinarum í lokal økinum eisini Suðuroynni sum kunnu veita lívbjargandi hjálp og gera sjúklingar klárar at flyta og tryggja flutningin til Landssjúkrahúsið. Við atliti at tí medisinska økinum vil ein loysn vera, at tað verða sett á stovn specialiserað ambulatoriu virksemi í Suðuroy og Klaksvík, har medisinskir serlæknar frá Landssjúkrahúsinum ella møguligir konsulentar koma at taka sær av hesum virksemi. Harumframt eigur kommunulækna skipanin í framtíðini at verða tengd munandi meira saman við virkseminum á sjúkrahús unum í Suðuroy og Klaksvík. Tilvildarlig mynd: Landssjúkrahúsið 55

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 6 Leiðsla og samskipan av føroyska sjúkrahúsverkinum Umboðini í serfrøðingabólkinum halda, at samskipanin og samstarvið millum tey trý sjúkrahúsini als ikki er nøktandi. Hugburðurin er, at tað verður ógjørligt at menna sjúkra hús verkið munavert, uttan at virksemið samstundis verður betri samskipað, og at samstarvið annars verður betri millum tey trý sjúkrahúsini. Støðan, sum nú er, har sjúkrahúsini í stóran mun virka sum sjálvstýrandi eindir, er ikki haldgóð. 6.1 Tey trý sjúkrahúsini sum sjálvstýrandi eindir Tey trý sjúkrahúsini eru, sum greitt frá í triðja parti, sjálvstøðugar skipanir við hvør sínari leiðslu, sum leggja virksemi til rættis, og sum hava ábyrgd av hesum á hvør sínum sjúkrahúsi. Fleiri av umboðunum í serfrøðingabólkinum hava ført fram, at tað heilt yvirskipað manglar vitan um virksemi, tøkni og førleikar ímillum sjúkrahúsini. Tað darvar kapasitets- og tilfeingisstýringini við tí úrsliti, at hendan ikki verður gagnnýtt til fulnar. Ógreiðir og vantandi standardir um krøv til viðgerðardygd gera, at ivi er, um viðgerðirnar eru eins og eins góðar á ymisku sjúkra hús unum. Samstundis manglar samstarv á fleiri økjum, sum annars hevði kunnað styrkt føroyska sjúkrahúsverkið: Samstarv og samskipan vantar bæði á leiðslu- og deildarstigi Læknafakliga samstarvið millum sjúkrahúsini er næstan ikki til Tað eru eingir felags standardir, ið áseta krøv um viðgerðardygd og tænastu Tað er eingin felags visitasjón, men trý støð, sum kommunlæknar kunnu ávísa til Bíðilistarnir eru ikki samskipaðir Betri samstarv og samskipan vantar eisini á øðrum fakøkjum t.d. innan laboratorium, radiografi Samstarvið um at keypa medikoteknisk tól og onnur tól er ikki nóg væl samskipað Vantandi samskipanin og samstarvið hevur fleiri avleiðingar. Størsti trupulleikin er, at kapasitet urin í samlaða sjúkrahúsverkinum tískil ikki verður nýttur til fulnar. Eitt týðiligt dømi um, at uppgávubýtið ikki er lýst, ella at virksemið á teimum trimum sjúkrahúsunum ikki er lagt til rættis í felag, er at ein sjúklingur kann standa á bíðilista til eina skurðviðgerð á einum sjúkrahúsi í longri tíð, hóast annað sjúkrahús hevur kapasitet og møguleika at gera skurðviðgerðina beinanveg. Hetta hendir m.a. av tí, at bíðilistarnir ikki eru sjónligur. Tann ávísandi læknin hevur ikki neyðuga yvirlitið yvir, hvørjar viðgerðir, tey ymisku sjúkrahúsini bjóða, og hevur onga vitan um møgu ligar bíðitíðir til viðgerðirnar. Tað inniber eisini, at sjúklingurin ongan møguleika hevur at síggja, hvar besta og skjótasta viðgerðin er. Til dømis førdu umboðini í serfrøðingabólkinum fram, at tað kann henda, at ein sjúklingur kann standa á bíðilista til eina viðgerð á einum sjúkra húsi, sum ikki longur bjóðar viðgerðina. Eitt ýti í hesari frágreiðingini er, at føroyska sjúkrahúsverkið skal hava rætta talið av starvsfólki, og at tey skulu nýta sína arbeiðstíð rætt. Tað merkir, at trýstið á tær ymisku eindirnar í føroyska sjúkra húsverkinum, sum útgangsstøði, skal vera eins stórt. 56

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Fyri at siga tað milt, er tað sera trupult at gera eina rætta lýsing av virkseminum á teimum trim um sjúkrahúsunum, tá ið upplýsingarnar um virksemið eru so avmarkaðar. Men yvir skipaðu upp lýsingarnar um innleggingar í Kapittul 3 geva eina greiða ábending. Har framgongur, at Lands sjúkrahúsið hevur eitt munandi hægri innleggingarprosent, enn tey bæði smærru sjúkra húsini hava. Um hugt verður eftir Medisinska Depli er belegningsprosentið 110 prosent, meðan tað á hinum báðum sjúkrahúsunum liggur millum 60-80 prosent. Tað høga inn leggingar prosentið á Landssjúkrahúsinum merkir, at tað javnan liggja fleiri sjúklingar á medisinsku deild á gongini, tí ov fá seingjarpláss eru á seingjarstovunum. Ein partur av sjúklingunum eru liðugt viðgjørdir og bíða eftir einum kommunalum tilboði í eldra røktini. Tey flestu eru tó ikki liðugt viðgjørd, men eru stabil, og hava tískil ikki longur tørv á serlæknafakligari viðgerð, sum bara Landssjúkrahúsið kann bjóða. Tey kunnu tá trygt flytast til eitt annað sjúkrahús til víðari viðgerð sjálvandi við samtykki frá sjúklinginum. Hetta hevði givið kapasitet á Landssjúkrahúsinum at viðgera aðrar sjúklingar, sum hava tørv á viðgerð, sum einans kann veitast á Landssjúkrahúsinum. Ein betri samskipan millum medisinsku deildirnar á teimum trimum sjúkrahúsunum hevði møguliga skapað eitt betri býti til gagns fyri bæði sjúkling og starvsfólk. Innleggingarprosentið og kjakið í serfrøðingabólkinum benda á, at samlaði kapasiteturin á teimum trimum sjúkrahúsunum ikki verður nýttur til fulnar. Tað var eitt greitt ynski og eitt greitt sjónar mið frá einum stórum parti av serfrøðingabólkinum, at tey trý sjúkrahúsini skulu virka sum ein virkandi eind, har virksemið verður lagt til rættis í felag til gangs fyri sjúklingarnar og starvsfólkini. 6.1.2 Loysnir í mun til leiðslu og samskipan Serfrøðingabólkurin vísti fleiri ferðir á, at ein av høvuðsorsøkunum til avbjóðingarnar við vantandi samskipan er sjálvur leiðslubygnaðurin, sum forðar fyri, at føroyska sjúkrahúsverkið kann virka sum ein eind. Í tilgongdini at gera menningarætlanina vóru umboðini í serfrøðingabólk inum ikki heilt samd um, hvussu ein øðrvísi leiðslubygnaður átti at vera, tó at flest øll hildu, at ábyrgdin átti at verið samlað á einum stað. Uppskotini, sum hava verið frammi, verða gjøgnumgingin niðanfyri. Eitt av uppskotunum til at loysa trupulleikan var at skipa tey trý sjúkrahúsini undir eina heilsufakliga leiðslu, til dømis eina stjórn ella stýri, sum vit kenna úr øðrum Norðurlondum. Hetta uppskot líkist uppskotinum um heilsuverksstjóra sum varð viðmælt í frágreiðingini frá 2007 Álit um framtíðar sjúkrahúsverk. Í stuttum hevði heilsuverksstjórin í tí uppskotinum yvirskipaða ábyrgd av teimum trimum sjúkrahúsunum, og leiðslurnar á teimum trimum sjúkrahúsunum hoyrdu undir heilsuverksstjóran. Í uppskotinum frá 2007 hevði heilsuverkstjórin ikki einans ábyrgdina av sjúkrahúsverkinum, men eisini ábyrgdina av kommunulæknunum, Heilsutrygd, heilsufrøðingunum og øðrum pørtum í heilsugeiranum. Soleiðis hevði ein heilsuverkstjóri tískil eisini havt samlaðu yvirskipaðu ábyrgdina av at samskipa virksemið og harvið eisini kapasitets- og tilfeingisnýtsluni í føroyska sjúkrahúsverkinum. Onnur í serfrøðingabólkinum hildu ikki, at tað var neyðugt at seta á stovn ein nýggjan yvirskipaðan leiðslubygnað omanfyri verandi leiðslur, men mæltu í staðin til, at ein faklig skikkað leiðsla skuldi vera fyri tey trý sjúkrahúsini og hoyra beinleiðis undir Heilsu- og innlendis málaráðið. Ein tílík leiðsla skuldi, sambært einum parti av serfrøðingabólkinum, arbeiða innan fyri karmar nar av tí sergreinaætlan, sum ásetir, hvørjar grundleggjandi funktiónir skulu verða í Føroyum, og hvussu býtið av hesum skal verða á teimum trimum sjúkrahúsunum og sum verður politiskt staðfest. Eitt ítøkiligt uppskot í hesum sambandi var eisini at endurstovna tað, sum fyrr æt sjúkrahús stjóra embæti. Eitt tílíkt embætið skal mannast av einum fyrisitingarstjóra, og afturat sær hevur stjórin ein ella fleiri tekniskar stjórar, sum hava gott innlit í nútímans læknavísindi og kenna menningina á økinum væl. 57

