Stavanger-dialekten 30 år etter

Transkript

1 Stavanger-dialekten 30 år etter Ei sosiolingvistisk oppfølgingsgransking av talemålet i Stavanger Kristine Nymark Aasen Mastergradsoppgåve i nordisk språk Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studium Universitetet i Bergen Våren 2011

2 I

3 Forord Arbeidet med denne avhandlinga har vore hektisk, men lærerikt. Det er mange som fortener takk: - Først og fremst vil eg takke professor Helge Sandøy for god rettleiing, og for at du alltid har tid til ein prat eller er tilgjengelig på e-post. Eg vil òg takke for at eg har fått vere ein del av Dialektendringsprosessar, som har gitt meg både stønad og mulegheit til å skrive denne avhandlinga. - Dei andre i prosjektet, som har kome med faglege innspel og diskusjonar, og for kjekke turar. Ei spesiell takk må gå til Marie Fossheim, som har vore til uvurderleg hjelp i innspurten. Bente Selback fortener òg ei stor takk for hjelp til stort og smått under prosessen. - Alle informantane som har stilt velvillige opp til intervju. Utan dykk ville det aldri ha blitt noko av denne avhandlinga. Ei særleg takk fortener ein av panelinformantane mine, som hjelpte meg å spore opp andre panelinformantar. - Krister Vasshus, som har vore ein god intervjuar, og for gode tips og råd frå ein ekte siddis. Takk for jordbæroppmuntring i innspurten! - Øystein Reigem og Paul Meurer for hjelp med talebanken. De har vore tilgjengelege omtrent døgnet rundt, til og med i feriar og helgar. - Hæge Nyrnes, for at du var med og gjorde påskeferien til ei fin tid på HF. Elles takk til andre medstudentar på nordisk. Det har vore eit kjekt år. Ikkje minst vil eg rette ei stor takk til Marianne Valeberg Nornes, for hjelp til mellom anna det datatekniske. Det har vore godt å ha nokon å støtte seg til i arbeidet. Eg set stor pris deg! - Familien min, som har støtta meg i året som har gått. Ei spesiell takk må gå til Synnøve Nymark Aasen, som har laga teikningane til bilettesten (sjølv om han ikkje vart brukt), og for å ha vist stor interesse for prosjektet mitt. - Trond Minde for grundig korrekturlesing. - Linn S. Gunnerød for hjelp med engelsken. - Edit Bugge for hjelp med signifikanstesting. - Tusen takk til Torstein Nygård, som eg trur må vere den mest tolmodige personen eg kjenner. Takk for hjelp med prosentrekning, korrekturlesing av tabellar, og for oppmuntringar gjennom prosessen. Takk for at du har hatt trua på prosjektet mitt heile tida! Bergen, Kristine Nymark Aasen I

4 Innhald Forord... I Innhald... II Oversikt over tabellar og figurar... V 1 Innleiing Målet med arbeidet Presentasjon av Dialektendringsprosessar Problemstilling Strukturen i avhandlinga Stavanger Tidlegare forsking Gabrielsen si gransking Stavanger Kort historisk framstilling Demografi Bumønster Sysselsetjing og næringsliv Skule og utdanning Kulturliv Språket i Stavanger Grammatikkskisse Lydverket Morfologi Språklege variablar Teori Innleiing Sosiolingvistikk Språk og identitet Normer og haldningar i språksamfunnet Språksamfunn Diakron variasjon Indre faktorar Ytre faktorar Synkron variasjon Geografisk tilhøyrsle Alder Livsfaseendring og livsløpsendring Kjønn Sosial variasjon Språkendring Spreiing av språkdrag Tilpassingsteorien Regionalisering Hypotesar Språk og lokalitet Språk og alder Språk og kjønn Språk og sosial tilhøyrsle Metode II

5 4.1 Kvalitativ og kvantitativ metode Denne undersøkinga Verkeleg versus tilsynelatande tid Panel- og trendstudie Informantane i det gamle materialet Informantane i det nye materialet Dei unge informantane Litt om skulane Dei midaldra informantane Dei eldste informantane Livsfasar og årsklassar Intervju Intervjusituasjonen Min metode jamført med dei gamle opptaka Behandlinga av materialet Reliabilitet og validitet Presentasjon av resultata frå trendgranskinga Innleiing Feilkjelder Signifikans Variablane etter opptaksår Variabel 1: Første pers. pron. eintal, subj. form, trykklett Variabel 2: Første pers. pron. eintal, subj. form, trykktung Variabel 3: Nektingsadverbet Variabel 4: Infinitivsmorfemet Variabel 5: Blaut konsonant etter lang vokal Variabel 6: Uttalen av den historiske kj-lyden Variabel 7: Uttalen av den historiske sj-lyden Fonemsamanfall? Språket på dei to ungdomsskulane Oppsummering Livsfasar, livsløpendring og årsklassar Variabel 1: Første pers. pron. eintal, subj. form, trykklett Variabel 2: Første pers. pron. eintal, subj. form, trykktung Variabel 3: Nektingsadverbet Variabel 4: Infinitivsmorfemet Variabel 5: Blaut konsonant etter lang vokal Variabel 6: Uttalen av den historiske kj-lyden Variabel 7: Uttalen av den historiske sj-lyden Fonemsamanfall? Oppsummering Kjønn og språk Variabel 1: Første pers. pron. eintal, subj. form, trykklett Variabel 2: Første pers. pron. eintal, subj. form, trykktung Variabel 3: Nektingsadverbet Variabel 4: Infinitivsmorfemet Variabel 5: Blaut konsonant etter lang vokal Variabel 6: Uttalen av den historiske kj-lyden Variabel 7: Uttalen av den historiske sj-lyden Fonemsamanfall? Oppsummering Overlever det høgare talemålet? Årsklasseinndeling og dei tradisjonelle variablane Språk og sosial tilhøyrsle III

