Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr. 2 2007 Úr innihaldinum: Tema: Eldrarøkt Nýggja nevndin Altjóða sjúkrarøktar frøðisdagur Røntgan
Útgevari og ábyrgd: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar INNIHALDSYVIRLIT 03 Leiðarin Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøtu 14 Postrúm 1285 110 Tórshavn Tlf. 31 13 09 Fax 31 62 72 e-mail: sff@sff.fo www.sff.fo Skrivstovan er opin: mánadag, týs dag og fríggjadag kl. 9-13. Hósdag kl. 13-17. Mikudag er stongt. Nevndin í SFF: Vár í Gong, forkvinna Sonja Nielsen, næstforkvinna Inga Old Hensia Einarsson Óluva í Gong Per Johannessen Nicolina Højgaard Starvsfólk á felagnum: Vár í Gong, forkvinna Hansa Christiansen, bókh./skrivari Joan Ziskason, fakl. skrivari E-mail Vøka: voka@sff.fo Loyvt er at endurgeva tilfar (myndir undan tiknar) við teirri treyt, at keldan verður nevnd. Seting, umbróting og prent: Føroyaprent 04 Kunning frá felagnum 07 Tema: Eldrarøkt 08 Tey hava livað eitt heilt lív uttan okkum 10 Ein gáta sum skal loysast hvønn dag 14 Yrkisførleikin tryggjar røktina 16 Gerontologi læran um tað at gerast gamal 21 Bachelorútbúgvingin sjúkrarøkt við atliti at eldri og teirra serstøðu 24 Nýggja nevndin 26 Álitisfólkafundur 27 Altjóða sjúkrarøktarfrøðisdagur 2007 30 Røntgan 31 Tíðindaskriv frá sjúkrarøktaretiska ráðum Permumyndin Eldra konan á myndini eitur Myrtly Lervig og hon býr á heiminum á Mýrunum. Yngra kvinnan eitur Unn Justinussen, sjúkra røktarfrøðingur, og hon er dagligur leiðari á heiminum. [ 2 ]
LEIÐARIN VIÐ VÁR Í GONG Eftir at hava sitið í forkvinnusessinum í góðar 4 mðr., havi eg nú fingið eitt lítið innlit í, hvat rørir seg kring landið. Avbjóðingarnar eru stórar, og umframt at taka sær av teimum málum, sum koma inn á felagið, havi eg ætlanir um at útgreina og sjónliggera okkara fakbólk í samfelagnum. Heilt ítøkiligt er fyrsta stigið longu tikið tann nýggja heimasíðan verður liðugt smíðað beint eftir summarsteðgin, og verður vónandi eitt forum fyri allar sjúkra røktarfrøðingar, tá talan er um at finna vitan, fáa upplýsing og kjakast. Eisini vóni eg, at heimasíðan verður eitt forvitnisligt stað fyri fjølmiðlar, politikarar og onnur áhuga, at fáa eitt innlit í okkara fakøki og hvat rørist har. Ætlanin er, at hava eina nútímans heimasíðu, við nógvum spennandi og gevandi tilfari, og við einum livandi kjaki millum sjúkrarøktarfrøðingar. Ískoytisútbúgvingin Sjúkrarøktarfakið stendur fyri nógvum avbjóðingum, fyrr í ár fingu fyrstu bachelorarnir prógv, og er hetta eitt sera stórt framstig fyri okkara fak. Tó eru tað fleiri sjúkrarøktarfrøðingar, sum hava tikið prógv eftir gomlu útbúgvingini, sum kenna seg eitt sindur við undirluta, serliga orsakað av, at tað verður ein ávísur lønarmunur millum hesar báðar bólkar. Tær eftir bachellor útbúgvingini hækka eisini starvsaldur á hvørjum ári. Sera nógvir fyrispurningar eru komnir inn á felagið, um nær tann lovaða ískoytisútbúgvingin fór at vera sett í verk. Heilt ítøkiligt kann sigast, at felagið hevur á fundi við Jógvan á Lakjuni, landsstýrismann, í mai mánaða, fingið hansara orð fyri, at pengar verða settir av á fíggjarlógini fyri 2008, soleiðis at ískoytisútbúgvingin til bachelor kann byrja longu næsta ár. Skúlin er klárur at seta útbúgvingina í verk. Vøka Fakblað okkara Vøka er eitt sindur ham skift hesuferð. Tað hevur av felagnum verið mett, at hesar broytingar vóru neyðugar, fyri at skipa blaðið betur. Tað fara at vera nakrir fastir tættir hvørja ferð, av hesum kann nevnast, at eitt tema verður lýst og viðgjørt í hvørjum blaði. Eisini er ætlanin, at tær lesandi skulu eiga 1-2 síðir, har evnir sum røra seg á skúla num verða tikin upp, vónandi kemur hesin táttur í blaðið næstu ferð. Sum nakað heilt nýtt verður eisini farið undir táttin í røntguni, har ein sjúkra røktar - frøðingur fær settar nakrar fast lagdar spurningar. Vónandi taka tit gott ímóti hesi nýstoyptu útgávuni. Stórur tørvur á sjúkra røktarfrøðingum í eldrarøktini Temaði hesaferð er eldrarøkt. Tað skal ikki vera nøkur loyna, at eg sjálv kom beint úr eldrarøkini í forkvinnusessin, og valdi, nú tá alt annað er so nýtt fyri meg, eitt tema, sum eg frammanundan kenni sera nógv til. Eldraøkið er eitt alsamt vaksandi øki. Í álitinum um fram tíðarsjúkrahúsverk stendur m.a, at arbeitt skal vera fram í móti, at fleiri av teimum gomlu, sum fylla sjúkra hússengur, heldur skulu út í tann primera sektorin, tí mett verður, at tey heldur hoyra heima har. Í álitinum stendur, at nógv fleiri røktarheimspláss skulu fáast til vega, og er metingin, at tað væntandi fara at mangla 30 sjúkrarøktarfrøðingar í eldrarøktini í 2009. Tað kann skjótt staðfestast, at tað í núverandi støðu eru alt ov fáir sjúkrarøktarfrøðingar í eldrarøktini. Hetta kemur serliga til sjóndar, tá tann fakliga grundgevingin og kjakið fer fram í gerandisdegnum. Eisini kann tað vera ein tyngjandi byrða altíð at standa einsa mallur við øllum av gerðum og truplum støðum, sum einasti sjúkrarøktar frøðingur á eini røktar heimsdeild. Mín hugsan er tí, at tað má arbeiðast fram í móti, at tað eru fleiri enn 1 sjúkrarøktarfrøðingur á hvørjum arbeiðsstaði, óansæð um talan er um eitt lítið sambýli ella dag stovn. Í síðsta enda fremur hetta vøkst ur fakliga fyri tann einstaka sjúkra røktarfrøðingin, og á hini síðuni verður tryggjað ein væl grundað og trygg røkt til borgaran. [ 3 ]
KUNNING FRÁ FELAGNUM Kunning frá felagnum Nevndin Tá freistin at stilla upp til nýggja nevndar valið var av 23. apríl 2007 kl 13.00, vóru 6 uppstillingar komnar inn. Hetta inniber, at onki nevndarval var, tí øll tey uppstillaðu koma í nevndina, sum við forkvinnuni telur 7 limir. Nýggja nevndin sær soleiðis út: Vár í Gong, forkvinna Sonja Nielsen, næstforkvinna Per Johannessen Óluva í Gong Nikolina Højgaard Hensia Einarson Inga Old Nevndin hevur skipað seg við Sonju Nielsen sum næstforkvinnu. Sjá innlegg aðra staðni í blaðnum um nevndar limirnar. Fundur við mentamálaráðharran um ískoytisútbúgvingina 23. mei hevði felagið fund við Jógvan á Lakjuni, lands stýrismann í mentamálum. Fundurin snúði seg um, at tað breiðir seg misnøgd millum sjúkra røktarfrøðingar, tí ongir pengar eru til ískoytisútbúgvingina. Fundurin var sera positivur og konstruk tivur. Jógvan var sera áhug aður og lurtaði væl eftir tí, vit bóru fram hann sá álvaran í trupulleikanum. Hann lovaði, so gott sum hann kundi, at pengar til ískoytisútbúgvingina skulu setast av til 2008, soleiðis at útbúgvingin kann byrja longu í januar 2008! Nýggjur fakligur skrivari Felagið hevur júst sett ein fakligan skrivara, Joan Ziskason, fyri Anniku á Steig Egholm, sum er farin í barnsburðarfarloyvi. Joan Ziskason er gomul í garði, tá talan er um fak felagsarbeiði, hon sat sum for kvinna frá 1996-2001 og hevur sitið í nevnd felagsins frá 2004-2007. Joan byrjar í starvinum tá vit lata upp aftur eftir summarfrítíðina. Vit ynskja henni hjarta liga vælkomna aftur á felagið. Summarfrí Skrivstovan hevur eins og undanfarin ár afturlatið vegna summarfrí frá 16. juli til og við 10. august 2007. Felagið ynskir øllum eitt gott summar. Sjúkrarøkt 2008 Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar hevur næsta ár 20 ár á baki sum sjálvstøðugt felag. Í hesum sambandi ætlar felagið at nýta høvi til at marknaðarføra og lýsa okkara fak. Hetta verður gjørt við tiltøkum, fyrilestrum o.ø, sum skulu koyra gjøgnum alt árið. Ynskiligt hevði verið at fingið dekka øll øki og ser greinir innan yrki, soleiðis at tann sera týdningarmikli leikluturin, vit hava í samfelagnum verður sjónligt gjørd ur. Felagið fer í næstum at seta niður ein arbeiðsbólk, sum hevur til uppgávu at samskipa tey ymisku tiltøkini. Í hesum sambandi vilja vit heita á allar limir um at koma við tankum og hugskotum hesum viðvíkjandi. Komið inn á gólvið, ringið ella sendið ein teldupost. Vónandi taka øll gott undir við hesum átaki! Bókin Bókin um sjúkrarøktarfrøðingar í Føroy um, kom út í vár. Limir kunnu fáa bók ina ókeypis, við at avheinta hana á felagnum. Enn eru fleiri limir, sum ikki hava nýtt hendan møguleika, og fara vit at heita á hesar, um at koma eftir bókini. Kjaktorg Felagið hevur ætlanir um í heyst at skipa fyri kjaktorgum, har evni verður okkara fakligi samleiki. Torgini verða skipað uml. eina ferð hvønn mánaða, og er ætlanin at 10-20 limir hvørja ferð [ 4 ]
[ 5 ]