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Sjálvt um serfrøðingabólkurin ikki var samdur um at broyta núverandi leiðsluskipan, er tað fatanin hjá verkætlanarbólkinum, at serfrøðingabólkurin í høvuðsheitum var samdur um, at tað er alneyðugt skipa virksemið soleiðis, at tað fremur samstarv og samskipan millum sjúkra húsini, bæði á leiðslustigi, men eisini í stóran mun á kliniskt fakligum stigi. Í hoyringsskrivunum frá serfrøðingabólkinum til Menningarætlanina er rættiliga greitt komið til sjóndar, at tað er metingin hjá umboðunum, at neyðugt er við einari felags sjúkrahúsleiðslu fyri tey trý sjúkrahúsini. Í hesum sambandi skal verkætlanarbólkurin gera vart við, at á leiðslustigi eru tað umboðini frá Landssjúkrahúsinum og Suðuroyar sjúkrahúsi, sum ynskja eina felags leiðslu við einum stjóra fyri alt sjúkrahúsverkið. Umboðini í stjórnini á Klaksvíkar sjúkrahúsi ynskja aðra loysn. Verkætlanarbólkin metir harumframt, at tað er av alstórum týdningi, at samskipanin, ráð leggingin og samstarvið ikki einans virkar á leiðslustigi. Tað er alneyðugt eisini at fáa sjúkra húsdeildirnar at samstarva tvørtur um sjúkrahúsini heilt øðrvísi enn í dag. Sum onkur sipaði til í ítøkiliga uppskotinum um sjúkrahússtjóraembætið, so er tað ikki sjálvsagt, at sjúkrahúsdeildir nar fylgja somu linju sum sjúkrahúsleiðslan. Serfrøðingabólkurin hevði ymisk tilmæli í sambandi við at styrkja samstarvið á kliniska stiginum. Eitt var, at fakligu leiðslurnar regluliga skulu hittast fyri at tosa um og leggja virksemið til rættis á øllum trimum sjúkrahúsunum. Møguliga við einari yvirskipaðari fakligari leiðslu tvørtur um sjúkrahúsini t.d. á skurðøkinum og medisinska økinum. Í hesum sambandi varð nevnt, at leiðandi sjúkrarøktarfrøðingar kundu havt ábyrgdina av kapasitetsstýringini. Fyri at økja um viðgerðardygdina mælti umboð fyri serfrøðingabólkin til, at tey trý sjúkrahús - ini í felag kundu arbeitt við at ment og orðað tilfar til skjalahandfaringsskipanina PLI (politikkur, leiðbeiningar og instruksir). Harumframt kunnu sjúkrahúsini samstarva um felags innkeyp av tólbúnaði, samstarva um ymiskar stuðulsfunktiónir, sum t.d. farmaceutar og sosialráðgevarar. Fyri at taka samanum er verkætlanarbólkurin sum sagt samdur við serfrøðingabólkinum um, at tørvurin er stórur á at fáa sum mest burtur úr samskipanini og samstarvinum millum tey trý sjúkrahúsini. Galdandi sjúkrahúslóg leggur upp til, at sjúkrahúsini skulu veita hvørjum øðrum tænastur, sum kunnu bøta um viðgerðartilboðini og raksturin í sjúkrahúsverkinum. Hetta kann gerast við samstarvsavtalum, sum landsstýriskvinnan góðkennir. Nakrar fáar form ligar samstarvsavtalur eru undirskrivaðar seinnu árini, men við ymiskum úrsliti. Aðrar sam starvsavtalur eru í veruleikanum ongantíð settar í gildi, tí tær møta mótstøðu í skipanini. Hetta er eitt dømi um stríðið, sum vit nevndu omanfyri, millum sjúkrahúsleiðslu og heilsu starvs fólk bæði innanhýsis og tvørtur um sjúkrahúsini. Harumframt eru eingir natúrligir rakstrar ligir fyrimunir við at gera hesar avtalur, og tað eggjar ikki pørtunum at gera avtalur. 6.1.3 Ein felags sjúkrahúsleiðsla Skal føroyska sjúkrahúsverkið virka sum ein vælvirkandi og virkislig eind, er neyðugt, at yvirskipaðu bygnaðarviðurskiftini stuðla undir hetta. Tað merkir, at leiðsluábyrgdin tvørtur um sjúkrahúsini eigur at verða samlað. Verkætlanarbólkurin metir, at tað er skilabest at seta eina felags leiðslu fyri alt sjúkrahúsverkið, har tað er ein stjóri, sum hevur yvirskipaða ábyrgd fyri øllum virkseminum í sjúkrahúsverkinum. Stjórin eigur at hava varastjórar afturat sær, sum stuðla undir tey økir, sum stjórin ikki hevur so stórt innlit í, og sum tryggja, at øll trý sjúkrahúsini hava eina dagliga leiðslu. Ein tílík leiðsla kann t.d. skipast við verandi leiðslu tilfeingi í sjúkra hús verkinum. Í dag hava sjúkrahúsini framkomna sjónbandaútgerð, sum ger tað lætt at sam skifta og hava fundir uppá tvørs av sjúkrahúsunum, og tí nýtist tað ikki at verða ein treyt, at stjóri og varastjórar eru staðsettir á sama sjúkrahúsi. Verkætlanarbólkurin metir ikki, at neyðugt er við einari leiðslu omaná verandi leiðslubygnað, sum uppskotið um heilsuverkstjóran frá 2007 legði upp til. 58

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Í arbeiðssetninginum til hetta arbeiðið er ásett, at sjúkrahúsverkið sambært sjúkrahúslógini fevnir um trý sjúkrahús, sum eru Landssjúkrahúsið, Klaksvíkar sjúkrahús og Suðuroyar sjúkrahús. Samstundis verður staðfest,...at ongar politiskar ætlanir eru at broyta ta fortreytina, og at sjúkrahúsviðgerð framhaldandi skal veitast á hesum trimum sjúkrahúsunum. Hetta er ein for treyt fyri menningarætlanina. Tí er tað ein viðkomandi spurningur, um tað er í samsvari við arbeiðs setningin, at verkætlanarbólkurin leggur fram tilmæli um at skipa eina felags leiðslu. Til tess er at siga, at spurningurin um leiðslubygnaðin sprettur úr orðaskiftinum um við gerðir og tænastur í sjúkrahúsverkinum sum heild. Serfrøðingabólkurin hevur víst á nógv av ger andi viðurskifti, sum ikki bara seta spurnartekin við, um verkið verður skynsamt rikið, men í eins stóran mun, um tað letur seg gera at hava eitt sjúkrahúsverk á fremsta stigi við verandi bygnaði. Haraftrat metir verkætlanarbólkurin ikki, at tað er í stríð við arbeiðssetningin at mæla til eina felags sjúkrahúsleiðslu, tí tað framhaldandi er ætlanin, at sjúkrahúsviðgerð skal verða veitt á øllum trimum sjúkrahúsunum, men við tí endamáli at skipa arbeiðið betri, enn tað verður gjørt i dag. Líknandi bygnaðir við fleiri sjúkrahúsum við einari felags tvørgangandi stjórn finnast eis ini í hópatali aðrastaðnis ikki minst í Danmark, har nógvar sjúkrahúsleiðslur eru lagdar saman seinnu árini. Tað er eingin loyna, at spurningurin um at samla leiðsluábyrgdina undir eina felag leiðslu søgu liga hevur verið eitt politiskt viðbrekið mál. Seinastu tvær royndirnar fyrst at seta ein heilsu verks stjóra í 2008 og síðani í 2011 at seta eina felags leiðslu fyri tey trý sjúkrahúsini hava ikki havt neyðuga politiska undirtøku, og eru tí dotnar niðurfyri í politisku skipanini. Vantandi undirtøkan at samla leiðsluábyrgdina byggir á hugsanina, at ein miðsavnan av leiðsluábyrgdini í roynd og veru merkir eina miðsavnan av virkseminum, og at tað verður byrjanin til endan hjá teimum smærru sjúkrahúsunum, sum so aftur merkir verri atgongd til sjúkra hús tænastur og færri arbeiðspláss á staðnum. Verkætlanarbólkurin viðurkennir sjónar miðið, men heldur ikki, at henda hugsan neyðturviliga er grundað. Sum vit lýstu í byrjanini av hesum partinum, røkja øll trý sjúkrahúsini hvør sær týðandi leiklutir í føroyska sjúkrahúsverkinum, og eitt væl lýst uppgávubýti millum tey trý sjúkrahúsini hevði sam stundis gjørt leiklutirnar eyðsýndari. Politiska skipanin kann eisini í ávísan mun staðfesta upp gávu býtið fyri at tryggja nøktandi funktiónir á øllum trimum sjúkrahúsunum. Hetta kann verða gjørt við reglugerð, kunngerð ella verða ásett beinleiðis í sjúkrahúslógini, og eigur at verða gjørt út frá einum fakligum tilmæli. Ein felags sjúkrahúsleiðsla má soleiðis virkað innan fyri teir karmar, sum eru ásettir av tí politiska myndugleikanum. Endamálið við at seta eina felags leiðslu er soleiðis: at optimera samlaða virksemið í sjúkrahúsverkinum, sum millum annað fer at merkja, at virksemið økist og verður meira støðugt í øllum sjúkrahúsverkinum, at tilfeingið (fíggjarliga tilfeingið, starvsfólk, hølir og útbúnaður) verður gagnnýtt so rationelt sum gjørligt, at skipa eitt greitt uppgávubýti, sum bæði fakliga og rakstrarliga er skynsamt. Landsstýrismaðurin skal góðkenna, tá uppgávubýtið verður broytt, at tryggja eina miðvísa menningartilgongd og góðskutrygging fyri alt sjúkrahúsverkið, at tryggja eina miðvísa rekrutteringstilgongd av heilsustarvsfólki til alt sjúkrahúsverkið, at tryggja eina greiða, tvørgangandi og samanhangandi skipan í sjúkrahúsverkinum við atliti at sjúklingagongdum, at fáa sett í verk eina felags visitasjónsskipan fyri alt tað føroyska sjúkrahúsverkið, har ein ávísandi lækni vanliga kommunulækni einans nýtist at senda eina ávísing til sjúkrahúsverkið. 59

