KVIKKSØLVINNHALD I FISK OG SJØMAT VED SØKKT UBÅT (U864) VEST AV FEDJE- NYE ANALYSAR HAUSTEN 2005 OG SAMANLIKNING MED DATA FRÅ 2004

Transkript

1 KVIKKSØLVINNHALD I FISK OG SJØMAT VED SØKKT UBÅT (U864) VEST AV FEDJE- NYE ANALYSAR HAUSTEN 2005 OG SAMANLIKNING MED DATA FRÅ 2004 Amund Måge og Kåre Julshamn Nasjonalt institutt for ernærings- og sjømatforskning Postboks 2029 Nordnes, 5817 Bergen Jarle Klungsøyr & Dag Furevik Havforskingsinstituttet Postboks 1870 Nordnes, 5817 Bergen ama@nifes.no NIFES, 21. november 2005

2 2 Samandrag: Den søkkte tyske ubåten U864 ligg på ca. 150 meters djup vest av Fedje og kan ha hatt ei last på tonn kvikksølv (Hg) då den vart torpedert. Dette er eit stort kvanta av denne miljøgifta og det er difor vesentleg for tryggleik til sjømat at eventuell spreiing og opptak i sjømat vert overvaka. På oppdrag frå Kystdirektoratet vart det i januar 2004 gjort ei innsamling av aktuelle artar, torsk, sei, lange, uer og krabbe. Resultata viste at det var lite Hg i torsk, sei og lange i høve til normaldata. Det vart funne ein overkonsentrasjon i forhold til normaldata i uer og krabbe, men ingen prøvar som ville vera over grenseverdiane på 1,0 mg/kg våtvekt for uer og 0,5 mg Hg/kg våtvekt for dei andre artane. Ein av krabbeprøvane låg på grenseverdi og det vart i mars 2004 gjort ei oppfølgjande undresøking av krabbe som viste at to sjømil unna vraket på grunnare vatn (ca. 30 m.) var verdiane for Hg i krabbe på normalnivå. Det var i oktober/november 2005 gjort ei oppfølging av denne overvakinga der artane lange, brosme, krabbe og eit lite tal torsk og uer vart samla inn ved vraket. Dei nye Hg-analysane viste at det vart registrert ein høgare konsentrasjon av Hg i lange i høve til målinga for nærare to år sidan og i motsetnad til sist var no 3 av 25 langer over grenseverdien på 0,5 mg Hg/kg våtvekt. Ein av brunmatsprøvane av krabbe var det same. Torsk, brosme, uer og klokjøt av krabbe var under grenseverdien, men også for torsk vart det registrert ein høgare i konsentrasjonen i høve til førre måling. Det er mange forbehold å ta når ein samanliknar desse to prøvetakingane bl.a. kor nær ubåtvraket det er prøvefiska. Men det at tre prøvar av lange og ein av krabbe var over grenseverdi for arten, gjer at vidare oppfølging i form av overvaking og vurdering av eventuell tiltak er påkravd.