KUNNING FRÁ FELAGNUM kunnu tekna seg til at luttaka. Felagið fer at hava kompetent fólk til at stýra kjakinum, og at hjálpa reflektión. Endamálið er at styrkja tann fakliga samleikan hjá tí einstaka liminum. Nærri verð ur at frætta um hetta átak eftir summarsteðgin. PKA Til allar limir í PKA Í samband við, at PKA hevur vent sær til limirnar, við einum tilboði um møguleika at skifta Hjúnaðarfelag/ sam livarapensjón um við Pensjón við deyð, hava nógvir sjúkra røktarfrøðingar vent sær til felagið, og til umboðini í PKA, fyri at fáa ráðgeving um, hvat tey skulu velja. Ringt er hjá okkum at ráðføra tann einstaka, tí royna vit, sum eina hjálp, at koma við hesum samandráttinum um, hvat tað snýr seg um. Støðan í dag Í dag verður hjúnaðarfelag/sam livarapensjón við deyða útgoldin til hjúnaðar felag ella samlivara í 10 ár ella so leingi hjúnaðarfelagin/sam livarin er á lívi, alt eftir, hvør avtalan er. Pensjónin verður útgoldin hvønn mánaða, og verður skattað sum per sónlig inntøka. Um hjúnaðarfelagin/samlivarin doyr aftaná, at tú ert farin uppá pen sjón hevur ongin annar rætt til at fáa útgoldið pensjón eftir teg. Um tú ert støk/stakur og doyr áðrenn tú ert pension erað/ur, verður ein ein gangsupp hædd, ið er á støði við, hvat hjúnaðar felagi/samlivari vildi fingið útgoldið í 4 ár. Í hesum føri verður 40% goldið til statin. Henda upphædd verður útgoldin til nærmasta avvarandi um ikki annað er avtalað. Um tú ert stakur tá tú fert uppá aldurspensjón, fært tú goldið eina eykaupphædd afturat pensjónini, sum er 5% av tínari pensión. Minnist til, at samlivarin ikki automatiskt hevur rætt til sam liv arapensjón, tað má gerast við einari Begunstigelses erklæring í PKA. Nýggja skipanin Nýggja tilboðið byggir á nútíðar familju mynstrið, og tí verður lagt upp til eitt meira liðiligt pensiónstilboð við deyð. Tilboðið gongur út uppá, at pensjón við deyð verður útgoldin óansæð um tú er gift, samlivandi ella støk. Pensjónin verður útgoldin til nærmasta avvarandi ella annan, ið tú ynskir skal hava pensjónina útgoldna, (hetta skal tó skrivliga boðast frá til PKA). Doyrt tú áðrenn pensiónsaldur kann hjúnaðarfelagin/samlivarin ella børn undir 24 ár velja at fáa pensjónina útgoldna mánaðarliga í upp til 10 ár ella at fáa pensjónina útgoldna sum eina eingangsupphædd. Verður skattað á sama hátt sum við skipanini í dag. Doyrt tú aftaná, at tú ert farin upp á pensjón, vil pensjónsupphæddin líðandi minka aftaná 5 ár fyri síðani heilt at fella burtur aftaná 15 ár. Um tú doyrt fyrstu 5 árini aftaná, at tú ert farin upp á aldurspensjón vilja tey avvarandi fáa fulla pensjón við deyð (í 10 ár ella sum eina eingangsupphædd). Um tú doyrt meira enn 5 ár aftaná aldurs pensjonering vil avvarandi fáa pensjón við deyð útgoldna sum mun in millum 15 ár og áramálið tú doyði aftaná aldurspensjonering. Aftan á 15 ár frá aldurspensjoneringini fellur pensjón við deyð burtur. Møguleiki er heilt at frávelja pensjonering við deyð, tá ið tú fert frá við aldurspensjón. Hetta vil so tryggja tær sjálvum eina hægri aldurspensjón. Ringt er hjá okkum at vegleiða í hvørjum einstøkum føri, um tú skalt velja hjúnaðarfelag/-samlivarapensjón ella pensjón við deyð, tí valið er tengt at, hvønn tað er tú vilt tryggja tá tú doyrt. Tá tú skalt velja mást tú fyrihalda teg til tína egnu forsyrgjaraábyrgd og síðani umhugsa um verandi pensjónsavtala er betri til tín og tína familju ella um tilboði um pensjonering við deyð er betri. Í pensjónsuppgerðini tú fekst sendandi frá PKA í maj mánaði sært tú upphæddirnar talan er um. Tit hava øll fingið ein bláan faldara frá PKA sum nágreiniliga fortelur um nýggju skipanina. Aftast í faldaranum eru fleiri dømir, ið vísa á, hvussu fólk hava valt og á hvørjum grundarlag. Lesið hesi dømini, eg haldi tey eru góð og vísa, hvat tú skal hugsa um, áðrenn støða verður tikin. Eru tað framvegis ivaspurningar eru tit vælkomin at ringja til Onnu Suffíu Durhuus á tlf. 317373/314622 ella til Helenu Dahl Joensen á tlf. 314830/304599-5555. Freistin at geva svar uppá hesa nýggju pensjón við deyða er longd til 31. juli 2007. Hetta er orsakað av, at nógv fleiri limir enn vænta, hava leitað sær ráðgeving. Vinarliga heilsan Anna Suffía Durhuus og Helena Dahl Joensen, delegeraðar í PKA [ 6 ]
Tema: Eldrarøkt [ ] 7
Tey hava livað eitt heilt lív uttan okkum Tey hava livað eitt heilt lív uttan okkum Heimavitjanartænastan í Tórshavnar kommunu ger árliga umleið túsund vitjanir hjá fólki, sum eru farin um tey sjeyti fimm. Tosað verður um heilsuna og lívsgóðskuna sum heild. Sjúkrarøktar frøðingurin, sum kemur á vitjan, ráðgevur og vegleiðir um ymisk tilboð, sum eru at fáa, men tað hevur alstóran týdning at møta hesum fólkunum, har tey eru. Vit kunnu umvegis samrøðu skapa motivatión, men vit kunnu ikki noyða nakað niður yvir høvdið á eldri fólki, sum hava livað eitt heilt lív uttan okkum. Tað vildi verðið virðingsleyst, sigur Jónvør Christiansen, leiðari á Heima vitjanartænastuni í Tórshavnar kommunu Tekstur: Solby A. Eliasen solby@mail.djh.dk Nú er aftur tíð at fáa heimavitjan. Tað stendur tygum í boði at fáa vitjan ella ikki. Vitjanin er ikki bindandi á nakran hátt og er ókeypis. Samtalan er í trúnaði, og vitjanin varir umleið ein tíma. Soleiðis byrjar eitt bræv til eina konu, sum hevur havt heima vitjanar tænastuna hjá sær fyrr. Tað stendur fólk unum púra frítt at taka av ella ikki, men tey allarflestu taka av. Í 2006 vóru 1006 brøv send út og bert 68 tóku ikki av tilboðnum. Tað svarar til góð seks prosent, og tað er lágt, metir Jónvør Christiansen, leiðari á Heimavitjanar tænastuni. Heimavitjanartænastan er eitt tilboð til eldri fólk í kommununi, sum eru farin um tey sjeyti fimm og stórt sæð klára seg sjálvi. Tilboðið gongur út uppá, at ein sjúkra røktarfrøðingur kemur heim til teirra at tosa um heilsuna og lívið hjá við komandi sum heild. Enda málið við tænastuni er at bøta um lívsgóðskuna hjá teimum eldri. Mong eldri fólk hava livað við ymsum trupulleikum ella koma í trupulleikar, sum tey kunnu hava tørv á at tosa við onkran um. Tá kann tað vera gott hjá teimum at fáa ta veg leiðing ella ráðgeving, sum eitt nú Heimavitjanartænastan veitir. Heimavitjanartænastan ráðgevur sera breitt bæði um hjálpartól, hvat slag av viðgerð er at fáa, dagtilboð til tess at bøta um lívsgóðskuna og ikki minst heilivág. Tosað verður somuleiðis um lívsmót, lívið sum heild og um deyðan. Og seinnu árini hevur eitt fokusevni verið. Soleiðis at tá fólk fáa bræv frá tænastuni fáa tey at vita, at fokusevnið hetta árið til dømis er fyribyrging av falli. Og faldarar um evnið verða sendir við brævinum, og tosað verður sjálvandi um evnið á vitjanunum. Fakta Heimavitjanartænastan í Tórshavnar kommunu varð sett á stovn í 2002. At byrja við var bert tað eina starvsfólkið, men í dag starvast tvey fólk á tæn astuni Eitt fulltíðarstarv er og eitt er ¾ tíð Tænastan fevnir um fólk sum eru 75 ár og eldri, sum búgva heima hjá sær sjálvum og bert fáa reingerðarhjálp Einum nýtist ikki at hava trupulleikar til tess at fáa vitjan Heimavitjanartænastan vitjar fólkini tvær ferðir um árliga Talan er um eitt tilboð til tey eldru, sum sostatt sjálvi gera av, um tey taka av ella ikki Tænastan veitir ráðgeving og vegleiðing til eldri fólk í kommununi Arbeitt verður tvørfakliga inn an tænastuna. Eitt nú hittast sjúkrarøktarfrøðingar, fysio tera peutar, ergo tera peut ar og onnur regluliga at fundast um viður skifti teirra heimabúgvandi eldri. Í 2006 var talið á vitjanum 938 68 fólk søgdu nei takk til tilboðið í fjør [ 8 ]
Tema: Eldrarøkt ELDRARØKT Jónvør Christiansen Álit er lyklaorðið Takk fyri alt tað góða og einar góðar páskir. Soleiðis stendur skrivað á einum gulum seðli, sum liggur á eini konfekteskju á borðinum inni á skrivstovuni hjá Jónvør Christiansen. Konfekt eskjuna hevur Jónvør Christiansen fingið frá eini eldri konu, sum hevði trupult við at taka avgerð um, hvat skuldi gerast. Tilgongdin var long, men tá konan endiliga tók av, varnaðist hon, hvussu stóran tørv hon hevði á júst hesum tilboði. Tað er fyrst og fremst ein spurn ingur um álit millum persón og sjúkra røktarfrøðing. Tí tað, at tosa um heilsuna hjá sær sjálvum, er persónligt. At skula viðganga at trupulleikar eru farnir at stinga seg upp við árunum, kann verða trupult. Jónvør Christiansen greiðir frá, at ofta tosa tey eldru sjálvi um trupulleikarnar, men tað verður ikki gjørt frá fyrsta degi av. Tí fyrst mugu tey koma at tey, sum koma at vitja, áðrenn tosið kann fara at snúgva seg um sjálvt lívið og heilsuna. Álit er lyklaorðið. Tey mugu hava álit á mær fyri at kunna tosa um heilsuligar trupulleikar. Og tá álitið er uppbygt, koma tey ofta fram við trupulleikunum sjálvi. Harafturat hevur tað eisini týdning, hvussu væl sjúkrarøktarfrøðingurin kemur at kenna fólkið. Jú, meira verður tosað, jú, betri verður grundarlagið. Meira vitan eg fái, meira vakin eri eg. Vit arbeiða sera breitt innan hesa tænastuna. Tá eg arbeiddi á eini deild á Landssjúkrahúsinum, arbeiddi eg innan eitt ávíst øki. Tað ger man als ikki í Heimavitjanartænastun, greiðir Jónvør Christiansen frá. Og tað ger tað eisini spennandi, leggur hon afturat. Nei takk Men ikki altíð er tað, at tey eldru vilja taka ímóti tí hjálp, sum er at fáa. Tá kann tað vera trupult at lata professionellu hurðina aftur og fara heim eftir loknan arbeiðsdag, viðgongur Jónvør Christiansen. Tað er ein avbjóðing, tí um fólkið ikki vil hava nakra hjálp ella noktar fyri, at nakað er galið, og hóast eg síggi tað við mínum egnu fakligu eygum, at har kann enda galið, so kann eg ikki noyða tey til nakað sum helst. Tey eiga avgerðina, greiðir Jónvør Christiansen frá. Hon heldur fram, at tað serliga í tílíkum førum er av alstórum týdningi at møta fólkunum, [ 9 ]