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Soleiðis fær sjúkrahúsleiðslan ábyrgdina av at leggja viðgerðir og tænastur til rættis tvørtur um tey trý sjúkrahúsini, soleiðis at samlaða tilfeingið í sjúkrahúsverkinum verður nýtt so skila gott sum gjørligt. Tað vil við øðrum orðum siga, at leiðslan hevur myndugleika til innan fyri karmarnar í sjúkrahúslógini og teimum kørmum, sum politiska skipanin setir at skipa funktiónir nar uppá tvørs av sjúkrahúsunum. Verkætlanarbólkurin hevur ikki neyvlýst og nágreinað allar smálutir í hesum tvørgangandi leiðslubygnaði, men metir, at fólk í sjúkrahúsgeiranum og serfrøðingum, sum hava royndir at samskipa virksemi á sjúkrahúsum uttanlands, t.d. í Íslandi ella Norðurnorra, saman við Heilsu- og innlendismálaráðnum gera eitt tilmæli um, hvussu ítøkiliga ein felags leiðsla kann verða sett saman. Her undir hvussu játtanarviðurskiftini millum sjúkrahúsini skulu loysast í einum tílíkum leiðslubygnaði. Eitt tílíkt arbeiði eigur at verða gjørt í heyst, soleiðis at ein felags leiðsla kann virka frá 1. januar 2017. EIN FELAGS LEIÐSLA FYRI ØLL TRÝ SJÚKRAHÚSINI Mælt verður til, at ein felags leiðsla fyri alt sjúkrahúsverkið verður sett, har tað er ein stjóri, sum hevur yvirskipaða ábyrgd fyri øllum virkseminum í sjúkrahúsverkinum. Stjórin eigur at hava varastjórar afturat sær, sum stuðla undir tey økir, sum stjórin ikki hevur so stórt innlit í, og sum tryggja, at øll trý sjúkrahúsini hava eina dagliga leiðslu. Í hesum sambandi verður mælt til, at fólk frá sjúkrahúsunum og serfrøð ingar, sum hava royndir at samskipa virksemi á sjúkra húsum uttanlands, t.d. í Íslandi ella Norðurnorra, saman við Heilsu- og innlendismálaráðnum gera eitt tilmæli um, hvussu ítøkiliga ein felags leiðsla kann verða sett saman. Arbeiðið eigur at verða gjørt í heyst, soleiðis at ein felags leiðsla kann virka frá 1. januar 2017. Í tilgongdini at gera Menningarætlanina hevur verkætlanarbólkurin arbeitt við og lagt fram eitt alternativt uppskot um at seta eitt sjúkrahúsleiðsluráð við verandi sjúkrahússtjórum, sum formliga skuldi setast av landsstýriskvinnuni. Sambært uppskotinum skal Sjúkrahús leiðsluráðið síðani fáa eina røð av raðfestum uppgávum í mun til at samskipa virksemið millum sjúkra húsini, sum landsstýrismaðurin ynskti, at ráðið skuldi arbeiða við. Sjúkrahúsleiðsluráðið skuldi við jøvnum millumbilum greiða landsstýrismanninum frá støðuni í mun til uppgávurnar, sum tey skuldu loysa. Endamálið við ráðnum var somuleiðis at tryggja eina betri samskipan og samstarv til tess at gagnnýta samlaða tilfeingið í sjúkrahúsverkinum betri. Eftir at hava fingið nógvar viðmerkingar um hesa loysnina frá serfrøðingabólkinum valdi verkætlanarbólkurin at fara burtur frá hesi loysnini, tí mett verður, at endamálið verður betur rokkið við einari tvørgangandi leiðslu fyri øll sjúkrahúsini. 60

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 6.2 Tvørgangandi klinisk samstarvstoymi Felags sjúkrahúsleiðslan hevur skyldu til at tryggja samskipan á kliniskum stigi tvørtur um sjúkra húsini. Sum nevnt fleiri ferðir áður, so liggja ivaleyst nógvir ónýttir møguleikar í at styrkja tvørgangandi kliniska samstarvið bæði við at leggja virksemið til rættis innan ymisk fak økir, og við eini betri nýtslu av teimum samlaðu fakligu førleikunum í sjúkrahúsverkinum. Arbeiðsbólkurin, ið skrivaði Álit um framtíðar sjúkrahúsverk í 2007, hevði tá tilmæli um ein líknandi bygnað. Greiningin tá vísti eisini, at tørvur var á at styrkja samstarvið á kliniskum stigi við tí endamáli at samskipa virksemið betri á sjúkrahúsunum. Tilmælið um funktiónsberandi sam starvs øki, sum tað tá æt, var ein tvørgangandi fyriskipanarlig avtala innan nøkur ávís heilsufaklig økir. Frágreiðingin frá 2007 mælti til, at tey trý sjúkrahúsini skuldu gera ítøkiligar avtalur, sum skuldu sameina fakliga ella tænastuliga virksemið millum deplarnar á Landssjúkrahúsinum og tilsvar andi virksemi á Klaksvíkar og Suðuroyar sjúkrahúsi. Nakrar avtalur er gjørdan tvørtur um sjúkra húsini á útvaldum økjum. T.d. gjørdu Landssjúkrahúsið og Klaksvíkar sjúkrahús fyrst í 2015 avtalur um endurvenjingar til apopleksisjúklingar og um hondskurðviðgerðir. Eisini er ein sam starvs avtala á urologiska økinum. Avtalan um apopleksisjúklingar er tó ikki sett í verk enn. TVØRGANGANDI KLINISK SAMSTARVSTOYMI Mælt verður til, at felags sjúkrahúsleiðslan fær til uppgávu at stovna formlig tvørgangandi klinisk samstarvstoymi tvørtur um tey trý sjúkrahúsini við tí endamáli fáa tvørgangandi kliniska samstarvið at virka. Fyri at tryggja neyðuga rótfesti mæla vit til, at teir serlæknar, hjálparlæknar, sjúkra røktarfrøðingar og aðrir starvsfólkabólkar, sum verða fevnd av avtalunum, eru við í ráðleggingini. Har afturat eigur tað at síggjast aftur í samstarvsavtalunum, hvør hevur yvirskipaðu ábyrgdina av samstarvstoyminum. 6.3 Heilsustarvfólk eiga at kunnu flytast tá tað gevur meining Starvsfólkini verða eisini frameftir starvsett á tí einstaka sjúkrahúsinum, men ein týðandi fortreyt fyri, at føroyska sjúkrahúsverkið kann virka sum ein eind, er, at starvsfólk kunnu flytast millum sjúkrahúsini eftir tørvi. Tvørgangandi klinisku samstarvstoymini kunnu samstundis tryggja regluligt virksemi á smærru sjúkrahúsunum og bøta um atgongdina til sjúkrahús tænastur í nærumhvørvinum, uttan at lækka fakliga støðið og dygdina. At læknar, sjúkrarøktarfrøðingar og aðrir starvsfólkabólkar við ymiskum førleikum kunnu flyta millum tey trý sjúkrahúsini, er við til at tryggja viðgerðardygdina, og starvsfólkini fáa neyð ugu venjingina og royndirnar. Tað er umráðandi, at hetta verður lagt væl til rættis, soleiðis at sjúkrahússtarvsfólk kunnu brúka heilar arbeiðsdagar á øðrum sjúkrahúsum. Um hetta ikki eydnast, tekur flytingin ov nógva tíð frá sjúklingunum, og tað er ikki ætlanin. Samstundis er tað sjálvandi ikki á øllum økjum, at tað er høpi í at flyta. 61

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Harafturat er tað neyvan gagnligt at gera tvørgangandi samstarvsavtalur á øllum økjum í senn. Fleiri av serlæknunum hava eisini sagt, at tað á fleiri læknafakligum økjum er ómetaliga trupult at fáa eina tvørgangandi skipan at rigga við læknum, sum skulu flyta, tí so stórt trot er á serlæknum í føstum starvi. Tað ásannar verkætlanarbólkurin. Sjúkrahúsleiðslan eigur tí at raðfesta nøkur klinisk fakøki fyrst, har mett verður, at tað ber til. Tað kundi t.d. verið innan samadags kurðviðgerðum, narkosuøkið og fysio- og ergoterapeutiskari endurvenjing. Verkætlanar bólkurin er eisini greiður yvir, at sáttmálarnir kunnu verða ein forðing fyri flytføri hjá starvs fólkum, men hetta eigur at kunna loysast í sambandi við komandi samráðingarnar. Endamálið eigur at vera, at tað innan fyri nøkur ár verða gjørd tvørgangandi samstarvstoymi á fleiri økjum: á øllum skurðøkinum, medisinska økinum t.d. at hava medisinsk ambulatorium á øllum trimum sjúkrahúsunum, har serlæknar vitja eina ferð um mánaðin ella eftir tørvi við tí enda máli at bjóða sjúklingum tænastur nær við teirra heim (t.d. oyrna-, nasa-, hálslækni; eygna lækni og hjartalækni). Harumframt eiga formligar tvørgangandi samstarvsavtalur at verða gjørdar fyri bráðmóttøkuna og á diagnostiska økinum. Psykiatriin er ikki nevnd her, tí vit meta, at skipanin við økispsykiatri livir upp til endamálið við skipanini, sum vit skjóta upp. 6.4 Felags visitasjónsskipan og yvirlit yvir bíðilistar Stovnanin av felags sjúkrahúsleiðsluni og tvørgangandi samstarvstoymum á kliniska økinum skal fylgjast upp av einari felags visitasjónsskipan fyri sjúkrahúsverkið. Væl samskipað virksemis ráðlegging bæði á stjórnarstigi og á kliniskum stigi eru grundarlagið undir einari felags skipan fyri alt tað føroyska sjúkrahúsverkið, har ein ávísandi lækni vanliga ein kommunulækni einans hevur tørv á at senda eina ávísing. Ein greið sergreinaætlan og eitt greitt uppgávu býti millum tey trý sjúkrahúsini gera tað nógv lættari fyri ávísandi læknan, tá tað so við og við vera færri sergreinar, sum verða bjóðaðar nógva staðni. Sjúklingurin skal framvegis hava ávirkan á, hvar hann fær sína viðgerð, og í teimum førunum, har viðgerðin er tøk fleiri staðni, skal sjúklingurin enn hava møguleika at velja. So við og við fer visitasjónsskipanin tí bara í høvuðsheitum at fevna um planlagdar viðgerðir, fysio- og ergoterapi og aðra endurvenjing. Ongar visitasjónsreglur eru í dag fyri akuttar sjúk lingar, men verkætlanarbólkurin mælir til, at tá ein felags visitasjónsskipan verður sett á stovn, verða greiðar reglur gjørdar fyri visitasjón av akuttum sjúklingum. FELAGS VISITASJÓNSSKIPAN Mælt verður til, at ein felags vistiatiónsskipan verður sett í verk, og at hetta verður ein av fyrstu uppgávunum, sum ein felags sjúkrahúsleiðsla skal loysa. Eitt natúrligt framhald av einari skipan, sum vit hava greitt frá omanfyri, er at gera bíðilistar til ymisku viðgerðirnar almennar. Eftirfarandi bíðilistar eru týdningarmiklir av ymiskum orsøkum. Millum annað fyri at fáa eitt yvirskipað yvirlit yvir støðuna í sjúkrahúsverkinum. Er kapasiteturin nøktandi? Eru øki, sum leiðslan noyðist at raðfesta hægri? Er tørvur á meiri peningi til ávísar sergreinar o.s.fr. Bíðilistar eru grundleggjandi, tá vit leggja til rættis og royna at gagnnýta kapasitetin á bestan hátt. Almennir bíðilistar eru eisini ein háttur, har almenningurin kann síggja og meta um, hvussu stendur til í sjúkrahúsverkinum. Eisini politikarar. Men almennir bíðilistar eru ikki minst eitt týðandi amboð hjá sjúklingum og tí ávísandi læknanum, so teir kunnu taka nøktandi av gerðir. Í dag er hetta ein svartur kassi, ikki bara fyri almenningin, men eisini innan fyri sjálva heilsuskipan ina og sjúklingarnar. 62