6 6 Drøfting av resultat Innleiing Hypotesane Kor kjem endringane frå? Kva rolle spelar skriftspråket? Sosial prestisje Geografiske tilhøve Identitet og endring av synet på dialekt Indrespråklege faktorar Kven formidlar endringane? Kvinnene i midt-gruppa Svar på problemstillingane Regionalt eller nasjonalt mønster? Retning på utviklinga Resultata frå panelgranskinga Panelinformant 1 (5M) Panelinformant 2 (5K) Panelinformant 3 (7M) Panelinformant 4 (7K) Oppsummering frå panelgranskinga Avslutning Oppsummering og avslutning Vidare arbeid Litteraturliste Vedlegg 1: Skjema for eiga vurdering av dialektbakgrunn Vedlegg 2: Informasjonsskriv til potensielle informantar Vedlegg 3: Samtalegaid for intervju og bakgrunnsopplysningar Vedlegg 4: Oversikt over belegg på individnivå Vedlegg 5: Nummer på informantane i talebanken Samandrag Abstract IV

7 Oversikt over tabellar og figurar Tabellar Tabell 1: Oversikt over innflyttarar til Stavanger. Tal og (prosent) Tabell 2: Oversikt over busetjingstettleik i Tabell 3: Oversikt over busetjingsstrukturen i Tabell 4: Pendling i Tabell 5: Vokalfonema Tabell 6: Konsonantfonema Tabell 7: Bøying av sterke og svake hannkjønnsord i Stavanger bymål Tabell 8: Bøying av svake og sterke hokjønnsord i Stavanger bymål Tabell 9: Bøying av svake og sterke felleskjønn i det høgare talemålet Tabell 10: Bøying av svake og sterke nøytrumsord Tabell 11: Bøying av a- og e-verb Tabell 12: Bøying av sterke verb Tabell 13: Personlege pronomen i Stbm Tabell 14: Personlege pronomen i dht Tabell 15: Stbm.-/dht.-variantar av tradisjonelle variablar Tabell 16: Gamle/nye former av dei moderne variablane Tabell 17: Oversikt over elevinformantane Tabell 18: Inndeling i årsklassar Tabell 19: Informantane fordelte på årsklassar og livsfasar Tabell 20: Jamføring av metoden på gammalt og nytt materiale Tabell 21: Signifikansgrenser Tabell 22: Inndeling av variantar etter moderne/ tradisjonelle variablar Tabell 23: Variabel 1, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 24: Variabel 2, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 25: Variabel 3, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 26: Variabel 4, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 27: Variabel 5, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 28: Variabel 6, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 29: Variabel 7, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 30: Fonemsamanfall av kj-lyden, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 31: Alle variablar, yngre-gruppa, Skåre i prosent Tabell 32: Variabel 1, endring i livsfasemønster, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 33: Variabel 1, livsløpsendring i årsklasse III i 1981 og Skåre i prosent Tabell 34: Variabel 2, endring i livsfasemønster, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 35: Variabel 2, livsløpsendring i årsklasse III, i 1981 og i Skåre i prosent Tabell 36: Variabel 3, endring i livsfasemønster, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 37: Variabel 3, livsløpsendring i årsklasse III i 1981 og i Skåre i prosent Tabell 38: Variabel 4, endring i livsfasemønster, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 39: Variabel 4, livsløpsendring i årsklasse III, i 1981 og i Skåre i prosent Tabell 40: Variabel 5, endring i livsfasemønster, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 41: Variabel 5, livsløpsendring i årsklasse III, i 1981 og i Skåre i prosent Tabell 42: Variabel 6, endring i livsfasemønster, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 43: Variabel 6, livsløpsendring i årsklasse III, i 1981 og i Skåre i prosent Tabell 44: Variabel 7, endring i livsfasemønster, etter opptaksår. Skåre i prosent Tabell 45: Variabel 7, livsløpsendring i årsklasse III, i 1981 og Skåre i prosent V