Tey hava livað eitt heilt lív uttan okkum har tey eru sálarliga. Tí tað er ein orsøk til, at eitt fólk ikki vil hava hjálp, og kanst tú finna hesa orsøk, ber sum oftast til at tosa um hetta. Hon roynir altíð at greiða teimum væl og virðiliga frá tí, sum kann henda og fylgjunum. Men tað má gerast á ein siðiligan hátt, tí tú kanst jú eisini stoyta tey burtur, um tú ert ov ógvuslig, leggur Jónvør dent á og heldur fram, at óansæð hvat og hvussu so verður avgerðin hjá tí eldra vird. Tey hava jú livað eitt heilt lív uttan meg. Tó spyrji eg tey altíð, um vit ikki kunnu taka hetta uppaftur, næstu ferð eg komi á vitjan. Og er tað nakað, sum eg veruliga beri ótta fyri, so verður næsta vitjanin oftani nógv fyrr, greiðir Jónvør frá. Ofta kemur tað eisini fyri, at nakað eftir eina tílíka vitjan, ringir fólkið aftur til Jónvør og boðar frá, at tey hava broytt hugsan. At tey kundu hugsað sær at tikið av tilboðnum kortini. Hetta kemst av, at tey fáa stundir at hugsa seg um, og javnan ásanna tey, at sjúkrarøktarfrøðingurin hevur grein í sínum máli. Og sjálvandi eru tey som oftast nógv glaðari aftaná, at tey hava fingið ta hjálpina, sum teimum tørvar. Fakligheitin stóran týdning Jónvør Christiansen er sjúkra røktarfrøðingur. Harafturat er hon demenssam skipari, og hon leggur dent á týdningin av, at tað eru fólk við heilsu útbúgving, sum arbeiða á hesi tænastuni. Hevði eg ikki havt eina heilsufakliga útbúgving, høvdu tað óivað verið nógv ting, sum eg als ikki hevði sæð, tí eg reint fakliga als ikki hevði havt førleikarnar til at sæð ymsar trupul leikar, staðfestir hon. Áðrenn hon tók útbúgvingina sum demens-samskipari vardi hon seg fyri at tosa við tey eldru um júst hendan trupul leikan. Jónvør sigur, at hon kendi seg ikki nóg væl ílatna til at tosa um demens, men síðani hon fekk útbúgvingina hevur hetta ikki verið ein trupulleiki. Serliga tá tað kemur til heilivág. Vit ráðgeva jú ofta um heilivágin, og tað verða vit sjúkrarøktarfrøðingar útbúnir innan, so tað hevur stóran týdning, at fakligheitin liggur aftan fyri, tá tú skalt ráðgeva ella vegleiða eldri fólki, sigur Jónvør Christiansen. Sjúkrarøktarfrøðingar hava eina breiða vitan um menniskjað, men tað er av alstórum týdningi at kenna til, hvat aðrir fakbólkar standa fyri og kunna vísa til teirra, greiðir Jónvør frá. Vit hava samstarv við Heima tænastuna og fysio- og ergoterapeutar, heilsu atstøðingar, økonomu og onnur, sum starvast innan eldraøkið, og er tað samstarvið sera spennandi og gevandi, sigur Jónvør. Málið við heimavitjanartænastuni er at eftir nakrar vitjanir skal man vera komin runt um persónin. Tað merkir munn, eygu, oyru, sálarliga, hvussu sær við komandi upp á framtíðina, minnið hjá persóninum, hjartað, lungu, magi, nýr ur, livir, gonguføri og so framvegis. Komast skal runt um alt menniskjað, og tí er tað sjálvsagt, at her skal álit til og nógv tos. Samtalan millum persónin og sjúkrarøktarfrøðingin er amboðið innan hetta arbeiðsøkið. Men tað er eisini ein annar fyrimunur við Heimavitjanartænastuni. Vit hava tíðina til at tosa við fólkini. At sessast og tosa um teirra lív, hvussu tey hava tað og so framvegis. Tað er jú okkara arbeiði, sigur Jónvør Christiansen, leiðari í Heimavitjanartænastuni í Tórs havnar kommunu. Unn Justinussen EIN GÁTA SUM SKAL LOY Mong eldri fólk verða minnisveik við árunum. Ofta verður tað so galið, at tey ikki kunnu búgva fyri seg sjálvi. Tá flyta tey ofta inn á eitt heim, har starvsfólk eru um tey alt samdøgrið alla vikuna. Tað er ein stór og spennandi avbjóðing at arbeiða við minnisveikum fólki, tí tú arbeiðir á ein øðrvísi hátt, har tú gevur nógv av tær sjálvari. Men tú fært sanniliga eisini nógv aftur, sigur Unn Justinussen, sum hevur dagligu ábyrgdina av heiminum á Mýrunum í Runavík Solby A. Eliasen solby@mail.djh.dk [ 10 ]
Tema: Eldrarøkt KUNNING FRÁ FELAGNUM komnir til lívsins heystartíð, nýttu teirra ungdóm til at fiska. Teir vóru á útróðr um, sigldu langfarartúrar og so framvegis. Av tí sama leggja vit okkum eftir at tosa nógv um fiskiskap og útróður. Har afturat plagar onkur av monnunum eisini at rippa, og tað dámar teimum væl, greiðir Unn frá. Heimið í Runavík roynir at leggja seg eftir hesum arbeiðshátti, har heimið líkist vanliga heiminum so nógv sum til ber, sigur Unn. Til dømis eru starvsfólkini allatíðina um búfólkini. Har er onki serligt rúm, har starvsfólkini halda pausu. Tey eru í millum búfólkini, meðan tey eru til arbeiðis. Hjá okkum er onki vit og tit. Vit eru øll eitt húski, kann man siga, meðan vit eru til arbeiðis, sigur Unn. SAST HVØNN DAG Á heiminum á Mýrunum í Runavík eru búfólk og starvsfólk sum eitt húski. Átta búfólk búgva á heiminum, og tey eru øll minnisveik. Men fyri tað má lívið hjá teimum ikki støðga upp, og tað er eitt av hjartamálunum hjá Unn Justinussen. Hon brennir fyri at skapa innihald í lívið hjá hesum eldru fólkunum, sum hava livað eitt gott og langt lív. Endamálið er jú, at tey skulu hava eitt gott lív, so longi sum tey liva, slær Unn fast. Unn leggur í sínum dagliga starvi dent á, at tey gomlu ikki bara skulu sita hendur í favn. Javnan verður tosað um tríggjar tær størstu plágurnar innan eldrarøkt, og tær eru: Keðsemi, einsemi og hjálparloysi. Tað er av alstórum týdningi, at vit seta inn júst her, sigur Unn Justinussen, og hon heldur fram, at tað hevur týdning, at dagstovnurin er so líkur einum vanligum heimi sum gjørligt. Fólkini eiga at fáa dagligar uppgávur at røkja. Til dømis eru búfólkini á heim inum á Mýrunum við í matgerð, reingerð og klædnavaski í tann mun tað ber til. Tað hevur ikki verið heilt einfalt at finna nakað til mannfólkini at gera, sum er so líkt teirra vanliga gerandisdegi, tí nógvir menn, sum í dag eru Amboðið er eygleiðingar Tá ein arbeiðir við fólki, sum ikki duga ella kunnu sjálvi seta orð á, hvat bagir, eru eygleiðingar sera týdningarmiklar. Starvs fólkini mugu duga at eygleiða menn iskjað og fylgja við á øllum økjum. Bæði likamliga, sálarliga, sosialt og andaligt. Sjúkrarøktarfrøðingar læra nógv um eyg leiðingar í fýra ára útbúgving teirra, og millum annað tað ger, at tað hevur stóran týdning, at sjúkrarøktarfrøðingar arbeiða innan demens-økið, heldur Unn Justinussen. Ein minnisveikur persónur kann hava ein ringan dag av eini ella aðrari orsøk, og har leggur Unn dent á, at starvs fólkið gevur sær far um, hvat tað kann vera. Ístaðin fyri beinanvegin at hugsa, at tað er sjúkan, sum versnar, er tað eisini týdningarmikið at hugsa: Kann tað vera okkurt annað? Kann tað verða okkurt likamliga galið, eru tey kedd ella uppaftur okkurt heilt annað. Fyri tað um eitt menniskja er [ 11 ]
EIN GÁTA SUM SKAL LOYSAST HVØNN DAG vorðið minnisveikt, so hevur tað rætt til somu viðferð sum øll onnur, sigur Unn ivingarleys. Her hugsar hon um, at, tá talan er um minnisveik menniskju, sum ikki eru før fyri at siga, hvat bagir, kann tað vera ov lætt bert at hugsa, at tað er sjúkan, sum versnar, ístaðin fyri at kanna eftir, um tað í grundini er okkurt annað, sum er galið. So á tann hátt kanst tú gott siga, at vit skulu loysa eina gátu hvønn dag, greiðir Unn frá. Spennandi øki Tá okkurt bagir einum minnisveikum, sum so harafturat ikki er førur fyri, at seta orð á, hvat tað er, verður hann ella hon ofta enn meiri bangin og ótrygg, og tískil er tað av alstórum týdningi, at tey eru trygg við tað starvsfólkið, ið er um tey. Ein treyt fyri at kunna arbeiða við minnisveikum, er at tú veruliga ert góður við tey. Ert tú ikki ordiliga góð við fólk við demens, so skalt tú ikki arbeiða innan tað økið. Eginleikar, sum skulu til, eru eitt nú kærleiki og tol. Nógv tol, leggur Unn dent á. Tú mást hava okkurt at geva fólkun um. Størsti sálarligi tørvurin hjá minnis veikum er kærleiki, greiðir Unn frá. Hon leggur samstundis dent á, at tú sum starvsfólk ikki mást ræðast at fáa klemm ella muss frá búfólkunum. Harafturat hevur tað týdning, at starvs fólkið er ført fyri at skilja tey. Skilja teirra ótryggleika, hvat tey hava verið ígjøgnum og bara skilja tey sum heild. Hetta er eitt ótrúliga spennandi øki at arbeiða innan. Tú lærir so nógv av hesum, sigur Unn Justinussen. Av tí at starvið krevur nógv av tær sum starvsfólk, er tað eisini av alstórum týdningi, at leiðslan heldur eitt vakið eyga við starvsfólkunum, tí tað kann verða skjótt at brenna út, tá tú gevur so nógv av tær sjálvari, heldur hon fyri. Á heiminum á Mýrunum hava tey starvsfólkafund einaferð um mánaðin. Har ber til at tosa um alt, sum hevur við arbeiðið at gera. Tað hevur týdning, at starvsfólkini kunnu tosa saman. Bæði um viðurskifti sum virka men sanniliga eisini um tað, sum kanska virkar minni væl, sigur Unn, sum hevur arbeitt við minnis veikum síðani í 2004 og eisini hevur tikið útbúgving sum demenssamskipari. Ein útbúgving, sum hon absolutt við mælir øllum at taka, sum hava hug at arbeiða innan hetta økið í eldrarøktini. Hendan útbúgvingin veitir eina góða barlast av relevantari vitan, nýggj ari vitan innan økið og ikki minst eina breiða vitan um alt frá sjúku eyðkenni og til at hjálpa teimum avvarðandi, greiðir Unn frá. Hon heldur eisini sjálv, at hon er vorðin nógv stinnari í at hjálpa bæði sjúk lingum og avvarðandi. Harafturat hevur hon eisini nýtt sína vitan til at undirvísa øðrum í demens. Førleikalýsingar Unn Justinussen heldur tað hava stóran týd ning, at sjúkrarøktarfrøðingar arbeiða innan hetta økið. Kemur ein torfør ella bráð feingisstøða fyri, verður