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Í Íslandi eru sjúkrahúsini bundin av at boða frá bíðilistum til Landslæknan sum almannakunnger bíðilistarnar fjórða hvønn mánað á sínari heimasíðu. Ein líknandi skipan eigur eisini at vera í Føroyum. Tí mæla vit til, at almenningurin fær innlit í upplýsingar um bíðilistar. Upplýsingarnar skulu vera online, so upplýsingarnar um bíðitíðir altíð eru tøkar. ALMENNIR BÍÐILISTAR Mælt verður til, at sjúkrahúsverkið skal boða frá bíðilistum, sum verða almannakunngjørdir t.d. fjórða hvønn mánað á einum heilsuportali. Upplýsingarnar skulu vera online, so upplýsingarnar um bíðitíðir altíð eru tøkar. 6.5 Ov vánalig virksemishagtøl ein vantandi kumpass til skynsama og væl virkandi stýring Vantandi bíðilistar vísa bara á ein nógv størri og álvarsamari mangul í føroyska sjúkrahúsverkinum: nevniliga vantandi virksemishagtøl. Støðan er tann í dag, at føroyska sjúkrahúsverkið ikki hevur atgongd til grundleggjandi upplýsingar um virksemi á sjúkrahúsunum. Eingin sentralur dátugrunnur er tøkur, har tú kanst fáa upplýsingar um, t.d. hvussu nógvir blindtarmar blivu tiknir í 2015 í Føroyum, ella hvussu nógv fingu skurðviðgerð fyri æðraknútar. Tað merkir heilt einfalt, at vitanin um aktivitet og virksemi ikki er tøk á teimum trimum sjúkrahús unum. Vitan um virksemi er ein kumpass í stýringini av sjúkrahúsverkinum, og avleiðingin av vantandi upplýsingum er, at myndugleikarnir ikki hava neyðugu fortreytirnar fyri góðari og væl virkandi ráðlegging. Hetta kann, sambært serfrøðingabólkinum, ikki góðtakast. Vantandi grundleggjandi upplýsingar í sjúkrahúsverkinum eru tætt knýttar at innføringini av THS-skipanini (Talgilda heilsuskipanin). Í teimum seinastu norðurlendsku ársfrágreiðingum um heilsuupplýsingar eru ongar upplýsingar fyri Føroyar, men í eldri frágreiðingum, t.e. áðrenn 2009 eru hesar upplýsingar tøkar. THS er á flestu týðandi økjum ein góð og í fleiri førum ein frálík talgild heilsuskipan. Ein av stóru fyrimununum við THS er, at alt føroyska heilsu verkið brúkar somu skipan. Tað gevur fleiri fyrimunir í sambandi við diagnostisering og viðgerð. Vansin er sum nevnt, at skipanin í dag ikki gevur atgongd til grundleggjandi virksemisupplýsingar. Serfrøðingabólkurin hevur kjakast dúgliga um avbjóðingina við vantandi atkomandi upp lýsingum. Bólkurin mælir staðiliga til, at Heilsu- og innlendismálaráðið raðfestir upp gávuna og finnur neyðugu fíggingina. Støðan hesum viðvíkjandi er, at málið í løtuni er raðfest. Eftir fleiri royndir til fánýtis er tað nú eydnast ráðnum og landsstýrismanninum at fáa neyðugu fíggingina til uppgávuna til vega á fíggjar lógina. Harafturat samtykti Løgtingið eitt lógaruppskot frá landsstýrismanninum, sum gevur heimild til at seta krøv um skrásetingarmannagongdir, og í løtuni verður ein kunngerð og ein leiðbeining skrivað, sum skulu tryggja eins skráseting á økinum. Skrásetingin er í dag sera ymisk, heilt niður til hvønn einstakan sjúkling. Nýggj lóggáva og leiðbeining um skrásetingar mannagongdir er tí neyðug fyri at fáa álítandi upplýsingar. Nøkur sjónlig tekin eru eisini um batar. Verkætlanarbólkurin hevur nu seint í tilgongdini fingið kunning um innleggingar og belegning á teimum trimum sjúkrahúsinum, sum gevur orsøk at halda, at støðan er batnandi. 63

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Verkætlanarbólkurin stuðlar og tekur undir við arbeiðinum, sum er í gongd um at útvega galdandi upplýsingar um grundleggjandi virksemi í sjúkrahúsverkinum. Lóggáva, kunngerðir og leiðbeiningar mugu tó miðvíst setast í verk og fylgjast upp. 6.6 Politiskar og strategiskar avgerðir eru neyðugar Vantandi samskipanin og samstarv tvørtur um sjúkrahús og deildir eru í stóran mun søguliga og politiskt treytaðar. Heilt aftur til upprunan hjá sjúkrahúsunum hevur kappingarstríð verið millum tey trý sjúkrahúsini og eitt stríð millum sjónarmið um tørvin á staðbundna tilboðnum mót vegis miðsavnaðari servitan. Hetta er eitt kjak, sum javnan verður reist í Løgtinginum og í øðrum politiskum orðaskifti, har polariserandi sjónarmið merkja kjakið. Tað er neyvan at taka munnin ov fullan at siga, at hetta huglagið søguliga ikki hevur eggjað til samstarv tvørtur um sjúkrahúsini. Serfrøðingabólkurin vísti á fleiri øki, har vantandi avgerðir á makroniveau og seinar avgerðir á mikroniveau, eisini í Heilsu- og innlendismálaráðnum, skapa ørkymlan og køvir leiðsluna og starvsfólkini á sjúkrahúsunum. Millum vantandi avgerðir á makroniveau nevndi serfrøðingabólkurin heilt ítøkiligt eina yvirskipaða sergreinaráðlegging millum tey trý sjúkrahúsini. Sambært bólkinum er hetta ivaleyst høvuðsorsøkin til, at nýtslun av tepru fíggjarorkuni í sjúkrahúsverkinum ikki verður nýtt nøktandi. Vantandi avgerðir um, hvar sergreinarnar skulu vera, hava ført við sær, at ser greinar hava tikið seg tilvildarliga upp á teimum trimum sjúkrahúsunum. Søgan hevur víst, at sergreinar nar fylgja serlæknunum, sum eru settir í starv, og tað hevur skapað dupult virksemi í heilt smáum sergreinum (t.d. innan bráðvirksemi, urologi, ortopædi, kardiologi). Samstundis sum politiska skipanin, íroknað Heilsu- og innlendismálaráðið, hevur trupult við at taka neyðugar yvirskipaðar avgerðir, merkir politisk uppílegging í smá mál, at sjúkra húsverkið, sambært serfrøðingabólkinum, verður forðað í at raðfesta og effektivisera rakstrarliga virk semið í mun til peningin, sum Løgtingið játtar. Trupulleikin er harumframt, at eingin heilsufakligur myndugleiki er, sum hevur eftirlit við og myndugleika til at góðkenna tær kanningar og viðgerðir, sum eru og verða settar í verk í føroyska sjúkrahúsverkinum, og sum kann koma við tilmælum um, hvussu sjúkrahúsverkið mest hóskandi kann skipa seg við dygd og trygd fyri eyga. Henda uppgáva verður røkt av Sundhedsstyrelsen í Danmark og av Landslæknanum í Íslandi. Síðstu árini hevur Sundhedsstyrelsen lagt dent á at gera sokallaðar nationale kliniske retningslinjer (NKR), sum fevna um alt landið, og sum skulu vera við til at tryggja einsháttað viðgerðartilboð við høgari fakligari dygd tvørtur um alt Danmark. Sambært pørtum av serfrøðingabólkinum merkir hetta, at lutfalsliga nógvir fakligir heilsuspurningar, sum eiga at vera einfaldir at taka støðu til út frá einum fakligum sjónarhorni, gerast politiskir. Hetta við tí avleiðing, at avgerðirnar draga út, og eru mangan fakliga ivasamar, tá ið tær umsíðir verða tiknar. Í hesum samanhanginum helt serfrøðingabólkurin, at tað tí var neyðugt við heilsufakligum/ læknafakligum førleikum í Heilsu- og innlendismálaráðnum, so avgerðir um t.d. hvar viðgerðir skulu leggjast, ikki vórðu tiknar uttan heilsufaklig/læknafaklig atlit. Heilsufakligir spurningar í síni heild og serstakliga spurningar um sjúkrahúsverkið eru viðbrekin politisk kjakevni í øllum framkomnum londum. Um politiska kjakið í Føroyum í størri mun er um mál, sum í øðrum londum verða avgjørd út frá fakligum grundgevingum og atlitum, er trupult at siga. Men vit kunnu staðfesta, at vit í Føroyum ikki hava eina stjórn ella eitt stýri, sum t.d. kann samanberast við Helsedirektoratet í Noregi, Socialstyrelsen í Svøríki ella Landslæknan í Íslandi. Í Føroyum kann Landslæknin virka sum ráðgevandi partur í mun til omanfyrinevndu spurningar, men hann hevur ikki myndugleika t.d. til at góðkenna ella nokta fyri, at ein viðgerð verður sett á stovn. 64

