Demokrati inneber medråderett

Transkript

1 Kapittel 4 Demokrati «Dersom regjeringa er demokratisk, vil folket ( ) ikkje tillate at ho misbruker makt. Men når regjeringa tek avgjerslene sine bak stengde dører og utan innsyn, kan ikkje verda stole på henne.» Orda kom frå Shirin Ebadi, vinnaren av Nobels fredspris i Ho var uroleg for at den lukka religiøse eliten som styrte Iran, heimlandet hennar, heldt på å trekkje landet inn i ein konfrontasjon med resten av verda. Bakgrunnen var at Iran utvikla kjernekraft utan internasjonal godkjenning og kontroll. For Shirin Ebadi er overgang til demokratisk styre viktig både for folket i Iran og for internasjonal fred og stabilitet. I dette kapittelet skal vi mellom anna sjå nærare på det som kjenneteiknar styreforma demokrati. Men det finst inga oppfatning av demokrati som alle er einige om, så nær som at denne styreforma står i motsetning til diktatur og maktmonopol. 52

2 Kapittel 4 demokrati DEL 1 Oligarki: det at eit lite mindretal får igjennom viljen sin, same kva det store fleirtalet vil Hegemoni: tilstand der nokon har ei førande rolle og styrer og dominerer andre Totalitært styre: politisk system der staten, partiet eller føraren kontrollerer alle område av samfunnslivet og det meste av privatlivet til innbyggjarane Autoritær: som utøver makt suverent og utan å rådføre seg med andre eller ta omsyn til deira meiningar, og krev at dei lyder utan innvendingar Demokrati inneber medråderett Utviklinga av menneskerettane har lagt grunnlaget for framveksten av moderne demokrati. Men demokrati, folkestyre, er framleis ikkje den dominerande styreforma. Etter ein FN-rapport er berre 82 av dei rundt 200 statane i verda fullt demokratiske. Dei ikkje-demokratiske landa omfattar 57 prosent av befolkninga i verda. Utviklinga av demokrati i tidlegare koloniar og kommunistiske land har no stoppa opp, konkluderte rapporten. Mange stader blir ynsket om politisk fridom og demokrati framleis møtt med trakassering, tåregass, fengsling og tortur. I vårt samfunn reknar vi nok demokratiet som sjølvsagt, men i dei fleste statane i verda er det framleis ein elite som styrer etter sine eigne interesser. Diktatur Er det rimeleg at staten skal bestemme kva du skal få lese og sjå i fjernsynet, kva du skal eige, eller om du skal få lov til å seie kva du meiner om dei som styrer? I nokre statar har makthavarane nesten fullstendig makt over livet til innbyggjarane. I slike diktatur er det éin person eller ei lita gruppe som bestemmer politikken. Eit slikt fåmannsstyre kallar vi oligarki. Når éi gruppe dominerer samfunnet på denne måten, seier vi gjerne at dei har politisk hegemoni. Eineherskarane i slike samfunn styrer ut frå sine eigne interesser og tek gjerne i bruk vald og tvang for å få viljen sin igjennom. Difor set dei ofte lover og forfatningar til side. Vi skil mellom ulike former for diktatur. I eit totalitært diktatur har leiarane total makt over samfunnet. Skiljet mellom det offentlege og det private er brote ned, og det staten meiner, blir tvinga på borgarane gjennom sensur, propaganda og forfølging av politiske avvikarar. Ei slik innsnevring av individa sin handle- og tankefridom kallar vi einsretting. Historiske og dagsaktuelle døme er Sovjetunionen under den kalde krigen, Nazi-Tyskland i og Nord-Korea og Kina i dag. Autoritære diktatur, som det har vore fleire av i Latin-Amerika og Afrika, lèt til ein viss grad folk ha tankane og privatlivet i fred, men slår brutalt ned på open kritikk av staten og leiarane. Demokrati og diktatur Makthavarane (representantar for folket, som kan skiftast ut) Makthavarane (sjølvvalde, arva eller utan høve til utskifting) Til venstre: Nobelprisvinnar Shirin Ebadi ynskjer demokrati og betre rettar for kvinnene i Iran. Folket Folket 53