sjúkra røktar frøðingurin ofta tilkallaður. Eg føli, at eg verði brúkt, tá slíkar støður taka seg upp. Ella støður, sum eru út yvir tað vanliga, sigur hon. Sjúkrarøktarfrøðingar verða ílatnir eina ábyrgdarkenslu, meðan teir taka útbúgvingina. Tað er ein reyður tráð ur allan vegin ígjøgnum tey fýra árini, ið útbúgvingin tekur, og tað heldur Unn er viðvirkandi til, at tá ein bráðfeingisstøða tekur seg upp, tá handlar sjúkrarøktarfrøðingurin, tí hon ella hann er har og hevur lært, at tað ger man í slíkum støðum. Hetta merkir ikki, at aðrir heilsubólkar ikki eiga at arbeiða innan hetta økið. Als ikki. Tað er sera spennandi, at fleiri ymiskir fakbólkar arbeiða saman innan sama økið, men tað hevði verið eitt gott hugskot, um førleikalýsingar vórðu gjørdar av hvørjum fakbólki innan heilsuøkið, heldur Unn fyri. So sást hvørjar førleikar, hvør fakbólkur hevur, og á tann hátt hevði tað kanska verið lættari hjá ymsu fakbólkunum at góðtaka hvønnannan út frá teimum givnu førleikunum. Og tað hevði eisini borið til at tosað opið um tað, sigur Unn Justinussen. Baksíðan Sum arbeiðsøkið er demens sera spenn andi, heldur Unn Justinussen. Men ein baksíða er altíð. Baksíðan á hesum økinum heldur hon vera politiska forstáilsi fyri, hvat tað er at arbeiða við minnisveikum fólki. Politikkararnir skilja als ikki, hvat tað er, vit arbeiða við. Hvussu nógv tað krevur, staðfestir Unn út frá støddini av játtanini til minnisveik. Játtanin er 1.410 kr til hvønn persónin á heiminum á Mýrunum um samdøgurið, og tað er als ikki nógv, tá hugsað verður um, hvussu nógv tað krevur av einum starvsfólki, sum hevur valt at arbeiða innan hetta økið, greiðir Unn frá. Ein treyt fyri at kunna búgva á heimin um í Runavík er, at fólkini eru mobil. Tað merkir, at tey mugu kunnu flyta seg. Tað er tí, at bygningurin er í trimum hæddum, og har er ongin lyfta. Tað merkir so aftur, at vit mugu ansa sera væl eftir fólkunum alla- [ 12 ]
Tema: Eldrarøkt ELDRARØKT Myrtly Lervig og Unn Justinussen tíðina. Vit mugu hava yvirlitið yvir øll búfólkini allatíðina og hava varhugan av, hvat tey gera og hvar tey eru allatíðina. Harafturat má og skal starvsfólkið skilja tann minnisveika. Man má vita, hvat gongur fyri seg í høvdinum á teimum fyri yvirhøvur at kunna samskifta við tey. Eru tey afturi í 1913 og vilja sleppa heim til foreldrini, jamen, so noyðist tú at taka tað harfrá og tosa út frá tí. Vil ein sleppa niður í kjall aran at mjólka kúnni, so fert tú við viðkomandi í kjallaran. Tí løtan kem ur, har tey annaðhvørt gloyma tað, tey vilja ella ásanna, at tey hava gloymt, hvussu veruleikin í grundini eru samanskrúvaður. Og hevur menniskjað mist taluførleikarnar, so samskiftir tú umvegis kropsmál, greiðir Unn frá. Eitt annað amboð, sum verður nýtt í dagliga arbeiðinum, er spegling. Tað merkir, at um starvsfólkið vil hava búfólkið at gera eitthvørt, so má starvsfólkið sjálvt gera tað til tess at fáa búfólkið at gera tað. Alt hetta krevur nógv av starvs fólkunum, og tey mugu og skulu allatíðina geva av sær sjálvum. Eg viðmæli ikki fólki at arbeiða fulla tíð innan hetta økið. Tí tað krevur so nógv. Tú gevur og gevur av tær sjálvari, so um tú skalt hava nakað yvirskot til tína egnu familju eftir loknan arbeiðsdag, er full tíð í meira lagi. Alt hetta, haldi eg ikki, at politikkararnir hava forstáilsi fyri, sigur Unn Justinussen, sum hevði vónað, at játtanin til økið hevði verðið økt. [ 13 ]
Yrkisførleikin tryggjar røktina Yrkisførleikin tryggjar røktina við Helenu Poulsen, nevndarlimur í FÁG 4 FÁG 4 er fakligur áhugabólkur av sjúkra røktafrøðingum, sum starvast við geriatriskari og gerontologiskari sjúkrarøkt og/ella hava áhuga fyri hesi sergrein. Stovnandi aðalfundur var hin 27. januar 2000. Stigtakarar til stovnan av FÁG 4 vóru RRE-RÁðið fyri røktar og ellisheims leiðarar og demensbólkurin, ið var settur í samband við eldraárið 1999. Limatalið er í dag uml. 60. Tiltøk FÁG4 hevur skipað fyri ymiskum tiltøkum og fyrilestrum, og nevnast kunnu:: Tvørfakligt 3 dagar skeið um demens, har undirvísarar vóru frá LEDER FORUM Vilgerð Astridardóttir sjúkra røktarfrøðingur, sála, helt fyrilestur um demens. Marjun Weihe sálarlækni, helt fyrilestur um demensensdiagnostik. orsøk, different ialdiagnosur,og viðgerð av dementum. Niels Horwitz,yvirlækni á Bispebjerg Hospital. Fyrilestur um medicin til eldri, árin og hjáárin. Sólbjørg Símunarson SRF. Fyrilestur um strongd. Tórmóð Stórá, sálarlækni. Fyrilestur um Tunglyndi hjá eldri fólki, ein annarleiðis sjúkumynd- og um psykofarmaka til eldri hví og hví ikki? Marjun Vilhelm, sjúkra røktar frøðingur. Fyrilestur um sár við gerð. Undirtøkan til tey ymisku tiltøkini hevur verið góð, men ásannast má, at ikki verður møtt líka væl upp í høvuðsstaðinum sum á bygd. Til heystar fara vit at hava temadagar, har Birgitte Vølund SRF, master í geronto logi, tosar um samstarv millum av varandi og professionel, eisini hevur hon eitt kvøld fyri avvarandi um sama evnið. Norðurlenskt samstarv Vit hava kannað, um tað finst ein norður lendskur gerontologiskur áhuga bólkur undir SSN, sum vit kundu verið ein partur av, so vit kundu fingið íblástur uttanífrá, men tíverri finst ongin slíkur. Setan av serlækna innan geriatri FÁG4 metir at tað er av alstórum týdningi at serlækni á økinum, verður settur. Fakligi áhugabólkurin setti seg fyri nøkrum árum síðani í samband við Almanna og Heilsumálaráðið, um setan av geriatara. Svarið frá táverandi lands stýrismanni, Helenu Dam á Neysta bø, var, at sjúkrahúsverkið hevur í nógv ár havt ynski um at fáa sett ein serlækna innan geriarti. At tað ikki hevur eydnast enn, skyldast m.a. at tað innanfyri tann karm, ið er avsettur til sjúkraverkið, er raðfest øðrvísi. Men at tað framvegis er eitt ynski hjá sjúkraverkinum at fáa sett ein gerontolog. Nú kunnu vit so lesa, at eitt av tilmælunum í álitinum um framtíðarsjúkrahús júst sigur, at serlækni í geriatri verður raðfestur høgt í føroyska sjúkrahúsverkinum má setast hetta frøðast vit í FÁG4 sjálvandi um, og vóna at hetta tilmælið verður ført út í lívið. Eftirútbúgving Vit hava í eina tíð arbeitt við, at fáa skipað eina eftirútbúgving innan geratri/gerontologi á bachelorstøði í Føroyum. Enn er ov tíðliga at siga nær útbúgvingin kann byrja. Sjúkrarøktarfrøðingar í eldrarøktini Eldraøkið man eiga ein heilt stóran part av øllum sjúkrarøktarfrøðingum í landinum. Vit eru á sjúkrahúsum, á røktar- og ellisheimum, á vistarheim um og í heimatænastuni, og [ 14 ]
Tema: Eldrarøkt Helena Poulsen her vilja vit framhaldandi verða og eiga sjálvar at syrgja fyri at heilsu og sjúkrarøktarstøðið hækkar og mennist. At sjúkrarøktarfrøðingar skulu hava ein avgerandi leiklut í eldrarøktini er eyðsæð. Hví skulu tey eldru ikki fáa best kvalifiseraða røktina? Tað hava tey krav uppá eins væl og onnur. Útbúgvingin gevur fakeyðkendan før leika til á høgum støði at Útinna, leiða, miðla og menna sjúkrarøktina. Hóast aðrar heilsurøktarfakligar útbúgvingar í longd og fakligum innihaldi eru vorðnar nógv betri enn áður, so eru hesar ikki á sama støði sum sjúkra røktar frøðinga útbúgvingi. Ein sjúkrarøktarfrøðingur hev ur yrkisførleikan til at tryggja teim gomlu eina nøktandi røkt við atliti til heilsufrem jan fyribyrging- við ger andi, rehabiliterandi- og linnandi røkt. Sjúkrarøktarfrøðingar hava nomið sær hollan ástøðiligan og klinisk an kunnleika og førleika til at virka útfrá. Tey eldru eru ein hóttur bólkur, tey eru veikari enn onnur, hava ymisk ellisbrek og vera oftari sjúk enn onnur, so tað er eyðsæð, at tað hevur stóran týdning at sjúkrarøktarfrøðingar hava ein týðandi leiklut her, sjálvsagt í tøttum samstarvið við aðrar røktarstarvsbólkar. Tá tað snýr seg um leiðsluna av eldrarøktini, so eigur hon at vera útint av sjúkrarøktarfrøðingi, soleiðis at fakliga støðið av røktini verður nøktandi [ 15 ]
Gerontologi læran um tað at gerast gamal [ 16 ] Gurli Restorff