8 Tabell 46: Samanfall av kj-lyden, etter alder og opptaksår. Skåre i prosent Tabell 47: Variabel 1, etter kjønn i Skåre i prosent Tabell 48: Variabel 1, etter kjønn, alder i Skåre i prosent Tabell 49: Variabel 2, etter kjønn i Skåre i prosent Tabell 50: Variabel 2, etter kjønn, alder i Skåre i prosent Tabell 51: Variabel 3, etter kjønn i Skåre i prosent Tabell 52: Variabel 3, etter kjønn, alder i Skåre i prosent Tabell 53: Variabel 4, etter kjønn i Skåre i prosent Tabell 54: Variabel 4, etter kjønn, alder i Skåre i prosent Tabell 55: Variabel 5, etter kjønn i Skåre i prosent Tabell 56: Variabel 5, etter kjønn, alder i Skåre i prosent Tabell 57: Variabel 6, etter kjønn i Skåre i prosent Tabell 58: Variabel 6, etter kjønn, alder i Skåre i prosent Tabell 59: Variabel 7, etter kjønn i Skåre i prosent Tabell 60: Variabel 7, etter kjønn, alder i Skåre i prosent Tabell 61: Fonemsamanfall av kj-lyden, etter kjønn i Tabell 62: Fonemsamanfall av kj-lyden, etter kjønn og opptaksår. Skåre i prosent Tabell 63: Stbm.-/dht.-former av dei tradisjonelle variablane Tabell 64: Stbm./dht.-former, etter alder og kjønn i Skåre i prosent Tabell 65: Stbm- og Dht-former etter årsklasse. Skåre i prosent Tabell 66: Stbm- og dht-former etter årsklasse og kjønn. Skåre i prosent Tabell 67: Stbm./dht.-former etter sosialgruppe og opptaksår. Skåre i prosent Tabell 68: Bruk av Stbm./dht.-former etter sosialgruppe. Skåre i prosent Tabell 69: Skåring på mulege påverknadskjelder Tabell 70: Årsklasse III, etter sosial tilhøyrsle Tabell 71: Alle variablar, panelinformant 5M, begge opptaksår Tabell 72: Alle variablar, panelinformant 5K, begge opptaksår Tabell 73: Alle variablar, panelinformant 7M, begge opptaksår Tabell 74: Alle variablar, panelinformant 7K, begge opptaksår VI

9 Figurar Figur 1: Folketilvekst i Stavanger... 9 Figur 2: Oversikt over innenlandsk tilflytting til Stavanger i Figur 3: Oversikt over næringane i 1980 og Figur 4: Tradisjonelle variablar, etter opptaksår. Skåre i prosent Figur 5: Moderne variablar, etter opptaksår Figur 6: Variabel 1, endring i livsfasemønster, begge opptaksår Figur 7: Variabel 2, endring i livsfasemønster, begge opptaksår Figur 8: Variabel 3, endring i livsfasemønster, begge opptaksår Figur 9: Variabel 4, endring i livsfasemønster, begge opptaksår Figur 10: Variabel 5, endring i livsfasemønster, begge opptaksår Figur 11: Variabel 6, endring i livsfasemønster, begge opptaksår og alder Figur 12: Variabel 7, endring i livsfasemønster, begge opptaksår Figur 13: Stbm./dht.-former, etter alder og kjønn i Figur 14: Bruk av Stbm- og dht-former etter årsklasse Figur 15: Stbm- og Dht-former etter årsklassar og kjønn Figur 16: Stbm./dht.-former etter sosialgruppe og opptaksår Figur 17: Stbm./dht.former etter sosialgruppe og opptaksår. Skåre i prosent Kart Kart 1: Rogaland fylke, Stavanger-statistikken, og bydelsinndelinga i Stavanger kommune, Geodataavdelinga... 7 VII

10 1 Innleiing 1.1 Målet med arbeidet Eg skal gjere ei oppfølgingsgransking av talemålet i Stavanger. Målet er å studere språkleg variasjon og endring i både eit diakront og synkront perspektiv. Eg skal samle inn nytt materiale frå tre aldersgrupper i Det gamle materialet eg nyttar er Finn Gabrielsen si hovudoppgåve Eg eller je? Ei sosiolingvistisk gransking av yngre mål i Stavanger frå Avhandlinga går inn i prosjektet Dialektendringsprosessar (som vert presentert i 1.2). Ved å gjere om att undersøkingane som Gabrielsen gjorde i avhandlinga si, men med fleire aldersgrupper, kan eg studere språkendring i verkeleg tid (jf ). Eg skal studere sju språklege variablar i Stavanger-talemålet. Det språklege materialet som er utgangspunktet, er intervjua som Gabrielsen gjorde i 1981, opptak som prosjektet har fått tak i frå Stavanger Byarkiv frå 1982 i tillegg til at eg har samla inn nytt materiale frå 24 informantar i Informantane fordeler seg inn i tre ulike aldersgrupper og er fordelt på begge kjønn. Granskinga mi er såleis både synkron og diakron ved at eg kan studere språkleg variasjon i dag, samstundes som eg kan sjå på den historiske språkendringa frå tidleg på 1980-talet og fram til i dag. 1.2 Presentasjon av Dialektendringsprosessar Hausten 2009 vart eg med i prosjektet Dialektendringsprosessar, som masteroppgåva mi er eit delprosjekt i. Dialektendringsprosessar har som mål å utvikle innsikt i moderne dialektendringsprosessar og forholdet mellom samfunnsendring og språkendring (Dialektendringsprosessar). Prosjektet skal studere dialektendring i Noreg, og resultata vil gå inn i ei større, internasjonal fagleg drøfting. Det blir samla inn nytt språkleg materiale frå fem stader på Vestlandet som det alt eksisterer lydopptak frå, slik at ein kan jamføre dei nyinnsamla opptaka med det gamle materialet. Dette gjer det muleg å studere språkendring i verkeleg tid (jf ). Dei fem stadene som er utvalte, er Midøya, Øygarden, Bergen, Stavanger og Hå. Dette er ulike samfunn som har vore gjennom samfunnsmessige omleggingar. Difor er det interessant å sjå på desse samfunna på nytt for å finne ut kva dei sosiale samfunnsendringane har å seie for språket på staden. For å beskrive endringane på dei utvalte stadene byggjer prosjektet på denne modellen: 1