3 3 Bakgrunn Den tyske ubåten U864 vart senka av engelskmennene i februar Vraket er lokalisert på ca. 150 meters djup om lag 3 km vest av Fedje. Ubåten vart brukt til transportoppdrag og var ved senkinga på veg til Japan, mest truleg med ei last som blant anna inneheldt tonn metallisk kvikksølv. På oppdrag frå Kystdirektoratet undersøkte NIVA for første gong sediment ved ubåtvraket U864 i desember 2003 og fann svært høge konsentrasjonar av kvikksølv (Hg) i tre av prøvane tett opp i ubåtvraket. Dette stammar truleg frå lasta til den torpederte ubåten som frakta si last av metallisk kvikksølv i mindre metalliske flasker. Kystdirektoratet, som har det administrative ansvaret for eventuell forureining frå vraket av ubåten, bestemte i etterkant av dette funnet at det skulle utførst ei undersøking av kvikksølvinnhaldet i fisk og krabbe frå nærområdet rundt ubåten. I regi av Havforskingsinstituttet vart det fiska etter torsk, lange, sei og uer samt krabbe i januar Prøvane vart levert NIFES og det vart analysert for kvikksølv og resultata rapportert. Det vart funne forhøgja Hg-konsentrasjonar i uer og krabbe, mens verdiane i torsk, sei og lange var nærare normalnivå. I etterkant av dette vart det også, på bakgrunn av forhøgja verdiar av Hg i krabbesmør gjort ei ekstra prøvetaking relativt nær ubåtvraket. Den skulle representera kommersielt krabbefiske i aktuell nærleik av vraket og prøvar vart tekne ved Sandholmen på grunnare vatn to sjømil nordaust frå vraket. Dette vart gjort i mars 2004 og er også tidlegare rapportert i brevs form. I 2005 har det vore mykje fokus på kva som skulle skje med ubåtvraket. Blant anna har det vore eit eige seminar i regi av Naturvernforbundet på Fedje og eit Brennpunkt-program på NRK. Denne interessa har igjen gjeve auka behov for oppdaterte data på innhald av Hg i fiskeressursar ved Fedje. Kystdirektoratet har starta eit større forprosjekt for å gje grunnlag for endeleg politisk vedtak om kva som skal gjerast med vraket. På bakgrunn av dette er det på oppdrag for Kystdirektoratet teke nye prøvar av fisk og krabbe for å studera utviklinga av kvikksølv i sjømat frå området nær ubåten. Prøveinnsamling har gått i regi av Havforskingsinstituttet mens analyse og rapportering vert utført av NIFES.

4 4 Prøveinnsamling Garnbåten M/S Barstein vart brukt til fangst av fisk og taskekrabbe ved Fedje i perioden januar Garnlenkene ble satt på botn i nærleiken av U-864 innanfor ein radius på ca.1 nautisk mil frå ubåtvraket. Fisk og krabbe i fangsten vart brakt til fiskemottaket på Fedje kor prøvar av fiskefillet vart tekne ut for analyse av kvikksølv. Av krabbane vart det teke prøvar av krabbesmør (brunmat). Prøvane vart pakka i plastposar (polyeten), merka og haldne på is til levering på Havforskingsinstituttet i Bergen 17. januar På laboratoriet vart prøvane raskt frosne ned til 20ºC og haldne frosne fram til prøveopparbeiding og analyse på NIFES. Når det gjeld ekstra prøvetaking retta mot kommersielt krabbefiske vart dette utført i perioden mars 2004: Ein lokal fisker vart kontakta og krabbane vart fanga i teiner ved Sandholmen ca. 2 nautiske mil nordaust for ubåtvraket, på ca. 30 m djupn. Prøvetaking i oktober/november 2005 vart organisert av Havforskingsinstituttet. Det vart gjort avtale med Helge Torsvik som fiskar med Selfa-sjark Vikingfjord (H-19-A). Fisket gjekk føre seg i perioden frå til med totalt 10 fiskedøgn. Det vart denne gongen fiska med teine og line, men ikkje med garn. Fiskestadene er teikna i på kart i figur 1. Det vart denne gongen fiska enno tettare opp i/over vraket slik at radiusen for fisket låg innanfor ca. 1 km. Det vart teke mykje brosme på feltet denne gongen og det var også lett å få tak i nok krabbe. Det var noko lange, men ein trong fleire fiskedøgn for å koma opp i 25 individ. Det var lite torsk (5 stk.) og uer (2 stk.) å få. Prøvane vart levert isa til NIFES for opparbeiding på laboratoriet.

5 5 Figur 1. Kart over området ved søkkt ubåt. Line og teinelenker frå prøveinnsamling oktober november 2005 er vist. Analysar Filetprøvar og prøvar av krabbesmør vart tekne av kvart individ, homogenisert og analysert for kvikksølv med ICP-MS. Før sluttbestemmingane av kvikksølv vart utført vart prøvene dekomponert med syre i mikrobølgeovn slik at kvikksølvet låg føre som jonar i løysning. Kvikksølvbestemminga med ICP-MS er ein akkreditert metode ved NIFES. Det er berre målt for totalkvikksølv i desse undersøkingane ut frå at det er det som er grunnlag for grenser i matvarer.