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Í sambandi við avgerðir, sum krevja heilsufakliga/læknafakliga meting, er tað í dag ein partur av avgerðargongdini at fáa hesar metingar, annaðhvørt frá Landslæknanum og/ella frá øðrum serlæknum. Í sambandi við spurningin um vantandi avgerð um sergreinaráðlegging eru atfinningarnar helst rættar. Hendan menningarætlan er tó eitt greitt dømi um, at politikararnir nú ynskja eitt fakligt grundað skjal, har teir við støði í ætlanini kunnu taka politiskar avgerðir um framtíðina hjá føroyska sjúkrahúsverkinum - eisini hvussu ein sergreinaráðlegging eigur at skipast. 6.7 Telemedisinskar loysnir í Føroyum At menna og seta telemedisinskar 23 loysnir í verk víðkar um møguleikarnar at veita dygdargóða viðgerð, við at sjúkrahúsverkið verður tættari knýtt saman, og at sjúklingar og heilsu starvsfólk kunnu fáa heilsufakliga hjálp, hóast talan er um eina fjarstøðu til tann, sum kann veita viðgerðina/ráðgevingina. Fleiri roynd modell eru, sum fyri lutfalsliga smáar upphæddir kunnu tryggja, at framtíðar heilsuverkið betri kann møta avbjóðingunum við at fleiri gerast eldri og kronisk sjúk. Nýtsla av telemedisini í heilsuverkinum kann økja um dygdina á viðgerðartilboðunum og skapa eitt heilsuverk, har sjúklingurin er miðdepli, og har sjúklingarnir verða stuðlaðir í at vera virknir og hava serliga ávirkan í teirra egnu viðgerð. Á sjúkrahúsunum kann telemedisin nýtast bæði í sambandi við planlagdar og akuttar viðgerðir og í sambandi við kroniskar sjúkur. Telemedisin kann við stórari nyttu nýtast á prehospitala økinum, t.v.s. millum sjúkrabilar og sjúkrahús, millum ymiskar sjúkrahúseindir, innanhýsis á ein staka sjúkrahúsinum, ella millum ymiskar matriklar og millum sjúkrahús og sjúkling. Telemedisin kann brúkast í sambandi við at fáa serfrøðingahjálp frá sjúkrahúsum uttanlands, t.d. í sambandi við at fáa ráðgeving til diagnostisering og viðgerð. Í Føroyum hevur telemedisin lutvíst verið brúkt í nøkur ár. Til dømis hevur eitt samstarv millum Roskilde Sjúkrahús og Landssjúkrahúsið ført við sær, at fleiri enn 6 % av føroyska fólkinum síðani 2003 hava fingið viðgerð fyri húðsjúkur, har telemedisin hevur havt ein týðandi leiklut í viðgerðargongdini 24. Harafturat eru avtalur gjørdar, soleiðis at røntgenmyndir verða sendar til TLC (Telemedicinsk Clinic) í Spania, har ein røntgenlækni við røttu førleikunum kann lesa myndirnar. Telemedisin verður eisini nýtt í barna- og ungdómspsykiatriini og neurologiini, har tað ber til at brúka video fundir til at hava viðgerðarsamrøður, tá sjúklingurin er í Føroyum, og læknin er uttanlands. Eisini í økispsykiatriini verður hetta brúkt. Í Føroyum hevur ikki verið nakað serligt fokus á telemedisinskar loysnir í staðin eru loysnirnar, sum eru nevndar omanfyri, komnar á økjum, har serligar avbjóðingar hava verið serliga í sambandi við læknatrot. Telemedisin er ein av lyklunum til heilsutænastur í framtíðini. Telemedisinskar loysnir sum videofundir, útveksling av talgildum upplýsingum og myndum millum sjúkrahús og sjúkrahús og prehospitalu eindirnar og eftirlit av sjúklinginum í egnum heimi kann í fleiri førum geva somu ella hægri viðgerðar- og lívsgóðsku. Tílíkar loysnir kunnu eisini vera við til at bøta um demografisku og fíggjarligu avbjóðingarnar í framtíðini. 23 Telemedicin/fjarlæknafrøði verður lýst sum heilsufakligar veitingar úr fjarstøðu við hjálp frá kunningar- og samskiftistøkni 24 http://www.danskepatienter.dk/tema/telemedicin http://borsen.dk/nyheder/ avisen/artikel/11/9075/artikel.html#ixzz4bdp25ukc 65

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Í Norðurlondum hevur arbeiðið við at stovna telemedisinskar loysnir verið raðfest høgt, og nakrir deplar 25 eru settir á stovn, sum einans arbeiða við telemedisinskum loysnum og m.a. vegleiða sjúkrahúsum í telemedisini. Í Føroyum verður tað ikki mett at vera realistiskt at stovna skipanir ella deplar, sum einans arbeiða við hesum. Harafturímóti er tørvur á at gera eitt greiningar arbeiðið, sum við støði í verandi royndum og vitan í Norðanlondum lýsa møgu leikar fyri at taka telemedisin í nýtslu í Føroyum, og sum kann styrkja samskipanina og sjúklinga við gerðina millum avvarðandi eindir og millum føroyska sjúkrahúsverkið og sjúkrahúsverk uttanlands. LÝSA TELEMEDISINSKAR MØGULEIKAR Í FØROYUM Mælt verður til, at ein nevnd við umboðum frá teimum trimum sjúkrahúsunum verður sett til at gera eitt greiningararbeiðið, sum við støði í verandi royndum og vitan í Norðanlondum lýsir møguleikar fyri at taka telemedisin í nýtslu í Føroyum, sum kann styrkja samskipanina og sjúklingaviðgerðina millum avvarðandi eindir í Føroyum og millum føroyska sjúkrahúsverkið og sjúkrahúsverk uttanlands. Tilvildarlig mynd: Landssjúkrahúsið 25 Sí til dømis: www.telemedicine.fi www.telemed.no 66

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 7 Sjúkrahúsútreiðslur í Føroyum samanbornar við onnur lond Í hesum partinum fara vit at viðgera triðja spurningin í arbeiðssetninginum, sum er at gera eina meting av fíggjarliga tørvinum fyri alt sjúkrahúsverkið. Hetta gevur neyðugt rásarúm til at veita heilsutænastur á fremsta støði, og neyðugu starvsorkuna til tess. Seinni í hesum part inum greiða vit frá og mæla til nøkur amboð, sum kunnu nýtast til at handfara økta fíggjartørvin, sum verður í sjúkrahúsverkinum í framtíðini. Fyrst verður lýst, hvussu føroysku sjúkrahúsútreiðslurnar liggja í mun til grannalondini og í mun til miðaltalið í OECD. Hetta er ein sokallað benchmarking. Samanberingin er viðkomandi við tað, at hon sigur nakað um, hvørja raðfesting sjúkrahúsgeirin í Føroyum hevur í mun til rað fest ing ina hjá okkara grannalondum. Fyri borgarar og tey, sum taka avgerðir, er tað sjálvandi við komandi vitan, havandi í huga lívsneyðuga virksemið hjá sjúkrahúsunum. Ein samanbering millum lond kann tó ikki standa einsamøll, men skal her síggjast, sum eitt av mongum viðkomandi viðurskiftum at meta útfrá. Ein samanbering er harumframt best, tá viðurskiftini, sum verða samanborin, eru sambærlig. Tað er tað tíverri ikki rættiliga í hesum føri. Lutvíst tí at fólkatalið í Føroyum bara er umleið 1 prosent av fólkunum í hinum skandinavisku londunum, burtursæð frá Íslandi og lutvíst tí, at sjúkrahús-, heilsu- og eldra geir arnir eru skipaðir ymiskt frá landi til land. Tað liggur uttanfyri karmarnar og endamálið í hesari frágreið ingini at lýsa hesar munir. Samanberingin kann tó tæna, sum ein ábending um útreiðslu - støðið. Ein stutt frágreiðing verður eisini givin um gongdina í sjúkrahúsútreiðslunum í Føroyum síðani 2009. Við ráðlegging og framtíðini í hyggju, verður at enda í hesum kapitli gjørd ein meting av fíggjar ligu avleiðingunum av teimum tilmælum, sum eru borin fram í hesari frágreiðing. 7.1 Heilsu- og sjúkrahúsútreiðslur í OECD og Norðurlondum Tað er ein avbjóðing, at sjúkrahúsútreiðslurnar í altjóða samanberingum sum oftast verða gjørdar upp, sum ein partur av heilsuútreiðslunum. Tá sjúkrahúsútreiðslur verða tiknar úr, verður tað gjørt á ymiskan hátt, og tí mugu uppgerðirnar takast við fyrivarni. Mynd 7.1 niðanfyri vísir, at okkara grannatjóðir í Norðurlondini liggja á hædd við og omanfyri OECD miðaltalið, mált á útreiðslur til heilsu í mun til bruttotjóðarúrtøkuna (BTÚ) Mynd 7.1: Útreiðslur til heilsu í Norðurlondum og OECD í mun til BTÚ 2009-2013 Heilsuútreiðslur í mun til BTÚ 2009-2013 Mynd 7.1 - Kelda: OECD 67