11 1) Språkbruk (struktur og variasjon) 2) Førestellingar 3) underbevisste haldningar Gjennom å nytte denne modellen får prosjektet tilgang til ulike datatypar: 1) Språkbruksdata - innsamla ved hjelp av intervju 2) (Bevisste) førestellingar om språk og dialektar - innsamla ved hjelp av intervju 3) Underbevisste haldningar til språk - innsamla ved hjelp av masketestar Dialektendringsprosessar skal i tillegg til språkendringar studere språkhaldningar: Det er av teoretisk interesse å forstå om kultur og medvit har påverknad på språksituasjonen og språkendringane (Dialektendringsprosessar). Bevisste språkhaldningar kan ein studere gjennom metodar utvikla innafor folkelingvistikken. Det kan til dømes vere å stille informantar ulike spørsmål om språk. Ein ofte brukt metode innan folkelingvistikken er å nytte kart eller teikningar under intervjua for å få fram oppfatningar om språk. Slike studiar kan utfyllast med undersøkingar om underbevisste haldningar, som kan studerast ved hjelp av masketestar (verbal guise technique). Masketestar vert utførte utan at informantane kjenner føremålet. Testen går føre seg slik at deltakarane får høyre ulike dialektvarietetar på eit lydband, og deretter skal dei vurdere dei talande ut ifrå ulike personlegdomstrekk og eigenskapar. For at dei ulike delprosjekta skal kunne jamførast med kvarandre, er det i Dialektendringsprosessar bestemt at ein felles metode skal brukast på alle undersøkingsstadene. Det skal vere 24 informantar frå kvar stad. Ideelt sett skal om lag halvparten av dei vaksne informantane i det nyinnsamla materialet vere dei same personane som deltok i dei gamle opptaka. Desse skal vere jamt fordelt på begge kjønn og på ulike aldersgrupper. Det er viktig for at vi skal kunne samle inn data frå folk som er i ulike livsfasar. Den yngste informantgruppa er ungdom som går i ungdomsskulen. Vi vil òg intervjue personar som er midt i yrkesaktiv alder, og dei som er i slutten av yrkeslivet eller pensjonistar. I Dialektendringsprosessar skal aldersgruppene sjå slik ut: 2

12 I: år II: år III: år I tilfeller der det ikkje let seg gjere å finne informantar som er innafor akkurat desse aldersspenna, kan vi tillate avvik opp og ned i alder slik: II: år III: år Dei informantane som vert trekte ut, må ha vakse opp og budd i Stavanger frå 6- årsalderen. Dei må òg ut frå eiga vurdering snakke ei form for vestnorsk dialekt. Alle delprosjekt innafor Dialektendringsprosessar nyttar både panel- og trendstudiar (meir om dette i 4.2.2). Ein panelstudie vil gå føre seg ved at ein finn tilbake til dei same informantane som vart brukte i den tidlegare studien. Målet med panelstudien er å få innsikt i individuelle mønster for språkendring. I tillegg skal dette òg vere ein trendstudie, det vil seie at vi skal beskrive gjennomsnittsspråket i det aktuelle språksamfunnet. Gabrielsen brukte elevar i vidaregåande skule som informantar og hadde dermed eit avgrensa grunnlag. Eg (og dei andre i prosjektet) vil ha heile befolkninga representert, dvs. fleire aldersgrupper. Som yngste gruppe har eg likeeins som dei andre delprosjekta, nytta elevar i ungdomsskulen. 1.3 Problemstilling Når eg skal gjere ei oppfølgingsgransking som dette, er det sentralt å samanlikne sosiale variablar og jamføre dei med utvalte språklege variablar, som eg vil kome inn på seinare. Eg vil arbeide ut ifrå ei overordna hovudproblemstilling som er: 1) Er omfanget og retninga i dialektendringane i Stavanger del av eit nasjonalt eller regionalt mønster? I tillegg har Dialektendringsprosessar interesse av å finne ut i kva grad samfunnsutviklinga er med på å påverke språket, og kva dette har å seie for språkutviklinga: 3

13 2) I kva grad fører samfunnsutviklinga og store omleggingar i samfunnet til endringar i språket? Det vil nok vere nyttig å formulere fleire underordna problemstillingar for å freiste å kartleggje eventuelle språkendringar. Ei av Gabrielsen sine problemformuleringar gjaldt kva for endringar som er under utvikling i stavangersk talemål, og korleis dei kan forklarast. Denne kan òg vere relevant for mi oppgåve: 3) Kva endringar er under utvikling i stavangersk talemål, og korleis kan dei forklarast? Ei problemstilling Gabrielsen har med i hovudoppgåva si, er om det framleis var mest rimeleg å seie at der eksisterer to ulike og sjølvstendige talemål i Stavanger. Eg kan omformulere denne, og tilpasse ho til mi oppgåve: 4) Er det tenleg å rekne med to ulike talemål i Stavanger? 1.4 Strukturen i avhandlinga I det følgjande kapittelet skal eg først sjå på granskingsstaden Stavanger, og kva tilhøve som er særskilde for byen. Det vil mellom anna vere ei kort historisk framstilling, demografiske tilhøve, sysselsetjing og næringsliv. Eg vil òg vise til tidlegare forsking og freiste å gi ei skildring av språket i byen. I kapittel 3 gjer eg kort greie for faghistoria til sosiolingvistikken, og deretter freistar eg å gi eit innblikk i relevant teori for språkleg variasjon og endring. Til slutt i teorikapittelet gjer eg greie for dei hypotesane eg vil teste. Vidare i kapittel 4 skriv eg om kva metode som har vorte brukt, både når det gjeld innsamlinga og informantutval. I kapittel 5 presenterer eg resultata frå trendgranskinga og kommenterer dei ulike funna. I kapittel 6 freistar eg å forklare resultata og deretter seie noko om kva eg trur retninga på utviklinga vil ha framover. I kapittel 7 presenterer eg resultata frå panelgranskinga og kommenterer utviklinga i språket til fire panelinformantar. Til slutt skal eg summere opp og avslutte i kapittel 8. 4