3 DEL 1 Kapittel 4 demokrati Demokrati Demokrati er ei gammal gresk nemning på folkestyre. Det inneber at folket har høve til å påverke offentlege styringsorgan i ei eller anna form. Demokratiske styreformer skal hindre at makta blir samla på få hender. Kjenneteikn på diktatur er fåmannsstyre og maktkonsentrasjon. Gjennom tidene har demokratiet hatt to hovudformer: Direkte demokrati: Folket sjølv stemmer over politiske framlegg, slik borgarane gjorde i oldtida i Athen. Folkerøystingane i vår tid minner om denne typen demokrati. Indirekte demokrati, som òg blir kalla representativt demokrati: Folket vel ut ei gruppe representantar som gjer politiske vedtak på vegner av innbyggjarane. Den norske styreforma i dag byggjer på dette prinsippet. Demokratia i vår tid er meir eller mindre pluralistiske. Pluralisme er på mange måtar det motsette av einsretting. Kjenneteikn på eit pluralistisk demokrati er eit mangfald av frie (uavhengige) parti, medium og organisasjonar. Slik blir innbyggjarane sikra at ulike syn, interesser og verdiar slepp til, og at dei får høve til å bli høyrde i det politiske systemet. Dei mange partia, media og organisasjonane motverkar òg for sterk maktkonsentrasjon i samfunnet. Misbruk og overtramp kan lettare bli avdekt når vakthundane er mange og får operere fritt. I vår tid søkjer mange statar, og grupper i statane, mot demokrati. Men finst det ein internasjonalt godkjend demokratistandard som desse landa kan bruke? Dei militære leiarane som styrer Burma. 54

4 Kapittel 4 demokrati DEL 1 I demokratidebatten møter vi mange ulike syn på kva eit demokrati bør vere. Statsvitaren og økonomen Joseph A. Schumpeter hevda at demokratiet er ei ordning der dei politiske leiarane «får makt til å bestemme gjennom konkurransen om stemmene til folk». Han framhevar med andre ord ei reindyrka form for indirekte demokrati som sitt ideal. Andre, som filosofiprofessor Carl J. Cohen, meiner at «demokratiet er den styreforma der medlemmene av eit fellesskap deltek, eller kan delta, direkte eller indirekte i avgjersler som gjeld dei alle». Han meiner dermed at ein må leggje stor vekt på verdien av politisk deltaking og medråderett for folket ikkje berre utskifting av dei politiske leiarane, som Schumpeter dreg fram. Jamvel om ideala om demokrati sprikjer, skal vi i neste avsnitt sjå at det faktisk finst eit sett minstekrav til ei styreform for at ho skal kunne kallast demokratisk. Representativt demokrati i praksis nokre minstekrav Den amerikanske professoren Robert A. Dahl var i tiåra etter den andre verdskrigen lei av alt snakket om kva demokratiet burde vere. Mange ideal om folkestyre er henta frå ei anna tid og er umoglege å realisere i dag, hevda han. Han ville lage nokre kriterium for ei demokratisk styreform som kunne fungere i større, moderne samfunn, og som bygde på nokre grunnleggjande verdiar og rettar. Ifølgje Dahl må demokratiet oppfylle desse minstekrava: 1. Røysterett, organisasjonsfridom og ytringsfridom for alle. Samfunnet må sleppe til eit mangfald av meiningar for å motverke fåmannsstyre (oligarki) og sikre at veljarane har mange alternativ når dei skal stemme. Her understrekar han òg prinsippet om demokratisk likskap: Berre ved å sikre at alle får dei same rettane, kan ein seie at dei har dei same politiske påverknadsmåtane. 2. Mangfald av informasjonskjelder. Det er viktig at veljarane kan skaffe seg korrekt informasjon om viktige problem og samfunnsforhold og dermed få eit godt grunnlag for å vurdere kandidatane som stiller til val. 3. Fri konkurranse om stemmene. Partia må kunne kjempe om veljarane utan hindringar og på like vilkår. 4. Frie og rettferdige val. Valordninga og den praktiske gjennomføringa av vala må ikkje diskriminere veljarar eller politiske grupperingar. 5. Folkevald påverknad. Det må vere ordningar som sikrar at vala faktisk får følgjer for politikken som blir ført. Dei folkevalde organa må ha reell påverknad over statsstyringa. Elles blir demokratiet berre meiningslaust teater. 55