6 6 Resultat Resultatene av tidlegare undersøkingar frå 2004 av kvikksølv i filet av torsk, sei, lange og uer samt krabbesmør (brunmat) er gjevne i tabell 1, mens resultata frå dei nye analysane er gjevne i tabell 2. Resultata frå dei tidlegare undersøkingane er oppgjevne for å kunne gje eit større bilete av situasjonen og eventuelt indikera noko om utvikling i tid, men det er mange moment som gjer at ein må vera varsame med ein slik direkte samanlikning. Dette gjeld blant anna årstidsvariasjon, beitevariasjon, storleik på fisk, vandring av fisk og fyllingsgrad i krabbe i tillegg til gjennomsnittleg nærleik til ubåtvraket. Dei nye resultata viser framleis relativt låge gjennomsnittsverdiar for alle artar som er undersøkt samanlikna med EU sine øvre grenseverdiar, men det gjennomgåande noko høgare verdiar så langt vi kan samanlikna tilsvarande artar frå begge prøvetakingane. Tabell 1. Gjennomsnittlig kvikksølvinnhald (mg/kg våt vekt) samt konsentrasjonsområde i torsk, sei, lange, uer og krabbesmør fanget ved søkkt ubåt utanfor Fedje i Nordhordland i januar 2004 og krabbe fanga frå kommersiell fangstad 3 km frå ubåtvraket i mars Normalverdiar er henta frå NIFES sin Miljødatabase der analyser er gjort på fisk frå ope hav og krabbe frå reint vatn. Fisken i Miljødatabasen er fanga i Barentshavet, Norskehavet og Nordsjøen. EU sin øvre grenseverdi (Kommisjonsregulativ EC 2001/446) er også gitt i tabellen. Art Vekt Snitt (kg) Vekt Min.- Maks. (kg) Kvikksølv Snitt (mg/kg v.v.) Kvikksølv Min.- maks. Normalverdiar Min. - maks Torsk 20 4,10 2,3-10,7 0,047 0,013-0,087 0,01-0,08 0,50 Sei 25 3,1 2,0-5,0 0,043 0,011-0,094 0,02-0,12 0,50 Lange 20 6,5 3,4 13,5 0,13 0,032-0,35 0,03-0,15 0,50 Uer 25 1,3 1,0 1,6 0,22 0,10-0,38 0,01-0,02 1,0 Tal Prøvar (N) Krabbesmør 24 14,4 1) ) 0,20 0,08-0,50 0,06-0,15 0,50 Prøvar 3 km frå vraket, mars Krabbeklokjøt 20 i.r. i.r. 0,05 0,02-0,13 0,10-0,14 0,50 Krabbesmør 25 i.r. i.r. 0,05 0,02-0,10 0,06-0,15 0,50 1) Skallengde i cm. EUs øvre grenseverdi