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Tað er tó ein ávís spjaðing millum londini. Finnland, Ísland og Noregi hava seinastu árini fylgt OECD miðaltalinum á 7-8 % sera væl, meðan Danmark og Svøríki liggja nakað omanfyri á 11-12 %. Tað skal sigast, at Noregi, við sínari stóru oljuframleiðslu, hevur eitt lutfalsliga høgt BTÚ. Støðið á útreiðslunum hevur verið rímiliga støðugt. Lopið í útreiðslunum í Svøríki, sum kann lesast í myndini omanfyri, skyldast broytingar í uppgerðarhátti og ikki øktum útreiðslum ella lækkandi BTÚ. Útreiðslur til heilsu í mun til BTÚ gevur okkum eina yvirskipaða mynd. Tær siga kanska ikki so nógv um, hvørt heilsuútreiðslurnar eru høgar ella lágar, vaksandi ella minkandi í krónum og oyrum. Tær siga bara nakað um útreiðslurnar í mun til BTÚ. Latið okkum tí hyggja at út reiðslunum fyri hvønn íbúgva. Myndin er stórt sæð tann sama, sum útreiðslurnar í mun til BTÚ. Finnland og Ísland liggja á støði við OECD miðaltalið, og Danmark og Svøríki liggja eitt sindur omanfyri. Noregi liggur tó her væl omanfyri hini londini, og tølini økjast. Í 2014 eru útreiðslurnar frá uml. 20.000 kr. fyri hvønn íbúgva í Finnlandi og upp til uml. 36.000 kr. fyri hvønn íbúgva í Noregi. Danmark og Svøríki brúka millum 25.000 og 30.000 kr. fyri hvønn íbúgva. Mynd 7.2: Útreiðslur til heilsu í Norðurlondum og OECD pr. íbúgva 2009 2013/14 Heilsuútreiðslur pr. íbúgva 2009-2013/14 Mynd: 7.2 - Kelda: OECD Omanfyrinevndu útreiðslur eru sum sagt heilsuútreiðslur sum heild. Sjúkrahúsútreiðslur eru ein partur av samlaður heilsuútreiðslunum. Sum longu sagt, er tað ikki uttan trupulleikar at skilja bæði sløgini av útreiðslum sundur. Til dømis kann nevnast, at okkara eldru samborgarar lutvíst fáa røkt og lutvíst viðgerð tveir útreiðslupostar, sum kunnu vera truplir at býta neyvt, men annar hoyrir til eldrarøkt, og hin hoyrir undir fíggjarætlanina í heilsuverkinum. Í talvu 7.1 niðanfyri síggjast sjúkrahúsútreiðslurnar í mun til heilsuútreiðslurnar í Norðurlondum. Talva 7.1: Sjúkrahúsútreiðslur, sum partur av samlaðu útreiðslunum til heilsu 2009-2013 í prosentum 2009 2010 2011 2012 2013 Danmark 45,2 45,1 45,7 45,8 45,5 Finnland 35,5 35,7 35,6 35,6 36,8 Ísland 38,7 35,6 36,9 38,6 39 Noreg 38,2 38 39,1 39,2 - Svøríki - - 38,7 38,5 38,9 Talva 7.1 - Kelda: OECD 68

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Samanumtikið er parturin av sjúkrahúsútreiðslunum í teimum norðurlendsku londunum millum 35-45 % av samlaðu heilsuútreiðslunum. Danski sjúkrahúsparturin av útreiðslunum er munandi hægri enn í hinum londunum. 7.1.1 Føroyar samanborið við Norðurlond Um vit samanbera føroysku heilsuútreiðslurnar við útreiðslurnar hjá hinum, so eru tær føroysku í norðurlendskum samanhangi í botninum saman við teimum finsku og teimum íslendsku millum 20.000 og 25.000 kr. Tær donsku og svensku liggja á umleið 35.000-37.000 kr. fyri hvønn. Tær norsku liggja uppi á umleið 50.000 í 2013. Talva 7.2: Útreiðslur til heilsu fyri hvønn íbúgva 2013 Danskar krónur Danmark Føroyar Finnland Ísland Noreg Svøríki Alment fíggjað 29.442 22.469 17.925 18.819 43.746 31.290 Privat fíggjað 5.461.. 5.960 4.492 7.741 5.908 Tilsamans 34.903.. 23.885 23.319 51.494 37.190 Talva 7.2 - Kelda: Health Statistics for the Nordic Countries 2015 (Nomesco) Tað er vert at leggja til merkis, at 15-25 % av útreiðslunum eru privatfíggjaðar í hinum londunum, meðan henda uppgerðin ikki tekur privatfígging í Føroyum við, tí upplýsingar um privatgjøld eru ikki tøkar. Viðvíkjandi alment fíggjaða partinum av heilsuútreiðslunum, liggja Føroyar oman fyri Ísland og Finnland, men niðan fyri Danmark, Noregi og Svøríki. Um vit síðani hyggja eftir, hvussu føroysku sjúkrahúsútreiðslurnar eru samanbornar við hini norðurlendsku londini, so síggja vit í mynd 7.3, at føroysku útreiðslurnar liggja væl hægri enn hinar. Tað kemur kanska óvart á, tí vit kundu væntað, at mynstrið var tað sama, sum við samlaðu heilsuútreiðslunum. Men so er ikki sambært talvuni. Mynd 7.3: Sjúkrahúsútr. fyri hvønn íbúgva í Føroyum og í Norðurlondum (2009-2013) Sjúkrahúsútreiðslur pr. íbúgva 2009-2013 Mynd 7.3 - Kelda: OECD og egnar útrokningar Sjúkrahúsútreiðslurnar fyri hvønn íbúgva í Føroyum eru í 2013 komnar upp á umleið 15.000 kr. Tað er 2.000-3.000 kr. hægri enn í Noregi, Svøríki og Danmark fyri hvønn íbúgva. Tað vil siga, at Føroyar liggja lutfalsliga lágt í norðurlendskum høpi og markant undir danskt, svenskt og norskt støði, tá tær samlaðu útreiðslurnar til heilsu verða samanbornar. Hinvegin liggja vit lutfalsliga høgt, tá hugt verður eftir sjúkrahúsútreiðslunum burturav. 69

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Orsøkin er, at vit í Føroyum brúka lutfalsliga nógv størri part av samlaðu útreiðslunum til heilsu upp á sjúkrahús. Hyggja vit eftir partinum hjá sjúkrahúsútreiðslum í mun til heilsuútreiðslur, eru føroysku sjúkrahúsútreiðslurnar umleið 75-80 % av samlaðu heilsu útreiðslunum, sí talvu 2. Hetta skal samanberast við 35-45 % í skandinavisku londunum, sum víst varð á í talvu 1 omanfyri. Hesi tøl benda greitt á, at ein lutfalsliga nógv størri partur av teimum saml aðu heilstænastunum verða bjóðaðar í sjúkrahúsverkinum í Føroyum, tí sonevnda sekundera geiranum. Fyrivarni skal takast fyri, at tað eisini kann vera munur á uppgerðarhættum. Í so fall kundi ein frágreiðing upp á høgu føroysku útreiðslurnar verið, at onkrar útreiðslur eru íroknaðar, sum ikki eru íroknaðar í útreiðslunum hjá hinum londunum. Niðanfyri er eitt yvirlit yvir sjúkrahúsútreiðslurnar í Føroyum í tíðarskeiðnum 2009 til 2015 og fíggjarætlanin fyri 2016. Endamálið við talvuni er lutvíst at vísa gongdina í útreiðslunum og lutvíst at vísa, hvørjir postar eru við. Tað síðsta er fyri at vísa, hvørjir postar eru grundarlag fyri samanberingina við norðurlendsku londini omanfyri. Talva 7.4: Sjúkrahúsútreiðslur í Føroyum (2009 2015/16) 1.000 DKK 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Landssjúkrahúsið 394.420 402.543 384.381 387.236 388.871 402.540 578.862 594.362 Virksemi uttanlands 138.618 138.176 142.623 145.148 149.678 137.186 0 0 Medicoteknisk tól 7.462 16.001 11.045 7.166 7.959 8.029 8.974 9.000 Landssjúkrahúsið, útbygging 36.294 24.208 26.900 16.350 24.789 12.206 23.623 29.123 Klaksvíkar sjúkrahús 60.524 61.878 62.320 62.600 62.560 64.790 65.489 67.482 Klaksvíkar sjúkrahús, løgur 1.017 1.492 831 3.260 1.708 11.403 2.000 2.000 Suðuroyar sjúkrahús 47.249 49.306 52.122 52.034 53.025 54.115 56.486 57.575 Suðuroyar sjúkrahús, løgur 1.208 2.498 2.505 1.109 809 0 0 800 Serstakur sjúkrahúsheilivágur 0 0 33.199 35.930 36.586 41.501 42.188 50.025 Umsiting sjúklingatrygging 0 0 0 0 59 260 234 350 Sjúklingatrygging 0 0 0 0 205 491 6.505 2.000 Deildin fyri Arbeiðsog Almannaheilsu 1.693 1.661 2.072 2.022 2.059 1.652 1.858 1.858 688.485 697.763 717.998 712.855 728.308 734.173 786.219 814.575 Talva 7.4 - Kelda: Úttrekk fra Leiðslukunningarskipanin, Føroya Gjaldstova. Samlaðu sjúkrahúsútreiðslurnar eru hesa tíðina hækkaðar frá 688 mió. kr. til 815 mió. kr., sum er ein øking upp á knappar 230 mió. kr. Serliga sæst hækkingin í 2014 og 2015 mest í játtanini til Landssjúkrahúsið. Ein týðandi partur av frágreiðingini er, at játtanin til viðgerðir uttanlands er løgd undir Landssjúkrahúsið (á leið 140 mió. kr.), men harumframt er ein nominel øking í játtanini upp á umleið 55 mió. kr. yvir tvey ár. Ein annar postur, sum er øktur mun andi, er útreiðslurnar til sjúkrahúsheilivág. Ein samanbering av sjúkrahúsútreiðslunum í mun til samlaðu útreiðslurnar hjá landskassanum vísa, at parturin er øktur frá uml. 15 % í 2009 til uml. 17 % í 2014 (yvirlit yvir samlaður útreiðslur nar hjá landskassanum fyri 2015 eru ikki tøkar enn). Ein annar háttur at samanbera, hvussu Føroyar standa seg í einari samanbering við onnur Norðurlond, er at samanbera talið av heilsustarvsfólkum, sum starvast í almenna geiranum. Sambært Mynd 7.4 niðanfyri er rættiliga stórur munur á, hvussu nógv starvsfólk eru í starvi innanfyri ymsu fakbólkarnar í Norðurlondunum. 70