Tema: Eldrarøkt Gerontologi læran um tað at gerast gamal við Ásu Róin Týtt úr donskum Inga Old Miðallivialdurin hevur verið støðuga vaksandi síðan 1840, og einki tíðir á, at hann er um at røkka tí ovara markinum. Henda framsøgn kom frá eldra granskaranum og leiðaranum av Center for Ældreforskning á Syddansk Universitet, Bernard Jeune á Gerontologisk Selskabs Årskongres í ár.framyvir verður stóra avbjóðingin ikki so nógv at leggja ár afturat lívinum men at tryggja eitt innihaldsríkt lív alt lívið. Tað snýr seg um at fremja virkisførleikan og sjálvbjargni hjá tí einstaka at skapa góðar umstøður fyri einum góðum lívi á ellisárum. Gerontologi er læran um tað at gerast gamal, tvs. tær margfaldu sosialu, mentanar ligu, sálarligu og lívfrøðiligu broyt ingarnar, ið henda við tí einstaka gjøgnum lívið. At tað er tann ein staki vísir til tí mangan yvirsæddu sannroynd, at vit eldast ymiskt, og at tey eldru eru ein ymiskur bólkur, ið ikki kann/má síggjast sum ein stereo typur bólkur, tá hugsað verður um tilboð, stuðul ella røkt. Geriatri er læran um kompleksu sjúkurnar á ellisárum, orsøk og viðgerð, fyri byrging og uppafturvenjingina av sjúkum gomlum fólkum. Skiln aður millum gerontologi og geriatri er komin nú seinni, og er heft ur at tí broyting í vísindaligu mannagongdini, sum kom innan eldragransking. Hetta skifti hevði eitt bjartskygni við sær, hvat viðvíkur møgu leikunum fyri fyribyrging og eini nýggj ari áskoðan á elliárini. Farið varð burt ur frá hugsanini um at forfarast og um brek, og tað varð byrjað við at miða meiri eftir at fyribyrgja, at tey eldru viknaðu. Fyrr varð hugsað, at viknan var nakað, sum meira ella minni fylgdi við árunum. Í dag vita vit, at viknan er vegna sjúku, og at sjúka í flestu førum kann fyribyrgjast. Ein av høvuðsuppgávunum innan geronto logi hevur verið at beina burtur skrøggsøgur (myter) um elliárini, ið eru mentanarbundnar. Læran um tað at gerast gamal skuldi byggjast á kanningar av aldringargongdini á tí lívfrøðiliga, sálarliga og sosiala umráðinum og ikki á mentanar avgjørdum siðvenjum. Høvuðsspurningurin innan gerontolog iina verður, hvat normal aldring er, fyri at kunna skilja hetta burtur frá gongdum, har talan er um, at sjúka ella fylgir av sálarligari og sosialari byrðu hevur havt við sær viknan á elli árunum. Eg vil her stutt greiða frá nøkrum av teimum granskingarúrslitum, ið hava verið við til at broyta fatanina av tí at gerast gamal. Hesi sýnast tíðanverri langt burturfrá í tí eldrapolitikki, sum myndar karmarnar fyri eldrarøktini ella tí mannagongd, ið ræður innan økið. Vegna avmarkaða plássi í hesi grein vil eg avmarka meg til at lýsa, á hvønn hátt likamligur aktivitetur hevur týdning í mun til tað at gerast gamal. Likamligur aktivitetur og tað at gerast gamal Talva 1, vísir, hvussu heilsuligi vinning urin av likam ligum aktiviteti ikki bert er til skilaður teimum, ið longu eru virkin. Serliga vísir hon týðiliga øking hjá teimum, ið ikki eru virkin. Tað er tískil ongantíð ov seint at byrja likamliga venjing, hóast aktivitetsstøði áður. Tað hevur stóran týdning at hugsa um hetta í eldra røktini, har mong eldri hava verið óvirkin í langa tíð aftaná sjúku, ósjálv bjargni ella vegna sosialar umstøður. Nógvar kanningar eru gjørdar um likam liga venjing og fallfyribyrging. Hesar vísa eitt týðiligt fall av hofta- og handliðsbrotum, ið standast av falli hjá eldri fólkum. Umleið 35% av eldri fólkum yvir 65 ár detta í minsta lagi eina ferð um árið og umleið 50% av teimum 80 ára gomlu. Avleiðingarnar av fallinum fevna eisini um sjálvan óttan fyri at detta útá teir bráðfeingis skaðarnar. Hetta byrjar mangan eina óreina ringrás: minni likamligur aktivitetur, sosial avbyrging, lækkað lívsvirði. Nógvar kanningar eru gjørdar um [ 17 ]
Gerontologi læran um tað at gerast gamal Talva 1. Samanhengur millum likamliga aktivitetstøðið og heilsuliga vinningin. Heilsuligi vinningur (Talvan er frá frágreiðingini Fysisk aktivitet og helse anbefalinger frá det norske statens råd for enæring og fysisk aktivitet, 2000). Lágur Miðal Likamligur aktivitetur Høgur 15 14 > 2 føll pr. ár Vandi fyri broti 1.0 0.9 % sum dotti > 2 ferðir pr. ár 13 12 11 10 9 8 0 Vandið fyri broti (indeks) 0.3 0.2 Hoftabrot 0.1 Hondliðsbrot Lægst Hægst 0.0 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 Likamliga aktivitetstøðið Likamliga aktivitetstøðið Talva 2. Parturin av kvinnum, sum upplivdi fleiri enn 2 føll pr. ár, í relatión við likamliga aktivitetstøðið ( til vinstru) og vandin fyri at fáa eitt hoftabrot í relatión til tað sama aktivitetstøðið ( til høgru) [ 18 ]
Tema: Eldrarøkt KUNNING FRÁ FELAGNUM Fyribyrgjan Primerar sjúku manif e s t at i ó n i r Likam ligur kapa citetur /virkisførleiki Hjartasjúkur Iskemiskar, AMI + + + + Æðrarsjúkur Hypertensión Arteriellur insuffiensur Lungasjúkur KOL Astma bronchiale Diabetis IDDM, typa 1 NDDM, typa 2 + 0 0 0 0 + Adipositas (Fiti) + + + + Osteoporosa Artrosa + 0 0 0 0 + + + + + + + + + + + Sjúku útvikling + 0 0 0 + + (+) 0 + 0 Venjingarmodi fika tiónir í mun til frísk Dynamisk venjing við miðal belastningi, sum økist spakuliga. Anstreingilis gradur <15 (Borg skala) Dynamisk venjing við miðal stórum intensiteti Venjing av vøddaúthaldni. Optimal medisinering áðrenn venjing Justering av insulinnøgd áðrenn venjing Súkkling og svimjing er betri enn t.d. renning, sum kann belasta liðini nógv Dynamisk venjing við vektbelastningi. Ávísar rørslur skulu ikki gerast. Miðal stórur belastningur, stytri venjingar fleiri ferðir slitgikt um vikuna Talva 3 Árinið av likamligari venjing á fyribyrgjan, sjúkugongd og almennari funktión við ymiskum kroniskum sjúkum. Likamlig venjing virkar fyribyrgjandi fyri iskæmiskar hjartasjúkur, hypertensión, typa 2 diabetis, fita, osteoporosu og møguliga artrosu. Ítróttavenjing á høgum støði, kann tó viðføra øktan vanda fyri artrosu. Venjing kann virka positivt á eina sjúku gongd, men hóast venjingin ikki ávirkar sjúkugongduna hvørki í positivan ella negativan veg, kann hon hjá øllum sjúklingum betra um almennu funktiónirnar. Eisini virkar likamligur aktivitetur gagn ligur fyri vælveruna, svøvndygd og tunglyndi. (AMI: akut myokardie infarkt, KOL: kronik obstruktiv lungasjúka, + = gagnlig ávirkan, 0 = ongin ávirkan, = negativ ávirkan) likam liga venjing og fallfyribyrging. Hesar vísa eitt týðiligt fall av hofta- og handliðsbrotum, ið standast av av falli hjá eldri fólkum, talva 2. Umleið 35% av eldri fólkum yvir 65 ár detta í minsta lagi eina ferð um árið og umleið 50% av teimum 80 ára gomlu. Avleiðingarnar av fallinum fevna eisini um sjálvan óttan fyri at detta útá teir bráðfeingis skaðarnar. Hetta byrjar mangan eina óreina ringrás: minni likamligur aktivitetur, sosial avbyrging, lækkað lívsvirði. Talva 3 vísir avleiðingina av likamligari venj ing í mun til ymiskar varandi sjúkur, sum vanliga bert verða settar í samband við aldur. Talvan er úr frágreiðingini Evidens om fysisk aktivitet og træning for ældre hjá ráð stovuni fyri almannamál. Boðskapurin er, at likamlig venj ing bet rar um virkisførleikan og fyri byrgir vers nan av varandi sjúku. Harvið stuðlar hon undir at varðveita sjálvræði hjá eldri fólkum. Á hendan hátt er minni møguleiki fyri, at ein varandi sjúka verður avgerandi fyri, hvussu lívið sum eldri verður. Likamligur aktivitetur og kognitivt virki Likamligur aktivitetur ávirkar ikki bert heilsustøðuna hjá tí einstaka. Virkisførleikin er meira enn at vera førur fyri at taka sær av sær sjálvum likamliga í gerandisdegnum. Tað snýr seg eins nógv um at halda samskiftisog psykomortoriska førleika við líka. Nýggj gransking bendir á eitt greitt samband millum likamligan aktivitet og viðlíkahaldið av heila virkis før leikanum/ samskiftis- og psyko mortorisku førleikunum. Cand.scient og ph.d Lis Puggaard skrivar í eini grein í Gerontologi og Samfund, at likamlig venjing ávirkar við at økja um blóðgjøgnumrákið í heila num og harvið súrevnistilførsluna, sum er við til at betra um kognitiva virkisemis førleikan. Mange tror, at man kan hænge hjernen i omklædningsskabet, når man dyrker idræt. Det er ikke til fældet, det er derimod sundt for hjern en at være aktiv, især aerobe aktivi teter. [ 19 ]
Gerontologi læran um tað at gerast gamal Jo mere aktivitet, des bedre blodgennemstrømning, og jo mere komplekse bevægelser, des større hjerneaktivitet kræves Heilin er sum ein vøddi. Verður hann ikki nýttur og bjóðaður av, so svinnur hann. Afturat, at venjingin í sær sjálvum er sunn fyri likamið og heilan, so hevur likamligi aktiviteturin ofta tann eykavinningin, at hann vanliga verður framdur saman við øðrumsoleiðis er hann við til at skapa samband við onnur ella fyribyrgja sosialari avbyrging á elliárum. Elligransking í framtíðini Elligranskarar skulu ikki longur hava tørv á at próvføra, hví tað er týdn ingarmikið at granska í viður skiftum, sum viðvíkja gomul fólk um. Hesum hevur fólka frøðiliga menn ingin loyvað. Tey eldru eru komin á tí fíggjar ligu og harvið eisini á tí politisku dagsskránna. Mong øki eru innan gerontologi, sum enn tørva evidensgrundaða grans king. Hesi øki eru merkt av fordóm um, ið ikki bert eru tengdir at mentan, men eisini eru við til at halda teimum eldru í óynsktum bundinskapi og skerd um lívsvirði. Sjúkrarøktarfrøðingurin, cand.psyk. og ph.d Karen Munk sigur í eini samrøðu, at tað serliga er lívs skeið granskingin, ið manglar innan sálarliga vendu elligranskingini. Granskarar eiga at leggja størri týd ning í, hvat fólk vóru, áðrenn tey gjørdust eldri, tvs. hvussu tey áður vóru stødd sosialt og mentanarliga. Når vi møder et gammelt menneske for første gang, er vi tilbøjelige til at abstrahere fortiden bort for i stedet at se dem, som det de er her og nu. Men de har jo en kolossal ballast med de livsformer, de har været inde i, og det betyder fantastisk meget for den Gurli Restorff måde, de tænker på her og nu- og i forhold til deres forestillinger om det gode liv som gamle Lívsskeiðgransking kundi verið eitt øki fyri føroyskar sjúkrarøktarfrøðingar at luttaka í. Nógv ógreið øki, grá øki, eru, har grans king kann stuðla undir, at til boðini, sum í dag verða bjóðað eldri, í størri mun verða grundað á teir tørvir, tey eldru sjálvi síggja sum týðandi. Ein kann spyrja, um inkontinens er ein aldurstengd broyting, sum ikki slepst undan? Kann tað fyri byrgjast, viðgerast? Hvussu nógv orka verð ur sett í at greiða or sak ir nar til inkontinens trupulleikar í Føroyum? Hvørjar fylgir hava inkontinens trupul leikar fyri lívið hjá tí einstaka eldri? Ein kann spyrja, um ikki kann sleppast undan svøvntrupulleikum á elliárum, og um teir bert kunnu við ger ast við heilivági við vanda fyri hjáárini? Tað eigur at vera grundarlag fyri einum byrjandi granskingarvirksemi á eldraøkinum her á landi, tá hugsað verður um nýggju sjúkra røktarútbúgvingina á bachelorstøði og til gongd ina av føroyskum sjúkrarøkt ar frøðingum til akademisku útbúgv ing ar nar á master og kandidatstøði. Kortini er gransking ikki einasta loys nin. Enn eru trupulleikar bæði her og í okkara grannalondum, at vitanin, vit longu hava fingið innan elligransking, í roynd og veru ikki í nóg stóran mun verður nýtt. * Beyer,Nina&Mikael Kjær (2004)Fysisk træning i relation til sygdomsforebyggelse og- forløb;i: Social ministeriet rapport: Evidens om fysisk aktivitet og træning for ældre * Beyer,Nina (2004) Syrke og faldforebyggelse; I: Socialministeriets rapport: Evidens om fysisk aktivitet og træning for ældre. * Puggaard,Lis (2004) Aktivitet versus inaktivitet;i: Evidens om fysisk aktivitet og træning for ældre. * Pug gaard,lis (2006)Bevæg kroppen bevar hjernen,gerontologi og Samfund,nr.4 * Nielsen,Marie Konge (2006) Et godt liv som gammel, Syddansk Universitetsforlag [ 20]