7 7 Lange (Molva molva) vart fiska ved begge prøvetakingar. Her får ein relativt stor fisk nær ubåtvraket. Begge år var største fisk rundt 13,5 kg, men det var noko meir mindre fisk i 2005 slik at snittvekta då berre var 4,7 kg mot 6,5 kg i Langene tekne i 2004 hadde eit gjennomsnittleg Hg-innhald i fillet på 0,13 mg/kg våtvekt, mens det i 2005 vart funne eit snitt på 0,27 mg/kg våtvekt. Altså er den målte konsentrasjonen av kvikksølv i lange om lag dobbelt så høg ved denne undersøkinga samanlikna med tala frå januar Det er også tre langer av totalt 25 som no har ein Hg-konsentrasjon over EU sin grenseverdi for denne arten på 0,5 mg Hg/kg v.v. Ved førre prøvetaking i 2004 var det ingen langer som var over grenseverdien på 0,5 mg Hg/kg v.v.. Tabell 2. Gjennomsnittlig kvikksølvinnhald (mg/kg våt vekt) og minimum og maksimumsverdiar for kvikksølv i torsk, lange, brosme, uer og krabbe fanget utanfor Fedje i Nordhordland i oktober Art Tal Prøvar (N) Vekt Snitt (kg) Vekt Min.- Maks (kg) 1) Kvikksølv Snitt (mg/kg v.v.) Kvikksølv Min.- maks. Normalverdiar Min. - maks Torsk 5 2,1 1,0-3,4 0,15 0,09-0,22 0,01-0,08 0,50 Brosme 25 1,0 0,54-2,2 0,20 0,08 0,35 0,05-0,17 0,50 Lange 25 4,7 1,3 13,3 0,27 0,11 0,77 0,03-0,15 0,50 Uer 2 1,1 1,0 1,1 0,24 0,23 0,25 0,01-0,02 1,0 Krabbeklokjøtt ) ) 0,18 0, ,10-0,14 0,50 Krabbesmør ) ) 0,26 0,09-0,56 0,06-0,15 0,50 1) Vekt i gram. EUs øvre grenseverdi Det vart også fiska og analysert 25 brosmer (Brosme brosme) ved denne prøvetakinga. Desse kom inn i staden for sei som er ein meir pelagisk fisk der det er vanskelegare å kopla Hgkonsentrasjon i fillet. Brosmene viste ein gjennomsnittleg Hg-konsentrasjon på 0,20 mg/kg våt vekt. noko høgare enn det som finn som normalverdi. Kvikksølvinnhaldet i torsk (Gadus morhua) og sei (Pollachius virens) var ved prøvetaking i 2004 samsvarande med normalverdiane funne i torsk og sei frå Barentshavet i perioden Denne gongen vart også torsk prøveteken, men vi har færre individ, berre fem. Hg-

8 8 konsentrasjonen i dei fem torskane var no 0,15 mg/kg. Det er verdt å merkja seg at for desse torskane er den målte Hg-konsentrasjonen tre gonger høgare, frå eit snitt på 0,05 mg/kg i januar 2004 til 0,15 mg/kg v.v. i oktober Dette er også relativt høgt over normalverdi for torsk sjølv om det er langt frå grenseverdi og ein igjen skal vera varsame med å konkludere mykje på så få individ. Uer (Sebastes spp) har vi så godt som ikkje fått under fangsten denne hausten og det uheldig i og med at det var den arten som hadde høgast verdi i fillet i Dei to uerane vi fekk viste eit snitt i Hg-konsentrasjon på 0,24 mg/kg v.v. mot 0,22 (n=25) i Kvikksølvinnhaldet i krabbesmør frå taskekrabbe (Cancer pagurus) var i 2004 i snitt 0,20 mg/kg med ein variasjon frå 0,08 til 0,50 mg/kg våt vekt. Det var då noko høgare enn det som kan seiast å være normalverdiar for kvikksølv i krabbesmør (0, mg/kg våt vekt). Analysar av krabbesmør frå prøvetakinga i oktober 2005 viste enno noko høgare verdiar med eit snitt på 0,26 mg Hg/kg og med ein variasjon frå 0,09 til 0,56 mg/kg. Det vart ikkje analysert for Hg i klokjøt i 2004, men dette vart inkludert i Her vart det funne eit snitt på 0,18 mg Hg/kg våt vekt. Dette er ein tre gonger det som er funne på grunnare vatn nordaust for vraket ved Fedje, men likevel ikkje spesielt høgt samanlikna med normalverdiane gjevne i tabell 1 og 2. Diskusjon og oppsummering Det er sett ein øvre grenseverdi for kvikksølv i fiskefillet på 0,5 mg/kg for dei fleste fiskeartar. Det er likevel ein del artar, spesielt store predatoriske fisk, som har fått ei høgare grense på 1,0 mg Hg/ kg v.v. Kva gruppe ein fiske art er i burde i prinsippet vera styrt av at ein kan tolerere høgare konsentrasjon av ein fisk som har liten andel i eit kosthald, men det er her også i tillegg til inntaksnivå og toksisitet også såkalla ALARP (As Low As Reasonalbly Practicable) vurderingar. Ut frå vurderingar i høve til grenseverdiar er det framleis trygt å ete brosme, torsk, uer og også i store trekk krabbe frå området der ubåten U864 ligg. Det vart dog no funne 3 av 25 langer som hadde eit kvikksølvinnhald over grenseverdien for arten på 0,5 kg Hg/kg. Blålange (Molva dipterygta) har ei grense for Hg på 1,0, men det er aldri søkt unntak for vanleg lange (Molva molva). Fisk som har høgare konsentrasjon enn grensa for sin art kan i prinsippet ikkje omsetjast slik at ein ikkje bør selja lange frå dette avgrensa område.