5 DEL 1 Kapittel 4 demokrati Finst folkeviljen? Mange har peika på at demokratiske prosedyrar gjennom å klarleggje viljen til fleirtalet òg får fram folkeviljen. Men finst det ein slik eintydig folkevilje? Statsvitaren Bjørn Erik Rasch er mellom dei som går imot førestellinga om at demokrati synleggjer folkeviljen. Folkeviljen eksisterer ikkje, hevdar han, og viser til at «folket» ikkje er ein eintydig storleik. Tvert imot høyrer vi alle heime i ulike undergrupper og har ulike sosiale kjenneteikn. Det er vanskeleg å snakke om folkeviljen når veljarane deler seg i to nesten like store leirar, som i folkerøystingane om EF/EU. Eksisterer det ein folkevilje? Ulike syn på innhaldet til folkestyret Robert A. Dahls krav til folkestyre er i dag godtekne både av FN og dei fleste demokratiske statane. Det er brei internasjonal oppslutning om ideen om representative demokrati som byggjer på likeverd og meiningsmangfald. Mange har kritisert Dahl for å setje den liberale, vestlege demokratiforma opp som eit ideal som skal gjelde for alle. Somme stader utanfor Vesten søkjer ein etter eigne demokratiske røter. Men òg i vestlege samfunn er det framleis debatt om korleis folkestyret bør utformast. 56

6 Kapittel 4 demokrati DEL 1 Deltakardemokrati Tilhengjarar av deltakardemokrati meiner at representativt demokrati kan føre til at veljarane blir for passive. Dette er uheldig fordi politisk deltaking har ein verdi i seg sjølv og ikkje bør reduserast til eit oppmøte i vallokalet annakvart år, hevdar dei. Politisk engasjement gjev for det første verdifulle kunnskapar og erfaringar, ei slags politisk sosialisering. Det å få forme sin eigen kvardag er viktig for utviklinga av sjølvtillit og identitet. «Makta til folket» var eit vanleg slagord i og 1970-åra, mellom anna i hippiemiljøa. I dag er det kanskje særleg innanfor miljørørsla at desse tankane har størst gjennomslagskraft. Her lever tanken om direkte folkeleg engasjement gjennom demonstrasjonar og aksjonar. Forsøksgymnaset i Oslo, ein vidaregåande skule med lange tradisjonar for deltakardemokrati. Konkurransedemokrati Tilhengjarar av konkurransedemokrati krev langt mindre av befolkninga. Dei hevdar at den politiske aktiviteten til innbyggjarane berre skal gå ut på å velje mellom konkurrerande elitar. Folket vel kva parti som skal styre for dei og skifter dei eventuelt ut ved neste val. Å veksle mellom ulike elitar er kjernen i demokratiet, slik dei ser det. Etter deira syn har ikkje folk kapasitet eller kunn- 57

7 DEL 1 Kapittel 4 demokrati skap til å setje seg inn i kompliserte samfunnsproblem. Direkte demokrati kan difor føre til ei uføreseieleg og kortsiktig styring av samfunnet. Folket blir lett eit bytte for ivrige folkeforførarar og populistar med lettvinte løysingar, påstår dei. Tilhengjarane av eit reindyrka konkurransedemokrati mislikar folkeleg engasjement, som politiske aksjonar, kampanjar og markeringar. Dei meiner at valde politikarar må få nødvendig arbeidsro for å kunne forvalte det oppdraget veljarane har gjeve dei. Andre syn på det representative demokratiet Det representative demokratiet er for mykje prega av motsetningar og maktkamp mellom elitane. Ein finn ikkje fram til løysingar som er gode for heile samfunnet på lang sikt. Dette hevdar tilhengjarar av dialogdemokratiet. Dei er ikkje imot representativt demokrati, men kritiserer ofte dagens demokratiske system for å leggje for mykje vekt på dei kortsiktige interessene til elitane, som det å vinne neste val. Kjernen i demokratiet er så mykje meir enn å kjempe om veljarar. Ein må finne fram til gode argument som legg grunnlaget for semje og kompromiss, hevdar dei. Deltakarane i demokratiet må bere fram synspunkta sine, lytte til det andre meiner, og så vere villige til å la det beste argumentet avgjere til beste for samfunnet og fellesskapet. Føresetnaden for ein slik kontinuerleg samfunnsdiskusjon er at det finst gode møtestader for alle slags menneske og meiningar, det vi med ei samnemning kallar offentlegheit. Sosialistar og andre innanfor ein meir kritisk tradisjon hevdar ofte at den representative demokratiforma som blir praktisert i dag, gjev folket ei falsk kjensle av å styre. I røynda er det berre dei rikaste og mektigaste som tener på denne styreforma. Demokratiet i dag gjer sitt til å halde oppe den urettferdige fordelinga av gode i det marknadsøkonomiske systemet, påstår dei. Dei meiner at det ikkje blir teke nok omsyn til skjulte maktforhold i samfunnet. Folket må difor gjere opprør og setje inn eit meir ekte folkestyre som kan gjere endringar, ikkje minst i dei økonomiske maktforholda i samfunnet. Men i den sosialistiske rørsla er det mange meiningar om kva som er det mest ekte demokratiet. Ein diskuterer mellom anna om det viktigaste er å styrkje samhaldet og engasjementet mellom vanlege folk, eller om eit kommunistisk parti bør innføre diktatur på vegner av arbeidarane. 58