Tema: Eldrarøkt KUNNING FRÁ FELAGNUM Bachelorútbúgvingin Sjúkrarøkt við atliti at eldri og teirra serstøðu við Hildur við Høgadalsá Her verður givið eitt stutt innlit í útbúgvingargrundarlagið innan gerontologi og geriatri. Aftaná fyrstu 4 lestrar hálvurnar, sum snúgva seg um grund leggjandi sjúkrarøkt, sjúkrarøkt til børn og familjuna og sjúkrarøkt til menniskju í tyngjandi sálarligum og sosialum støðum, so snýr 5. lestrarhálva seg um sjúkrarøkt til eldri og heimarøkt. Endamálið við undirvísingini í 5. lestrarhálvu er at lesandi: taka støði í ástøðiligari og klinisk ari vitan, sum lesandi hava framman undan og lagar hana til sjúkra røktina í teimum serstøku klinisku útbúgvingarstøðunum og umstøðurnar hjá teim eldru skulu ogna sær vitan um royndirnar hjá teim eldru av heilsu og vælveru, varð veita hesar og strykja tær á eldri árum ogna sær vitan um heilsuverkið og hvørji tilboð eru til sjúklingar og brúkarar menna førleika at viðgera fyri skipanar- og samstarvsligar støður, ið eru knýttar at sjúklingsins/brúkarans sambandi við heilsuverkið menna kvalifikatiónir til at fremja samskipan og framhald, tá ið sjúklingurin/brúkarin kemur í samband við almanna- og heilsuverkið Fyri at røkka hesum málum ar beiða lesandi við evnum innan øll høvuðsfakøkini sum eru sjúkra røkt, heilsuvísind, hugvísind og sam felags vísind við grundarlagi í fak økjun um, sum arbeitt hevur verið við í lestrar hálvun um frammanundan. Innan fakøkini verður, umframt sjúkrarøkt, arbeitt við heiliráðfrøði, vísindaástøði og gransking, religión, skip anarfrøði/leiðsla, løg frøði og kunn ingar frøði. Innan sjúkrarøktarfakið verður arbeitt við evnum sum t.d. gerontologi, sárrøkt, umsorgan/eginumsorgan, sjúkrahús í egnum heimi, virðiligur deyði, røkt av sjúklingum við apopleksi, parkin sonismu, demens og hvussu støðan ávirkar fólk, sum gerast varandi sjúk. Fyri at røkka málinum at samanbera og viðgera ástøði og empiri fyri at kunna staðfesta, tulka og skilja sjúkrarøktar fakligar spurdómar, í mun til sjúk lingsins/brúkarans samband við heilsu verkið, verður arbeitt við lívssøgum og greinan av vísindaligum grein um, sum allar eru frágreiðingar frá granskingarverkætlanum, sum viðgera spurdómar viðvíkjandi eldrarøkt í klinikkini. Umframt sjúkrarøktarfrøðilærararnar á skúlanum undirvísa serútbúnir og serkønir undirvísarar innan ávísu økini. Krøv til lesandi í ástøðisog kliniska partinum. Útbúgvingin er fakliga og náms frøðiliga løgd soleiðis til rættis, at lesandi menna teirra kunnskap og hegni stigvíst. Námsfrøðiliga grundarlagið byggir á ta fatan at lesandi er høvuðsábyrgdari í egnari læring í samstarvi og samábyrgd við skúlan og kliniska útbúgvingarstaðið. Torført er at lýsa frálæruhættirnar í smálutum og tí er neyðugt at lýsa teir breitt. Kannandi lesnaður verður brúktur í allari útbúgvingini og so leiðis eisini í ástøðispartinum í 5. lestrarhálvu. Tað merkir, at ein undran, ein spurdómur ella ein áhugi, sum er knýttur at upplivingum frá sjúkra røktarvirkinum verður kannað mið víst við grundgivnum háttalagi. Ein støku lestrarhættirnir verða lag aðir til tann samanhang, sum undir vísingin fer fram í og skulu geva les andi møguleika at menna fakligar, per sónligar og grundleggjandi akademiskar f ø rl e ik a r. Akademiseringin sæst aftur í, at fakini vísindaástøði, grans kingar háttalag og sjúkrarøkt eru neyvt tengd [ 21 ]
Bachelorútbúgvingin Sjúkrarøkt við atliti at eldri og teirra serstøðu saman. Endamálið er, at lesandi menna førleika at orða, lýsa, greina og tulka fakligar spurdómar, og soleiðis verður førur fyri at arbeiða sjálvstøðugt. Kliniska undirvísingin í 5. lestrar hálvu fer fram á góðkendum út búgv ingarstøðum á ellis- og røktarheimum og í heimatænastuni. Lesandi eru 12 vikur í praktikkini til samans, 30 tímar um vik una. Undirvísingin verður løgd soleiðis til rættis, at lesandi útinnir sjúkra røkt og lærir at arbeiða kannandi og nema sær kunnleika og hegni í praksis. Ábyrgdin og sjálvstøði hjá lesandi í klinisku útbúgvingini verður lagað til førleika- og útbúgvingarstøði hjá hvørjum lesandi sær. Kliniska útbúgvingin er løgd til rættis sum sam virkandi lesnaður, sum merkir, at lesandi tekur lut í og útinnir Sjúkra røkt, saman við sjúkra røktarfrøð ing um og øðrum sam starvs feløgum. Tað gevur møgu leika at observera, lýsa og greina sjúkra røktar fak ligar spurn ingar og útinna sjúkrarøkt til ávíst tal av sjúklingum/brúkarum. Sum partur av góðkenningini av útbúgv ingarstøðunum er treytin, at kliniskur vegleiðari er knýttur at lesandi á einhvønn hátt. Fremsta uppgávan hjá kliniska vegleiðaranum, sum er sjúkrarøktarfrøðingur, er at veg leiða lesandi. Harafturat hevur hann eisini ábyrgdina av at vísa á hósk andi lærustøður, at kunna lesandi um hóskandi lestrarhættir og lestraramboð. Lesandi brúka skjalaskjáttuna sum amboð til at skipa samanhang millum ástøðiligu og klinisku útbúgv ingina. Í námsfrøðiligum høpi skal skjalaskjáttan skiljast sum ein tilvitað innsavning, ein støðug metan av og reflektión um undirvísingar- og lærutilgongdina og úrslitið. Sjúkrarøktar-og menningarkompetensa Innan eldraøkið verða, frá politiska myndug leikanum, sett høg krøv til hvønn einstakan sjúkrarøktarfrøðing, krøv sum siga, at vit skulu stýra peninga ligu játtanunum væl, effek tivisera, rationalisera, kvalitetsmenna og skjalfesta alla sjúkrarøkt. Búfólk og avvarðandi seta eisini høg krøv um, at vit útinna sjúkrarøktina við høg um kvaliteti við atliti at hvørjum einstøkum og hansara tørvi. Vit gerast øll eldri vegna fyribyrgjandi tiltøk og góðar viðgerðarmøguleikar. Elli er ikki ein sjúka í sjálvum sær, men tá ein eldist er vandin fyri sjúku øktur vegna økt viðbrekni. Kompleksiteturin í eldrarøktini verður av hesum ógvuliga sjón ligur. Tað krevur meira enn kompet ensu at útinna vældefineraðar upp gáv ur, mettar út frá kunnleikanum um sjúkarøktartørvin hjá tí eldra menniskja num og lívssøguna hjá viðkom andi. Sjúkrarøktaruppgávurnar eru kompleksar og krevja vitan um nor malu aldursbroytingarnar eins væl og geriatri. Avleiðingin er, at evni til at meta fjølbroyttu støðuna, við grund arlagi í greinan og intuitión, eru egin leikar sum krevjast fyri at gera eftir fakligu krøvunum, sum verða sett professionellum fakfólkum innan eldrarøktina. Við grundútbúgvingini fáa sjúkrarøktar frøðingar kompetensu at menna sjúkrarøktina og at útinna kvalitets- og menningararbeiði. Hetta ger teir førar fyri at seta kanningar í verk í mun til at menna og betra røktina, bæði við atliti at kompliseraðu og ókompliseraðu røktartørvunum. Hetta fer at verða brúkarunum til gagns, mett út frá tí, at tað hækkar kvalitetin í røktini og avleiðingin er, at brúkarin er betri nøgdur. [ 22]
Gerst haldari av Vård i Norden Dette er Vård i Norden Vård i Norden er et forskningstidsskrift med referee-bedømte artikler og utviklingsartikler på dansk, norsk, svensk og engelsk. Alle artikler har sammendrag (abstract) og nøkkelord på engelsk. Vård i Norden formidler et bredt spekter av sykepleievitenskap og utvikling ikke som et mål i seg selv, men som et middel til å høyne standard på sykepleie. Vård i Norden henvender seg til både forskende, ledende, utøvende og undervisende sykepleiere og til alle andre faggrupper med interesse for teoriutvikling og forskning innen sykepleien. De vitenskapelige referee-bedømte artikler omhandler bl. a. - Klinisk forskning - Hermeneutisk/fenomenologisk forskning - Epidemiologi - Utdanning - Filosofi/etikk - Kvalitetssikring - Politikk/administrasjon - Historie og omfatter - Kvantitative studier - Kvalitative studier - Oversiktsartikler Abonnement / Subscription Priser (norsk, svensk og dansk valuta): Abonnementspris 2006 kr. 300 online + papir / kr. 150 bare online Universitetsbibliotek kr. 5.000 Høgskolebibliotek kr. 2.500 Sykehus/større institusjoner, sykehusbibliotek kr. 1.000 De 3 siste kategorier inkluderer registrering av IP-adresser. Studentrabatt 50% Abonnementet løper til det sies opp skriftlig Løssalgspris: kr. 70,- pr. nummer [ 23 ]