14 2 Stavanger 2.1 Tidlegare forsking Bymålsgranskinga i Noreg gått føre seg eit hundreår og vel så det. Det første norske bymålet som vart systematisk undersøkt, var Oslo-dialekten, av Amund B. Larsen. I Kristiania bymål (1907) nytta Larsen informantar som bakgrunn for arbeidet, medan han i Bergen ( ) fekk hjelp av Gerhard Stoltz, og i Stavanger (1925) fekk hjelp av Mandius Berntsen. Trass i at Larsen gjorde sine arbeid med bymål tidleg på 1900-talet, var det likevel først og fremst bygdemåla i Noreg som vart mest undersøkte innafor fagfeltet. Dette gjaldt fram til 1970-talet då òg bymåla vart interessante studieobjekt i språkforskinga. Frå 1960-talet og utover vart det meir interessant å studere språkleg variasjon enn å sjå på dialektane som homogene storleikar. Som ei følgje av dette kom bydialektane meir i fokus enn før. Sosiolingvistikken, slik han utvikla seg i Noreg, fokuserte på at folk i ulike klassar snakka forskjellig frå kvarandre, og at dette kunne målast og setjast opp statistisk. Det har tidlegare vore gjort fleire arbeid om talemålet i Stavanger. Både Ivar Aasen og Hans Ross gjorde innsamlingar i Stavanger. Men det første store verket som vart skrive om bymålet i Stavanger, var det Mandius Berntsen og Amund B. Larsen som stod for i I Stavanger Bymål vart både lydlære, formlære og ordforråd studert. I 1931 vart òg talemålssyntaksen granska av Martin Svendsen i Syntaksen i Stavanger bymål. Seinare har Helge Omdal skrive ein artikkel om det høgare talemålet i Stavanger og arbeidd med ei magisteravhandling om fonemsystemet i Stavanger-målet. I artikkelen frå 1967 tek Omdal føre seg karakteristiske trekk i det høgare talemålet og jamfører det med folkemålet og med skriftspråka, særleg bokmål. Olav Hetland Sandvik har skrive ei dialektgeografisk oversikt over språka i Rogaland, Talemål i Rogaland - i går, i dag og i morgon (1979). I 1983 kom Gabrielsen si hovudoppgåve om yngre språk i byen ut. Karen Margrethe Hegland skreiv i 1996 hovudfagsavhandlinga Sjempesjekt!, der ho undersøkte fonemsamanfall mellom kj- og sj-lyden i talemålet. I 2008 skreiv Evy Nodland ei mastergradsoppgåve der ho undersøkte spreiinga av samanfallet frå Stavanger til Egersund. 2.2 Gabrielsen si gransking Avhandlinga mi vil som nemnt vere ei oppfølgingsgransking, og det gamle materialet eg nyttar i oppgåva mi, er Finn Gabrielsen si hovudoppgåve Eg eller je? Ei sosiolingvistisk 5

15 gransking av yngre mål i Stavanger (1983). Gabrielsen gjorde innsamlinga av materiale hausten Han intervjua totalt 30 informantar som då var elevar ved vidaregåande skule. Informantane var mellom 16 og 19 år gamle og måtte ha budd samanhengande i Stavanger sidan dei var fem år gamle. I tillegg til alder og kjønn var òg sosioøkonomisk status ein sosial variabel som Gabrielsen hadde med. Han gjekk då ut ifrå kva sosial posisjon hovudforsørgjaren for kvar informant hadde. Gabrielsen nytta ein marxistisk modell for inndelinga i sosialgrupper, og tok utgangspunkt i forholdet til produksjonsmidla. Sosialklassane vart inndelte i tre grupper, borgarskapen, småborgarskapen og arbeidarklasse. Slik som Gabrielsen peikar på i avhandlinga si, har Stavanger tradisjonelt vore ein by der det har vore ei skarp sosial lagdeling i talemålet (Gabrielsen, 1983, s. 1). Gabrielsen ville finne ut om det var skilnad mellom språket til informantane i formell og uformell situasjon, og om språket vart påverka av kva ideal informantane ønskte å identifisere seg med. Han sette difor informantane i både ein uformell og ein formell intervjusituasjon. I formell situasjon vart elevane intervjua ein og ein av ein austlending som snakka det Gabrielsen kallar eit norsk normaltalemål (Gabrielsen, 1983, s. 62). For å betre fange opp kjønnsskilnader intervjua ein kvinneleg intervjuar jentene, medan gutane blei intervjua av ein mannleg. Desse personane skulle representere eigenskapar som intellektuell og sjølvsikker utan å vere arrogante, men kvinna skulle i tillegg vere pen og velkledd (Gabrielsen, 1983, s. 63). Tema som vart tekne opp i samtalen, var intellektuelle samtaleemne som yrkesplanar, skattetrykk, statsstøtte til svake bedrifter, u-hjelp, innvandrarstopp, likestilling, krig og så vidare. I uformell situasjon var Gabrielsen sjølv intervjuar, og informantane fekk delta i par. Temaa for desse samtalane var litt meir kvardagslege og meir relaterte til elevane sine interesser. Det viste seg at dei to ulike intervjusituasjonane ikkje gav så store utslag på språket til dei unge. I analysen min vil det vere dei uformelle intervjua eg vil nytte, sidan dei liknar mest på intervjua som vart gjorde i 2010 i det nye prosjektet. Før Gabrielsen gjekk i gang med intervjua, informerte han berre administrasjonen og lærarar ved skulen om kva det eigentlege granskingsobjektet var. Før og under innsamlinga sa han til informantane at han heldt på med eit større sosiologisk forskingsprosjekt (Gabrielsen, 1983, s. 61). Dette gjorde han mellom anna fordi han ville finne ut om det var kontekstbunden variasjon. Han gjekk ut ifrå at det var lettare å 1 Gabrielsen gjorde innsamlinga i 1981, og avhandlinga kom ut i Difor nyttar eg frå no ulike årstal avhengig av om eg refererer til innsamlinga eller til då avhandlinga kom ut. 6