8 Kapittel 4 demokrati DEL 1 Menneskerettane og røtene til demokratiet Nedanfor følgjer eit samandrag av historia til menneskerettane og demokratiet, når vi ser det frå ein vestleg ståstad. På 400-talet f.kr. hadde fleire greske bystatar, polisar, ei form for direkte demokrati. Mest kjend er Athen. Borgarane i byen, det vil seie alle vaksne, frie menn, hadde møterett i folkeforsamlinga. Der diskuterte dei politiske framlegg, gjorde viktige vedtak og peika ut leiarane i samfunnet. Kjernen i styreforma til athenarane var tanken om politisk likeverd mellom dei som budde i byen. Men majoriteten i samfunnet, det vil seie kvinner, slavar og innflyttarar, hadde ingen politiske rettar. Roma hadde òg ei form for direkte demokrati frå ca f.kr. Dei kalla styreforma si republikk (av latin res publica, «stat»). Frie menn kunne møtast i folkeforsamlingar, men dei fekk aldri slik påverknad som i greske polisar. Mange finn òg ein føreløpar for demokrati i det nordiske vikingsamfunnet. Det blir fortalt at ein frankisk bodberar spør vikingfølgjet: «Kven er leiaren dykkar?» Vikingane svarar: «Ingen! Her er alle like!» Men slik var det nok ikkje. Historikarar meiner likevel at etableringa av bygdeting, der alle frie bønder hadde møterett, gjev det norske vikingsamfunnet eit demokratisk islett. På tinga diskuterte og vedtok ein lover og dømde i tvistemål og andre saker. Det europeiske mellomaldersamfunnet var langt unna idealet om politisk likeverd. Men i byar i Nederland og Flandern voks det fram eit byborgarskap som fekk politisk påverknad gjennom byråd og andre lokale styringsorgan. Utviklinga i Storbritannia har ein spesiell plass i demokrati- og rettshistoria. I 1215 vart kongen pressa til å skrive under på eit fridomsbrev, Magna Carta. Det avgrensa makta til kongen og la grunnlaget for eit parlament med representantar frå ulike samfunnsgrupper. Magna Carta innebar òg at innbyggjarane fekk vern mot vilkårleg statleg maktbruk. USA, Frankrike og Noreg bryt med eineveldet På talet voks det fram ei sterkare og meir eineveldig kongemakt. Om lag samtidig la opplysningsfilosofane fram sine tankar om fridom, toleranse og folkeleg makt. John Locke, Hugo Grotius, Jean-Jacques Rousseau og andre bygde vidare på ideane frå antikken om at mennesket har fornuft, verdi og naturgjevne rettar. Nye prinsipp skulle avgrense maktbruken til staten og gje folket meir makt gjennom folkesuverenitet: Det var innbyggjarane i landet som hadde delegert mynde til staten. Charles de Montesquieu lanserte ideen om maktfordeling som eit middel mot maktmisbruk og einevelde. Den amerikanske fridomskampen og fridomserklæringa frå 1776 markerer starten på utviklinga av sivile og politiske rettar i moderne tid. For første gong vart ein stat grunnlagd på prinsippet om moralsk og politisk likeverd mellom innbyggjarane. Den amerikanske, den franske og den norske grunnlova som vart forfatta rundt 1800, hadde mykje felles. Dei bygde på dei tre hovudprinsippa frå opplysningsfilosofane: politisk påverknad til folket, maktfordeling mellom statsorgana og umissande rettar for alle borgarar. No var det ikkje slik at alle innbyggjarane i USA og Europa fekk nyte godt av desse «menneskerettane». Kvinner hadde ikkje røysterett. Storbritannia og Frankrike hadde koloniar der innbyggjarane ikkje fekk dei same rettane som innbyggjarane heime, og USA hadde ikkje avslutta slaveriet i sørstatane. Motkreftene i den tradisjonelle herskarklassen i Europa var òg mektige talet var difor prega av at dei tradisjonelle elitane tviheldt på makta. Samtidig auka dei sosiale spenningane. I mange statar vart arbeidarklassen som voks fram, ein ny underklasse utan fulle politiske rettar. Etter den første verdskrigen hadde den gamle overklassen i Europa mist posisjonane 59