Nýggja nevndin Nýggja nevndin Navn: Sonja Nielsen, næstforkvinna Aldur: 38 ár Arbeiðsstaður: Varðaleiðari á b6 á LSH Eri uppvaksin í Havn. Eg eri gift og eigi 4 børn. Tók prógv á Sjúkrasystraskúla Føroya 1995. Síðan tikið útbúgving sum kliniskur vegleiðari í 2005, og taki í løtuni grund leggjandi leiðaraút búgv ing á Handilsskúlanum. Eftir loknað útbúgving, starvaðist eg 2 ár á barnadeildini, síðan 2 ár á B5 og síðan ár 2000 havt starv á B6, harav sum varaleiðari síðan 2004. At vera sjúkrarøktarfrøðingur er sera spennandi, serliga í hesum tíðum, tá gransking og rík faklig menning gera seg galdandi. Eg eri góð við mítt fak og kenni ein slíkan fakligan stoltleika, sum við góðum karmum gevur rúm fyri vøkstri, bæði fakliga og persónliga. Og tað er her, eg ynski at gera mítt ískoyti, og tískil velji eg fakfelagsrbeiðið. Havi áhuga í samfelagsviðurskiftum, politikki og fakfelagarbeiði. Havi verið álitis umboð í nøkur ár, og hevði nú hug at royna meg sum nevndarlim. Havi áður skriva hvørji mál eg serstakliga vil arbeiða fyri, og harumframt vil eg fegin geva mítt ískoyti til, at okkara fakfelag verður sjónligt, sterkt og virkið. Tann vaksandi mangulin á sjúkrarøktarfrøðingum má takast í stórsta álvara, og vit sum fakfelag mugu eisini gera okkum galdandi her. Navn: Inga Old Aldur: 27 ár Arbeiðsstaður: Barnadeildin LSH Tað er týdningarmikið, at okkara felag er umboðað av yngri sum eldri sjúkrarøktarfrøðingum, so vit kunnu fáa eitt fjølbroytt kjak og virki. Eg stillaði upp m.a. fyri at arbeiða fyri, at ískoytisútbúgvingin til sjúkrarøktarfrøðingar, ið ikki eru bachelor, verður byrjað so skjótt sum møgu ligt. Eisini vil eg virka fyri einum meiri sjónligum og framkomnum felagi, ið leggur seg eftir at opið fyri lim um tess og hugskotum, sum kunnu leiða okkum frameftir. Navn: Hensia Einarsson Aldur: 56 ár Arbeiðsstaður: Leiðari á Tjarnagarði Tá eg varð spurd, um eg kundi stilla upp í nevndina, ivaðist eg eitt sindur, tí eg sjálv eri leiðari. Eg spurdi meg fyri, hvussu nógvir limirar eru í FÁ6 (sum er undirbólkur hjá leiðarunum) og fekk at vita, at har eru uml. 50 limir. Tað er onki dulsmál, at FFS hevur havt mál, har ósemja hevur verið millum starvsfólk og leiðslu og tá hevur ofta komið fyri, at báðir partar eru limir. Tí avgjørdi eg at fara í nevndina, tí so kundi eg vera umboð fyri mínar starvs felagar har. Hetta skal tó ikki skiljast sum at eg ikki arbeiði fyri allar limirnar, nevnd arar beiðið er so sera fjølbroytt. Eg havi verið í nevndararbeiði ein stóran part av mínum vaksna lívi, eitt stutt áramál í SFF eisini og haldi, at nevndararbeiðið er sera spennandi og mennandi. [ 24]
Nýggja nevndin Navn: Óluva í Gong Aldur: 39 ár Arbeiðsstaður: G4 á LSH Eg vil virka fyri einum opnum felagi. Hettar kann millum annað gerast við aktivt at taka lut í kjaki, sum hevur ávirkan á okkara arbeiðsøki, har vit skulu vísa fólki/samfelag á hvørjar kvalifikatiónir okkara fakbólkur hevur, og hví vit eru tey best egnaðu til at loysa tær uppgávur, vit fáast við. Tað hevur verið politiskur vilji til at byrja eina útbúgving, har sjúkra røktarfrøðingar kunnu dagføra útbúgvingina til Bachelor støði. Enn er einki avgjørt um hvussu hettar skal skipast og fíggjast, og meini eg tí at vit áhaldandi skulu gera okkara ávirkan galdandi fyri at fáa møguleika fyri at kunna útbúgva okkum víðari við løn. Neyðugt er at felagið aktivt virkar fyri at knýta bond frá limunum til felagið, so at liminir føla at hettar er teirra felag. Navn: Per Johannessen Aldur: 42 ár Arbeiðsstaður: Klaksvíkar sjúkrahús Eg tók útbúgving sum sjúkra røktarfrøð ingur í juni 2000. Eg havi starvast á Klaksvíkar sjúkrahúsi bæði á medi cinskari og kirurgiskari deild. Harafturat havi eg starvast uttanlands millum annað í Noregi ígjøgnum vikar stovu. Lønin hjá sjúkrarøktarfrøðingum er ov lág í mun til ábyrgdina, sum vit hava. Og samanborin við aðrar starvsbólkar við líknandi útbúgvingum á sama støði, er okkara løn í lægra lagi. Tað er vísundaliga prógvað, at tað er heilsuskaðiligt at arbeiða í vakt um. Her má eg siga, at vaktar- og halgidags viðbøturnar eru óvirðiliga lágar serliga tá hugsað verður um øktu ábyrgdina hjá okkum, meðan vit hava vakt. Eg haldi, at alt arbeiðið út yvir tann brøkin ein starvast í, skal verða goldið við 100 % yvirtíð. Hesi komandi trý árini, vil eg royna at fáa m.a. hesi mál høgt prioriteraði til komandi samráðing. Navn: Nicolina Højgaard Aldur: 56 ár Arbeiðsstaður: Heilsufrøðingur í Tórshavn Allir mínir starvsfelagir vilja upp í løn, so hóast lønarsamráðingin júst er av fyri hesu ferð, er tað tídningamikið, at lønarkrøv altíð standa fremst á breddanum. Eg meti, at allir starvsbólkar skulu lyftast og ikki einstakir bólkar av og á. Eisini má vaktar samsýningin hækkast, so tað ger mun! Skulu vit hava eitt betri arbeiðslív, má trivnaðarkanningin fylgjast upp. Fyri at verja okkum móti tí ágangi felagið hevur verið fyri, má felagið verða meiri sjónligt. Vit mugu luttaka í kjakinum um, hvussu heilsuverkið skal skipast og virka. Eisini mugu vit varpa ljós á aktuel evni í samfelagnum, sum hava okkara fakliga áhuga. [ 25]
2 Álitisfólkafundur 1 Álitisfólkafundur Álitisfólkafundur var mikudagin 16. mei á Hotel Føroyum. Møtt vóru 30 álitisfólk. 3 Í stuttum kann sigast, at fundurin var áhugaverdur og konstruktivur, har øll fingu høvi at koma fram við, hvat rørir seg á júst teirra arbeiðsstaði. Fundurin byrjaði við, at Vár í Gong, forkvinna, greiddi frá felagnum og hvat fyri mál, ið liggja fyri framman. Síðani hevði Sonja Nielsen, næstforkvinna, og fyrrverandi álitisumboð, eitt inn legg um tað at verða álitisfólk. Teir síðstu tímarnar greiddi Æna Reinert, fyrrverandi nevndarlimur, frá um sáttmálan, eins og hon eisini legði fram bólkauppgávur við sáttmálaspurningum. Samanumtikið ein gevandi dagur, var niðurstøðan á fundinum. Eftir summarfrítíðina fer felagið at skipa fyri álitisfólkaskeiði. Álitisfólkini frætta nærri um hetta. 5 Myndatekstur: 1. Elisabeth Hansen og Gunnvør Hanusson. 2. Morid Jóhannesen og Steffania Johannsdóttir. 3. Guðrið Skaalum og Haldis Jensen. 4. Fundurin var væl umboðaður. 5. Agnete Vestergaard og Jonna úr Konoy 6. Fríðgerð Midjord, Sissel Eyðfinnsdóttir, Herborg Dølum og Katrin Andersen 6 4 [ 26 ]
Altjóða sjúkrarøktarfrøðidagur 2007 Altjóða sjúkrarøktarfrøðisdagur 2007 Við Margret Mortensen Í samband við at FÁ2, fakligi áhugabólk urin fyri krabbamein og aids, hevði 10 ára jubilæum, bjóðaðu vit okk um fram at standa fyri tí fakliga partinum av degnum. Lisbeth Due Madsen, ið hevur arbeitt við krabbameinssjúklingum í yvir 20 ár, hevði fyrilestrar um Virðir í lív inum, og um at møta fólki, ið eru rakt av sorg. Fyrraparturin av degnum var fyri sjúkra røkt arfrøðingar. Dagurin byrjaði við, at forkvinnan í Felagnum Føroyskir Sjúkra røktarfrøðingar, Vár í Gong, bjóðaði vælkomin til dagin. Síðani greiddi forkvinnan í Fá2, Ingun Gaardbo, frá um felagið Fá2. Ingun helt hesa røðu: Góðan morgun og hjartaliga vælkomin til henda 12.mai, ið er føðingardagur hjá Florenze. Vælkommen nordiske gester og til dig Lisbeth, som er kommet til denne dag for at snakke om livsværdier, det er vi meget spændte på. Eg ætlaði, at siga nøkur orð um Fá2. Tað eru umleið 12 ár síðan at eg og Anna Jóannesardóttir vendu okkum til Felagið Føroyskir Sjúkra røktar frøðingar, men av tí at Anna fór til Danmarkar til eftirútbúgving innan onkologi lá hetta stilt eina tíð. Vit ætlaðu at verða nr.1, men at tí at tað tók so langa tíð blivu vit nr.2. Tað fyrsta, ið er skrivað niður, er 12. august 1996, tá hava vit fyrireikandi fund í Jákupsstovu. Á tí fundinum vóru Ingun Gaardbo, Fríða Johannesen, Jansy Gaardlykke, Margret Mortensen, Anna Jóannesardóttir og Jonna Scrøter Thomsen. Vit høvdu nakrar fundir áðrenn aðalfundin, harímillum funnu vit navnið og búmerkiðið myndar ein krabba og AIDS sloyfu, ið Jansy Gaardlykke ógvuliga flott designaði. Tá vit byrjaðu var, og framvegis er, endamálið at menna og savna arbeiðið fyri krabbameins sjúklingar og AIDS. Stovnandi aðalfundurin var 20. januar 1997, á fundinum vóru 31 fólk og helt Jan Dalberg fyrilestur um mamma cancer og AIDS&cancer. Hvat er síðan hent fingið burturúr? Vit hava hildið nakrar evnidagar, evnini hava verið, um hospice, menn og krabbamein, um kost til krabbameins sjúklingar, vón og vón loysi. Ofta hava vit í samband við onkologisku vitjan inar á L.S., haft limafundir um kvøldi har sj.r.fr. ið hevur verið við, hevur tosað um eitthvørt evni. Vit høvdu saman við Bót til Bata, ið bleiv 10 ár í 1998, upplýsing um sjálvskannan av bróstinum. Vit hava frá byrjan havt tætt samstarv Norðurlendskt samstarv, og er tað mín fatan, at hetta hevur alstóran týdning. Vit hava luttikið alt eftir, hvussu peningur hevur verið. Tað hava verið fundir í Føroyum 2 ferðir, tann seinni í gjár. Vit hava luttikið á skeiðum hjá fleiri norðurlondum, og í París hava vit verið til eina europeiska ráðstevnu. Eisini kann nevnast, AIDS dagurin 2004, har ein kvinna við HIV greiddi frá á skúlunum. Vit hava øll árini havt tætt samstarv við Føroya Felag móti Krabbameini, Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar og Landssjúkrahúsið. Hesi hava eisini stuðla til tiltøk. Túsund takk fyri tað øll somul. Vit hava nú sitið líka leingi sum Tony Blair, men vit fara ikki at leggja frá okkum, men fara framhaldandi at menna og savna arbeiði til gagns fyri sjúk ling arnar. Vónandi hava vit við hesum degnum gjørt okkum sjónlig soleiðis at vit verða enn størri bólkur. Fá2 hevur eisini stuðla sjúkra røktarfrøð ingar til at fara á skeið. I byrjanini vóru vit nær 40 limir, men sum fleiri áhugabólkar eru stovnaðir er limkatalið minka, men vit fáa tó einkultar tilmeldingar, og tað eru vit sera glaðar fyri. [ 27]