16 avdekke eventuell variasjon mellom situasjonane dersom informantane ikkje kjende føremålet. 2.3 Stavanger Stavanger ligg i Rogaland fylke, som er det fjerde største fylket i landet. Stavanger er administrasjonssenter for Rogaland. Kart 1: Rogaland fylke, Stavanger-statistikken, og bydelsinndelinga i Stavanger kommune, Geodataavdelinga Stavanger er ein by og kommune som ligg på ei halvøy nord på Jæren. Kommunen grensar til Randaberg mot nord og til Sandnes og Sola i sør. I 1965 vart Madla og Hetland slått saman med Stavanger kommune. Stavanger er den fjerde mest folkerike kommunen i landet, og tettstaden Stavanger/Sandnes er den tredje største tettstaden i landet (Thorsnæs, 2010). I seinare tid har det vore diskutert om ein skal slå saman Stavanger, Sola og Sandnes. Nokon ønskjer å danne eit større, administrativt styringsområde, medan andre vil oppretthalde kommuneinndelingane slik som dei er. 7

17 Stavanger består i dag av sju bydelar: Hundvåg, Tasta, Eiganes og Våland, Madla, Storhaug, Hillevåg og Hinna. Storhaug bydel har tettast befolkning, etterfølgd av Eiganes og Våland (Levekår i Stavanger, 2010) Kort historisk framstilling Ein reknar grunnlegginga av byen til omkring år 1125, då bispesetet vart oppretta. Stavanger er med andre ord ein gammal by, men var gjennom heile mellomalderen ein liten by med eit lågt folketal (Gabrielsen, 1983, s. 36). Bergen til dømes var ein større by, som i tillegg hadde mykje kontakt med internasjonale handelspartnarar. I Stavanger føregjekk handelen på eit meir lokalt nivå, mellom byfolk og bønder frå Jæren og omland (s.st.). På midten av 1500-talet hadde Stavanger ein folketalsvekst, og det skjedde tilflytting frå både inn- og utland. På slutten av 1700-talet og utover voks Stavangerpatrisiatet fram og nådde eit økonomisk, politisk og kulturelt høgdepunkt utover talet (s.st.). Og Stavanger-patrisiarane tenkte etter kvart ikkje bare på pengar, men i høg grad på kultur og dannelse. Ikkje minst blir dannet sprog ein ideologisk hjørnestein i den sosiale identiteten til borgarane (Gabrielsen, 1983, s. 39). Ein kan difor rekne med at det høgare talemålet voks fram i denne tida. Frå 1875 kjende ein fødestaden til over 6000 innflyttarar til Stavanger, som kom frå andre stader i Rogaland. 63 prosent kom ifrå dei ti næraste prestegjelda (Gabrielsen, 1983, s. 44). På heile 1800-talet var Stavanger ein språkleg smeltedigel, og i all hovudsak var det ein smeltedigel av Rogalands-mål (s.st.). Men det var ein smeltedigel av Rogalandsmål som var nært knytte til kvarandre. Det er kanskje ei naturleg forklaring på at bymålet i Stavanger er så likt bygdemåla i Rogaland. Ifølgje Gabrielsen har dei typiske endringane i Stavanger bymål frå 1925 vore analogisk utjamning og leksikalsk utskifting (s.st.). Frå 1890 til midten av 1900-talet var Stavanger ein typisk industriby, der hermetikk, grafisk industri, emballasje var viktige næringar. Etter kvart vart skipsbygging òg ein sentral næringsveg. Men frå 1950-talet og utover skjedde det ei forskyving frå industri til tenesteytande næringar. På byrjinga av 1980-talet var det slutt på hermetikkindustrien, og verksemda i Nordsjøen vert hovudnæringa i industrien (s.st.). Den 14. juni 1972 vart det på Stortinget vedteke at Stavanger skulle vere byen der oljeindustrien skulle vere lokalisert (Austbø, 2008). Dette førte til at det vart fleire arbeidsplassar i Stavanger, og byen opplevde ei enorm tilflytting. Det vart henta inn oljeekspertar ifrå mellom anna 8