9 DEL 1 Kapittel 4 demokrati sine i fleire statar. Mange vona at prinsippet om rett for innbyggjarane til å styre seg sjølve no ville få gjennombrot. Men økonomiske kriser, klassekamp og autoritære regime gjorde slutt på demokratiseringsoptimismen. I staden for demokrati fekk store delar av Europa nazisme, fascisme, kommunisme og fleire former for militærdiktatur : Vestleg demokratisering, FN, avkolonisering i sør Den andre verdskrigen sette djupe spor i ei heil verd, men kanskje spesielt i Europa. Den blodige krigføringa og den systematiske utryddinga av politiske avvikarar, jødar, sigøynarar, funksjonshemma og homofile sjokkerte. Politiske leiarar rundt om i verda engasjerte seg i Nelson Mandela, fridomskjemparen som vart president i Sør-Afrika ( ). eit omfattande internasjonalt arbeid for å finne ut korleis ein kunne unngå å hamne i slike grufulle situasjonar i framtida. I åra etter den andre verdskrigen spurde mange i dei afrikanske og asiatiske koloniane om tida var inne til at folket også her skulle få overta makta i sitt eige land. Europeiske stormakter hadde nettopp fått att fridommen sin, men var lite interesserte i å la fridommen gjelde i koloniane. Seint og motvillig gav koloniherrane, demokratiske statar som Storbritannia og Frankrike, etter og løyste grepet om koloniane sine i Asia og Afrika, ofte etter ein væpna lausrivingskamp. Under avkoloniseringa i og 1960-åra vart det etablert fleire titals nye sjølvstendige statar. Mange la til grunn europeiske konstitusjonar baserte på demokrati og menneskerettar. Korrupsjon, maktmisbruk, økonomisk kollaps og indre strid fekk det politiske systemet til å rakne i stat etter stat. Snart sat 60

10 Kapittel 4 demokrati DEL 1 det autoritære parti og diktatorar på toppen i dei fleste av dei tidlegare koloniane. Mange av desse statane henta inspirasjon og støtte frå det kommunistiske diktaturet i Sovjetunionen og 1990-åra: Ny optimisme nye tilbakeslag Ein mørk novemberkveld i 1989 strøymde titusenvis av austtyskarar over grensa til Vest- Berlin. Berlinmuren mellom det kommunistiske aust og det demokratiske vest vart historie. I fire tiår hadde Sovjetunionen og USA stått mot kvarandre som ideologiske og militære rivalar. I 1990 var det slutt på den kalde krigen. I åra som følgde, gjekk dei fleste statane som hadde vore underlagde Sovjetunionen etter den andre verdskrigen, over til styreformer baserte på folkestyre og rettar. Sovjetunionen vart oppløyst i 1991/1992. Styreforma i det nye Russland byggjer på demokratiske prinsipp, men i dag meiner mange at landet ikkje har makta å bryte med den autoritære fortida si. For fleire av delrepublikkane i den gamle Sovjetunionen har overgangen vore sein og smertefull. Det gjeld ikkje minst Georgia, Ukraina og Kvite-Russland. Mange meiner at dei viktigaste følgjene av at den kalde krigen tok slutt, kom i Afrika og Asia. Fleire makthavarar og opprørsrørsler med autoritære ideal kom på defensiven etter at Sovjetunionen kollapsa. I Sør-Afrika braut det kvite, rasistiske apartheidstyret saman tidleg i 1990-åra, og den fengsla fridomshelten Nelson Mandela vart president. Det sette fart i tankane om å få til forsoning, menneskerettar og demokrati på dette utsette kontinentet. 61