Altjóða sjúkrarøktarfrøðidagur 2007 Nevndin í dag er: Ingun Gaardbo Anna Jóannesardóttir Margret Mortensen Jansy Gaardlykke Maria Debess Jonna Schrøter Thomsen Eyð Gudmundssen At enda las Ingun yrkingina, Tárið. Tann dýrabarasta perlan Tárið Tá sorgin nívur Hjarta er um at bresta Og sálin tyngd Tá fellur tárið og byrðan gerst nógv lættari. Næmingar frá musikskúlanum settu dám á dagin við sera góðum tónleiki. Nøkur fakta um FÁ2 Fá2 er stovnað í Januar 1997. Fá2 er eitt fakligt forum fyri sjúkrarøktarfrøðingar, har ætlanin er at eggja til høgt fakligt vitanarstøði innanfyri áðurnevndu økir. Hetta verður gjørt við at samstarva við okkara systurfeløg í øðrum londum, og eitt nú við at senda okkara limir á skeið og til temadagar. Vit hava eisini árliga skipa fyri einum evnidegi, og afturat hesum nøkur kvøld við t.d. frásagnum frá ymsum skeiðum og øðrum. Enda málið við Fá2, er at fremja samanhald millum limirnar í áhugabólkinum, at stuðla hvørjum øðrum, og menna fak liga førleikan, at menna heilsu og sjúkrarøkt innan hesar sergreinir, og at fremja samstarvið millum fagbólkarnar. Virðir tá lívið er um at enda: Deyðin er viðkomandi hjá okkum øllum. Vit vita at vit øll, fyrr ella seinni skulu doyggja. Onkuntíð kemur deyð in tá hann eigur at koma, men ofta er tað tá tað ikki passar inn í okkara ætlanir. Tað kann eisini vera, í summum førum at vit føla, at deyðin kemur ov seint, at ein avvarðandi skal liggja og stríðast í ov langa tíð. Hetta kann vera sera tungt fyri tey avvarðandi. Lisbeth tosaði um virðir: Hvat ger mína tilveru meiningsfulla? Hvat eru mínar vónir? Hvussu ynski eg at vera møtt/ møttur? Hvussu fyrihaldi eg meg til míni medmenniskju? Hvat geri eg við mínar upplivingar í samband við at møta doyggjandi fólki? Lisbeth hevði nógv frammi um, at okkara virðir stýra okkara gerðum. Hvør eri eg? Okkara uppvøkstur og skúlagongd ávirkar okkum. Hvørja fyrimynd hava vit haft? Útbúgving og royndir eru eisini ein umráðandi partur av okkar menning. Okkara átrúnaður, umhvørvi, fjølmiðlar o.a. Ávirka okkum eisini sum per sónar. Virðir eru umráðandi at hava, tí tey vísa hvørjum vit standa inni fyri, og hjálpa okkum at taka avgerðir út frá, og velja út frá í gerandisdegnum. Virðini skulu vera bæði ein viti og ein leiðslustjørna hjá okkum Tosað varð eisini um verdigheit. Tað er ofta torført hjá okkum at avgera hvat er eitt virðiligt lív. Tað er upp til tann einstaka at meta um hetta, t.d. tá ein persónur er heilt avlamin og bundin at koyristóli, so kann viðkomandi alíkaval hava eitt gott, innihaldsríkt og virðiligt lív. Tað eru tó vit sum sjúkrarøktarfrøðingar, ið kunnu hjálpa hesum fólki at verða verandi verdug, við at tey t.d. eru væl soignerað o.s.v. Komið var eisini inn á tankar í samband við at missa, um vón og meining. Vónina hava fólk frá tey vera fødd, og er vónin ofta tað síðsta ið tey missa. Fólk, ið verða rakt av sjúku fáa ofta tank ar um, hvat var meiningin við hesum? Var tað nú ein orsøk til at júst tey blivu rakt? Tey kunnu fáa tankar um skuld og straff. Ofta eru álvarsliga sjúk folk í eini støðu, har teirra tankar skifta ímillum, at hava vón, viljan til at liva og sorg, maktarsloysi og hugsanir um, at tey nú ikki orka meira. Tað, sum er okkara uppgáva sum sjúkra røktarfrøðingar er, : at hjálpa fólki at liva meðan tey eru á lívi. Lisbeth siteraði: You matter because you are you and you matter until the last moment of your life. We will do all we can, not only to help you die peacefully, but also to live until you die. Ciclely Saunders. Lisbeth tosaði um, hvussu tað er at vera um folk ið syrgja. KÆRLEIKANS PRÍSUR ER VANDIN FYRI AT MISSA. Uttan kærleika ongin sorg. Vit kunnu ikki steðga eini sorg men vit kunnu hjálpast við at síggja sorgina í eyguni. Henda sorg kann raka okkum øll, tí vit eru øll menniskju. Sorg tá onkur doyr: t.d. maðurin, konan, børn, [ 28 ]
Altjóða sjúkrarøktarfrøðidagur 2007 for eldur, vinir. Sorg kann eisini koma eftir: Hjúnaðarskilna, arbeiðsmiss, sjúku, broyttar lívsumstøður. Fólk ið syrgja hava ofta nógv ymiskar kenslur, tað kann eisini vera skiftandi kenslir ið gera seg galdandi. Ótti Einsemi Vreiði Lætti Skyld Missa hugin at liva Fysisk eyðkenni Rastleysheit Møði/útmattilsi At koma ígjøgnum eina sorg tekur langa tíð. Við tíðini lekjast sárini eftir sorgina, men nøkur verða har altíð. Tað kunnu vera ymsir merkisdagar ið kunnu vera truplir, høgtíðir, t.d. føðingardagar o.s.v. Tað sum fólk altíð hava brúk fyri tá tey hava sorg er : At vera sædd, hoyrd og tikin í álvara. Ta allarfyrstu tíðina, hava fólk ofta brúk fyri fyrstuhjálp. At onkur ger praktisk ting fyri tey, so gerandis dagurin kann fungera, og at tíð er at lurta eftir teimum. Tað krevur mót og styrki at seta orð á sorgina, og tað krevur tíð. Fólk hava brúk fyri kærleika og góðsku tá tey skulu tosa um sorg. Góð ráð til avvarðandi eru: Tú skal ikki føla teg til ampa. Kunna teg um sjúkuna. Jú meira man veit um sjúkuna, jú betri kann man stuðla tí sjúka. Ymiskur tørvur á information. Tað er vanligt, at tann avvarðandi hevur ein annan tørv á vitan enn sjúklingurin. Tak ikki avgerðir fyri tann sjúka. Tosa við hvønn annan um, hvat tit hvør í sær hava tørv á. Tak ikki alla ábyrgdina fyri øllum tí praktiska. Stilla ikki ómenniskjaslig krøv til tín sjálvs. Tað er ikki ein ósigur at søkja hjálp hjá serkønum. Ansa eftir tær sjálvum, so tú hevur orku til at veita umsorgan. Royn at fáa nøkur góð og jalig upplivilsi í dagligdegnum. [ 29]
Røntgan Navn: Lis Hansen Búðstaður: Hoyvík Aldur: 37 ár Útbúgvingardato og stað: Januar 1995, Tórshavn Starv: Heimavitjanartænastan, Tórshavnar kommuna Lis Hansen 1. Eru hendar broytingar sjúkra røktar fakliga í tínum starvi síðan tú byrjaði? Nei, eg haldi ikki, at tað eru hendar tær stóru broytingarnar sjúkrarøktarfakliga í mínum starvi, síðan eg byrjaði at arbeiða í 1995. 2. Hvat dámar tær serliga í tínum starvi? Tað, ið mær dámar serliga væl í mínum starvi, er at møta menniskjum, ið hava langar lívsroyndir og tí hava so nógv í við førinum. Eisini spennandi at møta nógvum ymiskum persónligheitum. Spennandi at møta teimum eldru í teirra egna heimi, og gott, at tað eru stundir at skapa kontakt, soleiðis at tað kann verða vegleitt og ráðgivið út frá tí einstaka. 3. Hinvegin, hvat dámar tær lítið? Tað, ið mær dámar lítið, er at møta menniskjum við einum tørvi, hvar ongi tilboð eru til viðkomandi. Haldi, at eldraøkið er ov lágt raðfest. 4. Lýs heilt stutt ein góðan arbeiðsdag Sum heild eru mínir arbeiðsdagar sera góðir. Møti hvønn morgun á kon tórin um kl. 8.00 og havi tlf. Tíð intil kl. 9.00. hesa tíðina geri eg brøv klár (senda brøv við tíð eina viku áðrenn vitjanina) Kl 9.30 fari eg á heimavitjan, hvar tosað verður um, hvussu dagligdagurin gong ur, um heilsuna og hvat annars tann eldri hevur á hjarta. 5. Heldur tú, at tað eru nóg nógvar avbjóðingar til sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum? Ja, eg haldi avgjørt, at tað eru nógvar avbjóðingar til sjúkra røktarfrøðingar í Før oyum. 6. Hevur tú roynt onnur starvsøki enn sjúkrarøkt síðan tú bleiv útlærd? Nei, men í starvinum ið eg nú havi er tjarnuøkið heilsustimbran og fyribyrging 7. Hevur tú útbúgvið ella hugsa um at útbúgvið til okkurt annað Kundi hugsa mær at útbúgvið meg innan geriatri og fyrbyrging 8. Hvussu sær tú uppá framtíðina hjá sjúkrarøktarfrøðingum í Føroyum? Haldi, at tað er vandi fyri at vit í framtíðini ikki fara at hava nóg mikið av sjúkr a røktarfrøðingum. Ætlanin er at til ár 2010 skulu byggjast umleið hálvt annað hundrað røktarheims- og sam býlis pláss; eg haldi, at tað er sera um ráðandi, at hesi pláss eisini verða manna við sjúkrarøktarfrøðingum. 9. Um tú sat sum forkvinna í felagnum, hvat hevði so verið tað fyrsta tú fór í gongd við? Um eg sat sum forkvinna í felagnum hevði eg skipað fyri onkrun spennandi skeið virksemi. Eisini hevði eg varpað ljós á tær positivu síðurnar við at vera sjúkra røktarfrøð ingur. 10. Um tú sat sum landstýrismaður í Almanna- og Heilsumálum, hvat hevði so verið aðalmál títt? Mítt fyrsta aðalmál hevði verið at betra umstøðurnar til tey, ið eru rakt av minnissvinn og teirra avvarðandi. At tey kundu fingið ta hjálp, tey hava tørv á í heiminum, at tað vóru bráðfeingis um lættingarpláss, ið vóru serliga rættað til minnisveik. At tað skuldu verið nóg mikið av dagstovnplássum. Eisini hevði eg arbeitt fyri, at tað vóru serlig tilboð til tey, ið eru frontaldement. [ 30]