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Mynd 7.4: Heilsustarvsfólk 2013 fyri hvørjar 100.000 íbúgvar í Norðurlondum Mynd: 7.4 - Kelda: Health Statistics for the Nordic Countries 2015 (Nomesco) Sambært hesari uppgerð, eru Føroyar eftirbátur í øllum starvsfólkabólkum uttan tannarøktarum og í ein ávísan mun ljósmøðrum. Serliga eru vit lutfalsliga langt undir norðurlendskt miðal, tá talan er um fysioterapeutar, ergoterapeutar og heilsurøktarar, meðan vit eru eitt vet undir støðið, tá vit samanbera til dømis sjúkrarøktarfrøðingar og sálarfrøðingar í starvi. Hesi tøl styrkja metingina omanfyri, at vit í Føroyum brúka lutfalsliga minni pening upp á heilsuverkið í sínari heild enn grannalond okkara. Samanumtikið kunnu vit staðfesta, at tá vit samanbera tær samlaðu heilsuútreiðslurnar, liggja Føroyar í botninum av teimum norðurlendsku londunum og á sama støði, sum miðaltalið fyri OECD. Samanbera vit sjúkrahúsútreiðslurnar í Føroyum fyri hvønn íbúgva, liggja vit hægri enn onnur Norðurlond og eru tískil eisini væl omanfyri OECD londini. 7.2 Raðfesting í sjúkrahúsverkinum Tað er ikki bara ein føroyskur trupulleiki, men ein gjøgnumgangandi trupulleiki í øllum londum, at tað er ein gjógv, sum ikki slepst undan, millum tøkan pening og tørvin á heilsutænastum. Alt annað líka verður gjógvin størri frameftir, orsakað av demografisku broyt ingunum og ser liga tøkniligu menningini t.d. nýggjur og dýrur heilivágur. At tað áhaldandi er ein tøknilig menn ing, sum hevur fleiri viðgerðarmøguleikar við sær, er gleðiligt, men hevur samstundis við sær eina avbjóðing og ein tørv at raðfesta so rætt og so rættvíst sum møguligt. 7.2.1 Sjúkrahúsheilivágur og medisinsk-tøknilig útgerð Síðstu árini er nógvur nýggjur, effektivur og dýrur heilivágur komin fram til at viðgera millum annað krabbamein, sclerosu og hepatitis. Annar dýrur heilivágur er eisini ávegis. Sum sæst á myndini niðanfyri, er vøksturin í útreiðslunum til serligan sjúkrahúsheilivág vaksin ógvusliga seinnu árini. Í 2015 varð keypt fyri umleið 42 mió. kr., sum er ein trífalding av útreiðslunum í mun til ár 2000. Í 2016 eru 50 mió. kr. settar av, og tað er næstan ein ferfalding av útreiðslunum upp á 16 ár. 71

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Serstakur sjúkrahúsheilivágur (í 1.000 kr) Mynd: 7.5 Kelda: Búskaparskipan landsins Rákið við størri heilivágsútreiðslum er eisini kent uttanlands, og bæði í Stórabretlandi og Noregi eru politikararnir og myndugleikarnir farnir til verka og hava skipað serligar stovnar, sum hava til uppgávu at raðfesta og síðani góðkenna nýggjar viðgerðarhættir. Í báðum londum eru dømi um nýggjan dýran heilivág, sum ikki longur verður nýttur. Raðfestingin er m.a. galdandi fyri dýran krabbameinsheilivág, sum bara leingir heilt stutt um lívið og tí ikki verður keyptur longur. Skipanin í Noregi hevur virkað í umleið trý ár, og hon hevur ikki bara spart almenna sektorinum útreiðslur til nøkur sløg av dýrum heilivági, men hevur eisini verið fyri, at annar heilivágur er vorðin bíligari. Fleiri sløg av nýggjum heilivági (serliga móti krabbameini, gikt og sclerosu) kundu í 2014 keypast fyri ein prís, sum var 22 % lægri í Noregi, enn í Danmark 26. Royndirnar úr bæði Stórabretlandi og Noregi eru, at fleiri heilivágsframleiðarar bjóða sín heilivág fyri ein lægri prís av ótta fyri at verða vrakaðir. Føroyar hevur søguliga keypt meginpartin av heilivági gjøgnum Danmark. Í hesum samanhangi hevur Apoteksverkið gjørt eina avtalu við Amgros 27 um at keypa allan sjúkrahúsheilivág gjøgnum Amgros. Í Danmark er kjakið um raðfestingar í heilsuverkinum vaksið síðsta árið. Tað eru serliga regiónirnar, sum eiga sjúkrahúsini og hava ábyrgd av rakstrinum, sum hava sett fram ynski um ein nýggjan raðfestingarleist m.a. í sambandi við at keypa dýran sjúkrahúsheilivág. Fyri stuttum hevur politiska skipanin í Danmark tikið avgerð um at seta eitt heilivágsráð á stovn frá 1. januar 2017, sum skal meta um effektina hjá nýggjum heilivági í mun til prís. Málið er, at metingin skal tryggja regiónunum eitt betri samráðingar- og útbjóðingargrundarlag og har við lægri prísir á sjúkrahúsheilivági. 26 http://www.regioner.dk/aktuelt/nyheder/2015/april/fremskrivning+medicinudgifter+vil+%c3%a6de+budgetterne+i+2020 72 27 Amgros er ein politiskt stýrdur felagsskapur, sum økini eiga. Høvuðusuppgávan hjá Amgros er at tryggja, at almennu sjúkrahúsini í Danmark altíð hava neyðuga heilivágin tøkan - og at hann altíð er keyptur fyri ein góðan prís. Henda uppgávan verður loyst við útboði og stórinnkeypi.

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Endamálið við danska heilivágsráðnum er hetta: Heilivágsráðið tryggjar, at nýggjur sjúkrahúsheilivágur verður tikin í nýtslu skjótt og á sama hátt tvørtur um sjúkrahús og regiónir Heilivágsráðið setur størri krøv til skjalprógv um, at nýggjur og verandi heilivágur, bæði í primera og sekundera geiranum, eru til gagns fyri sjúklingarnar Heilivágsráðið tryggjar eitt sterkari grundarlag fyri príssamráðingum og útboði hjá Amgros Leisturin líkist nógv tí norska leistinum 28, men munurin er, at norski leisturin er breiðari við tað at hann, umframt heilivág, eisini umfatar metingar av medisinsk-tøkniligari útgerð, medisinskar og skurðmannagongdir og diagnostiskar kanningar. Heilivágsráðið skal út frá einari meting um, í hvønn mun heilivágurin er lívsleingjandi; hevur færri hjáárin og gevur økta lívsgóðsku, flokka heilivágin í ein av seks flokkum, saman borið við verandi standardviðgerð. Flokkingin hevur týdning fyri príssamráðingarnar við heilivágs fyritøkurnar. Tess hægri flokking, tess meira vilja regiónirnar rinda fyri nýggja heilivágin. Umframt fakligu flokkingina hjá Heilivágsráðnum av tí nýggja heilivágnum, fyrireikar Amgros eina heilsubúskaparliga greining, sum er bygd á fakligu flokkingina og avleidda kostnaðin av heilivágnum. Endamálið við heilsubúskaparligu greiningini er at meta um og rokna út, hvørt prísspennið kann góðtakast í príssamráðingunum við fyritøkuna. Við útgangsstøði í heilsubúskaparligu greiningini og flokkingini hjá Heilivágsráðnum av heilivágnum, fer Amgros í príssamráðingar við heilivágsfyritøkuna. Um samráddi prísurin er lægri ella líka, sum tað roknaða prísspennið, sendir Heilivágsráðið eitt viðmæli til regiónirnar um, at heilivágurin skal bjóðast sum standardviðgerð. Í teimum dømum, har samráddi prísurin er hægri enn ásetta prísspennið, kunnar Amgros Heili vágsráðið um hetta. Við støði í tí, boðar Heilivágsráðið frá, at heilivágurin ikki kann við mælast til nýtslu sum standardviðgerð. Fyritøkur hava altíð møguleika fyri at bjóða ein nýggjan prís, ella senda nýggj skjalprógv. Heilivágsráðið skal eisini meta um nýggjan og verandi heilivág í mun til, hvussu ymiskur heilivágur á sama viðgerðarøki skal setast í eina viðgerðarvegleiðing. Roknað verður við, at tað kann taka tríggjar mánaðir at meta um nýggjan heilivág. Av tí, at Føroyar hava eina avtalu við Amgros, fær tað týdning fyri prísirnar, sum Føroyar keypa sjúkrahúsheilivág fyri, tá heilivágsráðið verður sett á stovn. Landsstýrismaðurin setti í 2011 eitt føroyskt heilivágsráð, sum hevur til uppgávu at ráðgeva lands stýrismanninum og áseta leiðreglur um nýtsluna av dýrum sjúkrahúsheilivági. Har umframt skal ráðið hava eftirlit við nýtsluni av dýrum sjúkrahúsheilivági. Eingin orka er fyri at gera ein raðfestingarleist í Føroyum, har t.d. heilsubúskaparligar greiningar verða gjørdar av heili vági. Føroyska heilivágsráðið eigur at fara undir eitt samstarv við tað danska, sum er undir stovnseting, soleiðis at sami heilivágur verður brúktur í standardviðgerð í báðum londum frá 2017. 28 Leisturin í Noregi eitur Nasjonalt system for innføring av nye metoder i spesialisthelsetjenesten - www.nyemetoder.no 73