11 DEL 1 Kapittel 4 demokrati forum Kvifor er demokrati og menneskerettar viktig? Over heile verda utset grupper og einskildindivid seg for fare i kampen for folkestyre og menneskerettar. I diktatur sit tusenvis fengsla på grunn av meiningane sine. Kva er det ved ideala om likeverd og demokrati som appellerer så sterkt? Mange ser menneskerettar og demokrati først og fremst som ein veg bort frå diktatur og vilkårleg styring. Dei ynskjer å få slutt på årelang undertrykking og valdeleg einsretting. Gamle herskarklassar skal ryddast unna, og nye krefter skal få sleppe til. Mange demokratiforkjemparar legg stor vekt på ansvarleggjering av leiarskapen. Dei politiske leiarane må stå til rette for handlingane sine og vere førebudde på å trekkje seg dersom dei er duglause eller misbruker makta si. Eliten kan ikkje bruke styringsapparatet som ei privat bedrift som gjer det berre for å auke si eiga makt og formuen sin. Ei viktig side ved dette er at demokrati inneber at politiske vedtak og dommar i domstolane byggjer på legitime lover og forfatningar. Kanskje er det ynsket om rettsstat og rettstryggleik som i første omgang trekkjer mange opposisjonelle grupper rundt om i verda mot demokrati og menneskelege rettar. Mange er opptekne av at demokrati kan medverke til ei rettferdig utvikling. Demokratiforkjemparar i mange fattige statar meiner at demokrati kan skape grunnlag for ein økonomisk vekst som kjem alle til gode. Når dei fattige får røysterett, vil dei peike ut politikarar som talar deira sak og syter for at verdiane blir skapte og fordelte på ein rettferdig måte, blir det hevda. Eit stabilt demokrati tufta på prinsippa til rettsstaten vil òg kunne lokke til seg investorar og styrkje handelskontaktane med utlandet. Det er stor semje om at handel, produksjon og investeringar framfor alt må ha føreseielege og stabile vilkår for å kunne skape økonomisk vekst i eit samfunn. Medverkar demokrati og menneskerettar til konfliktløysing og fred? Ein kjend påstand er: «Demokrati går aldri til krig mot kvarandre.» Dette er stort sett historisk korrekt, men Sri Lanka har hatt demokrati i mange år, men det har vore borgarkrigsliknande tilstandar. 62