18 USA, Storbritannia, Frankrike og Nederland. Berre ti år etter at olja kom til Stavanger, hadde byen høgare nettoinntekt per skattytar enn Oslo. I løpet av dei neste tiåra hadde Stavanger ein kraftig folkeauke (sjå figur 1). I tillegg vart det reist fleire store offentlege bygg Demografi Stavanger kommune hadde innbyggjarar per 1. oktober I 1981 var folketalet Det viser at byen har hatt ein folkeauke på om lag 39 prosent dei siste tretti åra (sjå figur). Det er ein så stor auke at han berre kan skje ved tilflytting. Figur 1: Folketilvekst i Stavanger Stavanger Rogaland (Statistisk sentralbyrå, 2010a) Byen Stavanger er prega av mykje innflytting, både ifrå område rundt byen og elles ifrå heile Rogaland, i tillegg til frå utlandet. Ifølgje Gabrielsen var det 4614 utanlandske statsborgarar i byen 31. desember Tal frå Stavanger-statistikken viser at det var den 1. januar Folketilveksten har vore jamt stigande òg for heile fylket Rogaland. Det viser at Stavanger og regionen rundt har hatt stor mobilitet. I åra mellom 1981 og 2010 har nettoinnflyttinga stort sett vore på plussida. Året 2000 var det største flyttetapet til byen i historia. Dette kan ha samanheng med bortfall av arbeidsplassar i oljesektoren på grunn av låg oljepris (Stavanger-statistikken, 2010a). Frå 2002 til 2004 hadde Stavanger stor nettoinnflytting ifrå heile landet. Frå 2005 og utover har byen hatt flyttetap og stor nettoinnflytting ifrå utlandet (s.st.). Største delen av innflyttinga er av 9

19 folk som er mellom 20 og 40 år, det vil seie folk som er i yrkesaktiv alder og gjerne med barn (Stavanger-statistikken, 2011b). Tal frå Stavangerstatistikken viser at i 2010 var 42,5 personar per 1000 innbyggjar i Stavanger innflyttarar ifrå andre stader i Noreg (Stavanger-statistikken, 2011c). Ein stor del kjem flyttande frå områda rundt Stavanger: Sandnes, Sola og Randaberg. I tillegg kjem ein stor del av innflyttarane ifrå Oslo og Hordaland (s.st.). Tabell 1: Oversikt over innflyttarar til Stavanger. Tal og (prosent) 2 Innflytting frå Storbyområdet (34,5) 1793 (35,3) Indre omland (5,4) 346 (6,9) Ytre omland (4,9) 246 (4,8) Resten av fylket (7,6) 472 (9,3) Hordaland 572 (12,2) 478 (9,4) Sogn og Fjordane 73 (1,6) 48 (0,9) Møre og Romsdal 116 (2,5) 99 (1,9) Resten av landet 1483 (31,5) 1599 (31,5) (Stavanger-statistikken, 2011d). At så mange av innflyttarane kjem ifrå område rundt Stavanger, har òg vist seg å gjelde tidlegare, jf. Gabrielsen (1983). Vi ser òg at store deler av innflyttarane som kjem til Stavanger, kjem ifrå andre stader på Vestlandet. Frå 1999 ser vi at 68 prosent av innflyttarane kom ifrå andre stader på Vestlandet. I 2009 var talet òg høgt, og innflyttarprosenten frå Vestlandet var 69. Det vil då seie at berre 31 prosent kom flyttande frå andre stader i landet, Austlandet inkludert. Dette kan ha betydning for språket og språkutviklinga i byen. 2 Eg har ikkje tal frå andre fylke enn Rogaland frå 1986, og reknar difor berre prosent i 1999 og Omfattar Stavanger, Sandnes, Sola og Randaberg. 4 Indre omland omfattar: Klepp, Time, Gjesdal og Rennesøy. 5 Ytre omland omfattar: Bjerkreim, Hå, Forsand, Strand, Finnøy og Kvitsøy. 6 Resten av fyket: Eigersund, Haugesund, Sokndal, Lund, Hjelmeland, Suldal, Sauda, Bokn, Tysvær, Karmøy, Utsira og Vindafjord. 10

20 Figur 2: Oversikt over innenlandsk tilflytting til Stavanger i Resten av landet; 1599 Storbyområdet ; 1793 Møre og Romsdal; 99 Sogn og Fjordane; 48 Hordaland; 478 Resten av fylket; 472 Indre omland; 346 Ytre omland; Bumønster Stavanger er byen i Noreg med tettast befolkning per areal. Per 1. januar 2010 var det 1819 innbyggjarar per kvadratkilometer i Stavanger. Samanlikna hadde Oslo berre 1375 innbyggjarar, medan Bergen har endå færre med 576 innbyggjarar per kvadratkilometer (Statistisk sentralbyrå, 2010g). Ifølgje Barlindhaug (2010) ser det ut til at det er små preferansar for om folk vil busetje seg i indre eller ytre by (Barlindhaug, 2010). Ein kan tolke det som at folk buset seg over heile kommunen. Eit unntak er innflyttarar ifrå utlandet, som ser ut til å trekkje mot indre by (s.st.). Barlindhaug viser til Juvkam, som finn at trass i at Stavanger har relativt tronge bygrenser, så buset mange seg likevel i byen framfor å flytte til omlandskommunane (Barlindhaug, 2010). Han hevdar at samansetjinga av bustadmasse etter hustype er eit teikn på det. Men samstundes er det kort reisetid frå nabokommunane, og bustader i sokkel i nabokommunane er attraktivt blant unge (s.st.). Tabell 2: Oversikt over busetjingstettleik i 2010 Busetjingstettleik 2009 Stavanger Rogaland Noreg Befolkning per km² (Statistisk sentralbyrå, 2010f) 11