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ SAMSTARV VIÐ DANSKA HEILIVÁGSRÁÐIÐ Mælt verður til, at føroyska heilivágsráðið byrjar eitt samstarv við danska heilivágs ráðið, sum er undir stovnseting, soleiðis at sami heili vágur verður brúktur í standardviðgerð í báðum londum frá 2017. Harumframt er tørvur á at raðfesta og gera heilsubúskaparligar greiningar av allari viðkomandi heilsutøkni, t.v.s. ikki bara heilivági. Seinastu árini hevur tað verið trot á samskipaðum avgerðum um innkeyp og nýtslu av medisinskari tøkniligari útgerð. Tað hevur verið trot á yvirskip aðari stýring á hesum økinum, og tí hevur eingin tryggjað, at útgerðin verður nýtt til fulnar. Tí eigur eitt heilsutøkniligt ráð at verða sett á stovn í Føroyum, sum ger tilmæli til landsstýrismannin um nýtslu av medisinsk-tøkniligari útgerð og medisinskum og skurð mannagongdum og diagnostiskum hættum. Ráðið eigur at taka støði í metingunum, sum verða gjørdar av Nasjonalt system for innføring av nye metoder i spesialisthelsetjenesten í Noregi. STOVNSETAN AV HEILSUTØKNILIGUM RÁÐIÐ Mælt verður til, at eitt heilsutøkniligt ráð verður sett á stovn í Føroyum, sum ger tilmæli til landsstýrismannin um nýtslu av medisinsk-tøkniligari útgerð. Ráðið eigur at taka støði í metingunum, sum verða gjørdar av Nasjonalt system for inn føring av nye metoder i spesialisthelsetjenesten í Noregi. 7.3 Ein meting av tí fíggjarliga tørvinum Ein meting av fíggjarliga tørvinum hjá føroyska sjúkrahúsverkinum er gjørd. Metingin er grundað á samanberingar av útreiðslunum til heilsu- og sjúkrahúsverk í Føroyum, Norðurlond um og OECD, serlæknamangulin, demografiskar broytingar og tøknologiska menning. Í kapitli 1 eru metingar eisini gjørdar av fíggjarliga tørvinum av ávísum tilmælum. 7.3.1 Útreiðslustøðið samanborið við Norðurlondini og OECD Sum víst var á omanfyri, eru heilsuútreiðslurnar í Føroyum fyri hvønn íbúgva umleið á støði við miðal fyri OECD og í lægra enda samanborið við tey norðurlendsku londini. Samstundis vísti greiningin, at okkara sjúkrahúsútreiðslur eru væl omanfyri OECD og eisini omanfyri hini Norður londini. Víst var somuleiðis á, at í Føroyum eru sjúkrahúsútreiðslurnar ein lutfalsliga nógv hægri partur av samlaðu heilsuútreiðslunum enn í hinum londunum. Í Føroyum er lutfallið 75-80 prosent samanborið við millum 35 og 45 í okkara grannalondum. 74

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ Hetta bendir á, at ein partur av teimum uppgávum, sum í øðrum londum hoyra til dømis primera geiranum til, í Føroyum verða loystar á sjúkrahúsinum. Hinvegin kann hetta eisini vera ein ábending um, at útreiðslurnar til sjúkrahús í Føroyum í roynd og veru eru hægri enn í øðrum londum. Ein lutfalsliga stórur partur av útreiðslunum fara til viðgerðir uttanlands. Hetta hevur við sær kostnað í mun til ferðing og uppihald, umframt tær samfelagsbúskaparligu av leiðingar nar av mistari arbeiðsmegi, bæði fyri avvarðandi og sjúkrahúsverkið. Haraftrat starvast fleiri konsulentar á føroysku sjúkrahúsunum, serliga orsakað av vantandi serlæknum. Samanborið við Danmark og Svøríki, eru samlaðu heilsuútreiðslurnar fyri hvønn íbúgva millum 10.000 og 15.000 krónur hægri enn í Føroyum. Tað merkir, at tær samlaðu útreiðslurnar til heilsuverkið áttu at verið millum 200 og 300 mió. hægri, fyri at koma á støði við tær í Dan mark og Svøríki. Ganga vit útfrá, at luturin hjá føroyska sjúkrahúsverkinum er út við 80 pro sent av samlaðu útreiðslunum, skal sjúkrahúsverkið uppraðfestast við millum 160 og 240 mió. krónur, fyri at koma á støði við Danmark og Svøríki, sambært hesi samanbering av útreiðslustøðinum. 7.3.2 Tørvur á fleiri serlæknum Í kapitli 4 varð staðfest, at føroyska sjúkrahúsverkið vantar eina røð av fast settum serlæknum, um málið um at kunna bjóða flest allar kanningar og viðgerðir í Føroyum skal røkkast. Somuleiðis varð staðfest, at roknað til fulltíðarstørv, starvaðust fleiri enn 15 serlækna konsulentar í føroyska sjúkrahúsverkinum. Hetta er ein neyðug fyribils loysn, til tess at tryggja tænasturnar í Føroyum, men neyvan ein burðardygg loysn í longdini. Haraftrat er hendan loysnin dýrari millum 15 og 20 prosent enn at seta serlækna í fast starv, og fyri sjúk lingin ein verri loysn. Við tí í huga, at ein partur av teimum ósettu størvunum eru fíggjað innan verandi játtan, verður mett, at tørvur er á einari meirjáttan til áleið 15 serlæknar við hjálparfólki. Hetta svarar til ein tørv á umleið 20 mió. krónur. Samanborið við grannar okkara tikist verða greitt, at neyðugt verður við munandi uppraðfesting innan fleiri aðrar fakbólkar í heilsuverkinum. Í hesum arbeiðinum hava vit ikki gjølla greinað, hvør veruligi tørvurin er innan ymsu fakbólkarnar. Greitt er, at til dømis endurvenjing ikki er eitt raðfest øki í føroyska sjúkrahúsverkinum. Eisini eru greiðar ábendingar um, at aðrir starvs bólkar eitt nú sálarfrøðingar ikki verða nýttir í sama mun í sjúkrahúsverkinum, sum í Dan mark. Eitt tilmæli í Menningarætlanini er, at gjørd verður ein skipað gjøgnumgongd av møgu leikunum fyri uppgávuflyting millum fakbólkar. Ein slík greining kann eisini vísa á tørvin til eina aðra og betri samanseting av heilsustarvsfólkunum á sjúkrahúsunum. 7.3.3 Demografisku broytingarnar Í metingini av tørvinum fyri fígging, sum bert bygdi á fólkaframskrivingina hjá Hagstovuni, varð greitt frá, at útreiðslurnar helst fóru at økjast við minst 120 mió. krónum fram ímóti 2040, svar andi til einar 5 mió. krónur árliga. Hendan metingin byggir sum sagt einsamalt á tær demo graf isku broytingarnar við støði í núverandi játtan. Tað merkir, at økingin í útreiðslum er til sama virksemi og tænastur sum sjúkrahúsini veita í dag. 75

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ 7.3.4 Medisinska menningin Onnur viðurskifti hava stóra ávirkan á fíggjarliga tørvin í framtíðini. Eitt nú tann medisinska menn ingin við alt fleiri viðgerðarmøguleikum og nýggjum og betri heilivági, tólum og viðgerðar hættum. Tað er so at siga ógjørligt at meta um, hvussu nógv hendan menningin kemur at kosta. Men ein meting, sum byggir á prísvøksturin annars í samfelagnum og við atliti til, at talan er um hátøkniliga menning, er rímiligt at halda, at útreiðslurnar í mun til medisinsku menningina liggja um 1 til 2 prosent um árið av teimum samalaðu útreiðslunum til sjúkra hús verkið. Tað svarar til eina øking á millum 8 og 16 mió. árliga. Ein partur av nýggju viðgerðarhættunum fer tó at koma ístaðin fyri verandi viðgerðir og við hesum í huga kann verða roknað við, at vøksturin verður á eitt stað ímillum 6 og 12 mió. krónur árliga. 7.3.5 Niðurstøðan fíggjarligar metingar Alt í alt er niðurstøðan, at tann fíggjarligi tørvurin fer at vaksa komandi árini. Hetta er sama mynstur, sum vit síggja í okkara grannalondum. Vavið av útreiðsluvøkstrinum valdast politisku rað festingarnar. Men tað kemst ikki uttanum, at eftirspurningurin fer at vaksa, og hyggja vit eftir teimum demografisku broytingunum og medisinsku menningina, so merkja bara hesar remb ingar ein øktan tørv á fígging á 11 til 17 mió. krónur um árið hvørt ár fram ímóti 2040. Viðgerðarmøguleikarnir gerast betur og fleiri, samstundis sum borgarin eisini gerst meira tilvitaðum um møguleikar fyri viðgerðum. Hetta setur stór krøv til alt heilsuverkið. Politisku avbjóðingarnar og ikki minst politiska ábyrgdin er at síggja til at tilfeingi verður gagnnýtt á besta hátt. 76

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 77

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Fylgiskjal A Anæstesiologi Radiologi Ortopædi Parenchym Gyn Obs Otologi Opthalmologi Psykiatri Børnepsykiatri Endokrinologi Kardiologi Lungemedicin Gastroenterolog Nefrologi Infektionsmed. Neurologi Rheumatologi Hæmatologi Onkologi Pædiatri Dermatologi Geriatri Arbejdsmedicin Patologi Urologi Plastikkirurgi Mikrobiologi 78

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ intern med. klin. fysiologi klin. biokemi Normerede, men ubesatte stillinger: 15 Stillinger besat med speciallæger over 60 år: 12 Stillinger besat med overlæger under 60 år: 20 Ikke-normerede stillinger, der burde Tindes hvis man ekstrapolerer fra speciallægeantal i Danmark: 36 opgjort jun 2016 Kilde for speciallægeantal i DK 2012: Sundhedsstyrelsens rapport LÆGEPROGNOSE Udbuddet af læger og speciallæger 2012-2035 79

ÁLIT MENNINGARÆTLAN FYRI SJÚKRAHÚSVERKIÐ Fylgiskjal B 80

HEILSU- OG INNLENDISMÁLARÁÐIÐ 81