12 Kapittel 4 demokrati DEL 1 tenk over Korleis vil du forsvare demokratiet overfor ein tilhengjar av diktatur? Bør elevar få meir å seie over skulekvardagen eller er det best å overlate det meste til lærarar med erfaring og lang utdanning? årsakene er uklare. Somme har peika på at årsaka til krigar ofte er grådige diktatorar, og at folket sjeldan vel krig anna enn i sjølvforsvar. Andre har peika på at dei etablerte demokratia på 1900-talet var så sterkt knytte til kvarandre gjennom tradisjonar, verdiar og økonomisk og politisk kontakt at det hindra konfrontasjonar. I dag er mangfaldet mellom demokratiske statar, og truleg òg spenningane mellom dei, mykje større. Dei siste tiåra har vi sett fleire døme på at statar med både kort og lang demokratisk tradisjon blir sprengde innanfrå gjennom etnisk uro og borgarkrig. I India har spenningane lenge vore store, men likevel under ein viss kontroll. Lenger sør, på Sri Lanka, har uroa og valden truga med å rive landet frå kvarandre. Demokrati er difor ingen garanti mot krigsliknande tilstandar. Som vi har sett både i Bosnia, Kosovo, Rwanda, Palestina, Afghanistan og Irak, kan overgangen til demokrati vekkje minoritetar og politiske grupper til kamp mot å bli undertrykte av eit etnisk eller religiøst fleirtal. Mange legg vekt på at prinsippa om menneskerettar og demokrati først og fremst styrkjer fellesskapskjensla til samfunnsmedlemmene. Demokrati gjer sitt til å bryte ned gamle sosiale skilje og hierarki og er difor uforlikeleg med tradisjonelle stands- og kastesamfunn. Det gjev grunnlag for mindre urettferd, mistru og spenningar, hevdar dei. Svake sider ved demokratiet Demokratiet har òg nokre svake sider og dilemma. Svekkjer folkestyret den politiske handlekrafta? Eit demokratisk system går ofte på tvers av ynsket om maksimal handlekraft. Dei mange små og mellomstore partia vi finn i mange demokrati, kan gjere det vanskeleg å samle seg om ein stabil politisk kurs for landet. Mange meiner elles at det er mest demokratisk at avgjersler blir tekne nærast mogleg veljarane, gjerne i lokalmiljøet. Men slike lokale eller regionale vedtak kan sjeldan løyse dei viktigaste utfordringane i samfunnet. Slike tiltak krev truleg eit breitt internasjonalt politisk samarbeid på høgt nivå. Spørsmålet blir om det er mogleg å løyse til dømes klimaproblema på ein demokratisk måte. Utsiktene til å lykkast kan bli dårlegare om befolkninga heile tida skal kunne setje seg imot tiltak som er smertefulle på kort sikt, men viktige på lang sikt. Har folket eigentleg kontroll med dei folkevalde? I eit demokrati peikar folket ut sine folkevalde, men mellom vala har dei få eller ingen middel til å hindre at dei folkevalde går på tvers av det fleirtalet i folket vil. Moderne demokrati legg ikkje sterke band på dei som skal forvalte makta til folket. Kven skal vakte dei folkevalde mellom vala? Er domstolane, media eller organisasjonane i stand til det? Kan demokratiet lykkast i sterkt oppsplitta statar? Det har vist seg å vere svært vanskeleg å etablere demokratiske styreformer i statar med djupe etniske, politiske og religiøse skilje i befolkninga. Spørsmålet er om demokrati av den vestlege typen i det heile kan etablerast i ein del av desse statane. Eller er det slik at demokratiet må vekse fram gradvis over fleire tiår, kanskje hundreår, slik det gjorde i Europa? Kanskje må staten splittast opp for at det skal bli levedyktige demokrati. 63

13 DEL 1 Kapittel 4 demokrati Repetisjonsoppgåver 1 Kva meiner vi med diktatur og oligarki? 2 Kva meiner vi med politisk hegemoni? 3 Kva går skiljet mellom totalitært og autoritært diktatur ut på? 4 Kva er skilnaden på direkte og indirekte (representativt) demokrati? 5 Kva legg vi i uttrykket pluralisme? 6 Kva krav bør ein stille til eit representativt demokrati, seier Robert A. Dahl? 7 Korleis skil idealet om deltakardemokrati seg frå idealet om konkurransedemokrati? 8 Kva meiner vi med politisk sosialisering? 9 Kva meiner vi med dialogdemokrati? 10 Kva legg vi i omgrepet offentlegheit? 11 Kva har nokre sosialistar kritisert det representative demokratiet for? 12 Kva for fordelar er det med ei styreform basert på demokrati og menneskerettar? 13 Peik på ulemper og dilemma med demokratiet som styreform. 14 Kva hadde perioden og tida etter 1989 å seie for utviklinga av menneskerettar og spreiinga av demokrati? Arbeidsoppgavår 1 Samanlikn direkte og indirekte demokrati. Kva fordelar og ulemper har dei to demokratiformene? 2 Tenk etter kva som kan medverke til meir politisk pluralisme her i landet. 3 Kva kan føre til at pluralismen blir svekt? 4 Skriv eit innlegg med denne tittelen: «Pluralisme ein føresetnad for demokrati?» 5 Gå igjennom Dahls kriterium for demokrati og vurder om det norske styringssystemet, slik du kjenner det, oppfyller krava. 6 Kan du tenkje deg situasjonar som kan forsvare innføring av diktatur i Noreg? 7 Skriv eit lesarinnlegg på éi side med denne tittelen: «Gjev norsk ungdom blaffen i det norske demokratiet?» 8 Drøft om det bør bli vanleg å gjennomføre folkerøystingar før viktige politiske vedtak. Kva meiner du sjølv? Grunngje svaret ditt. 9 Drøft om folkefleirtalet bør ha all makt i eit demokrati. 10 Skriv ein dialog mellom Ulrik, som har deltakardemokrati som ideal, og Fia, som meiner at målet må vere konkurransedemokrati. Sjå dette i samanheng med arbeidsoppgåve Vurder kva for demokratiske dilemma vi møter i debatten om tiltak for å verne om miljøet. 64