9 9 Det som spesielt gjev grunn til å vera aktsam ut frå dei føreliggjande data, er at det no vart funne høgare konsentrasjon av kvikksølv i dei fleste artar som er undersøkt, i høve til sist. Som nemnt er det mange forbehold å ta når ein samanliknar slik i tid for fisk/krabbe som kan bl.a. vandrar. Og sjølv om vi no har fiska innanfor ein mindre radius kan ein likevel ikkje sjå heilt bort frå at det kan ha vorte auke i tilførsel av Hg frå vraket og sedimenta rundt til biota. Tilhøvet mellom vekt og Hg i brosme Hg-kons (mg/kg 0,400 0,350 0,300 0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 0,000 y = 8E-05x + 0,1208 R 2 = 0, Vekt i g Figur 2. Korrelasjon mellom vekt og Hg-konsentrasjon i brosme fanga nær søkkt ubåt ved Fedje i oktober Tilhøvet mellom vekt og Hg i lange Hg-kons (mg/kg 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 y = 0,0206x + 0,1752 R 2 = 0, Vekt i kg Figur 3. Korrelasjon mellom vekt og Hg-konsentrasjon i lange fanga nær søkkt ubåt ved Fedje i oktober 2005.

10 10 Som regel er det i fisk som er utsett for jamn miljøpåverknad også ein jamn auke i Hgkonsentrasjon med storleik. Dette er innarbeidd til dømes i kosthaldsråd for ferskvannsfisk der ein brukar storleik som indikator på Hg-konsentrasjon i til dømes gjedde. Dersom ein ser på figur 2 og 3 i dette arbeidet ser ein at det er ein skilnad på dei to nær slekta artane brosme og lange i måten Hg-konsentrasjonen aukar med storleik. Dette er relativt klart uttrykt i brosme, mens korrelasjonen er relativt svak i lange. Dette kan tyda på at det for lange er andre tilhøve enn storleik som påverkar Hg innhaldet og dette kan i dette tilfellet vera at enkeltindivid vert utstett for spesielt høge verdiar ved at dei beiter på organismar som er spesielt forureina. Dette synleggjer behovet for tett overvaking av dette området for å kunne garantere at både lokal sjømat og sjømat generelt frå norske farvatn er trygg. Det er Mattilsynet som kan setje i verk tiltak i høve til eventuelle restriksjonar på omsetjing/inntak av fisk (risikohandtering) frå dette området. Mattilsynet har ulike verktøy for forvaltning og vil i mange tilfelle nytte seg av kosthaldsråd eller omsetjingsforbod. I dette tilfellet kan det også vera hensiktsmessig å vurdere å avstenga området like rundt vraket for fisking og annan aktivitet, i og med at ein av mange grunnar ikkje ynskjer ukontrollert aktivitet der. For å kunne gje godt datagrunnlag for forvaltning er det vidare å anbefala at det her vert påfyll av nye analysedata jamleg. Endringar i tilførsel kan skje relativt brått, sjølv om det vil ta tid å inkorporere kvikksølvet i sjømat i form av metylkvikksølv som er den forma ein finn mest av i sjømat. I dei fleste samanhengar der ein har erfaring med Hg-tilførsel til miljø, har det vore andre kjemiske former enn metallisk kvikksølv som har vorte sleppt ut eller spreidd. Generelt er det lite data på kva faktorar som påverkar korleis metallisk kvikksølv (og annan uorganisk Hg) vert omdanna til metylkvikksølv. Dette er også eit argument for å fylgja utviklinga nøye både under arbeid med tiltak og i etterkant av tiltak.