21 Det bur mange unge folk i Stavanger. Ein stor del av befolkninga er i yrkesaktiv alder. Ein av grunnane til at det bur så mange unge folk i byen, er nok at det finst nok arbeid, og at det vert henta arbeidskraft ifrå andre stader både i inn- og utland. Stavanger har eit høgare tal menn enn kvinner samanlikna med snittet for resten av landet. Tabell 3: Oversikt over busetjingsstrukturen i 2010 Stavanger Rogaland Noreg Tal på menn per 1000 kvinner i alderen år 107,9 107,5 104,0 Tal på barn og unge (0-17 år) 23,1 25,0 22,5 Tal på eldre (80 år og over) 3,7 2,7 2,4 (Statistisk sentralbyrå, 2010d) Sysselsetjing og næringsliv Frå om lag 1890 og fram til midten av 1900-talet var hermetikkindustri ein viktig del av næringsvegen i Stavanger. Byen var ein typisk industriby, og etter kvart fekk òg skipsbygging betyding (Gabrielsen, 1983, s. 51). Men etter at det vart funne olje utanfor Stavanger, har oljeindustrien vore ein av dei viktigaste næringsvegane i byen og regionen. Det skjedde ei forskyving i retning av meir tenesteytande næringar utover 1960 og talet. I 1970 utgjorde tenesteytande næringar 48 prosent av alle arbeidsplassane (s.st.). I 1980 var heile 70 7 prosent av sysselsetjinga representert i tertiærnæringa. Denne utviklinga har halde fram, og i dag er tertiærnæringa heilt tydeleg den største næringa i Stavanger. 0 prosent er sysselsett i primærnæringa, medan 26 prosent arbeider i sekundærnæringa og flest er sysselsett i tertiærnæringa med 74 prosent (Statistisk sentralbyrå, 2010e). 7 Eg nyttar prosenttal utan desimalar i teksten, medan tala står med ein desimal i tabellar. Dette kan føre til at ikkje alle prosenttal vert akkurat 100. Dette gjeld for heile avhandlinga. 12

22 Figur 3: Oversikt over næringane i 1980 og % 0,3 % 0 28 % Primærnæring Sekundærnæring 26 % Primærnæring Sekundærnæring 71 % Teriærnæring 74 % Tertiærnæring I 2009 var talet på sysselsette i regionen Stavanger Talet på innpendlarar var og utpendlarar var (Statistisk sentralbyrå, 2010h). Talet på innpendlarar er høgare enn utpendlarar både i Stavanger og Sola. Men i Sandnes kommune er det fleire som pendlar ut enn som kjem inn og arbeider. Tabell 4: Pendling i 2009 Pendling i 2009 Sysselsette i regionen Stavanger Innpendlarar Utpendlarar (Statistisk sentralbyrå, 2010b) Skule og utdanning Stavanger kommune har 41 skular med om lag elevar. Skulane fordeler seg på 26 barneskular, 10 ungdomsskular og skular. Størrelsen på skulane varierer frå å ha i underkant av 30 elevar til den største som har over 600 elevar (Stavanger kommune, b). På vidaregåande nivå har Stavanger om lag elevplassar fordelte på 28 ulike offentlege skular (Rogaland fylkeskommune). Stavanger er òg ein viktig studentby. Frå 1969 fekk Stavanger ein høgskule, og planen var at byen etter kvart òg skulle bli universitetsby. Det vart ein realitet i 2004 då det vart formelt vedteke av ein kongeleg resolusjon og formelt opna av kongen i I dag har Universitetet i Stavanger om lag 8500 studentar og 1200 tilsette (Nortvedt, 2009). Det at byen fekk høgskule og etter kvart universitet, har nok hatt ei viktig rolle for både sjølve 13

23 byen og regionen rundt. Eit universitet har ei samlande rolle for heile regionen rundt Stavanger, og det fører med seg konsekvensar for folketalet i byen Kulturliv Kultur har ei viktig rolle i Stavanger. At byen i 2008 var kulturhovudstad - i selskap med Liverpool - har nok spelt ei viktig rolle for samhaldet i Stavanger. Gjennom heile året vart det stelt i stand både små og store kulturarrangement. Året stimulerte til større bevissthet om utviklingen av framtidens kunst- og kulturpolitikk, som igjen påvirker hvordan byens identitet formes og oppfattes både lokalt og globalt. (Stavanger kommune, a). Det har òg vorte satsa på kultur i byen i etterkant av Mellom anna har kommunen utarbeidd ein delplan for utviklinga av kunst og kultur i byen (s.st.). Eit døme på at kommunen satsar på kunst og kultur, er utbygginga av Bjergsted kulturhus, som skal ferdigstillast i I tillegg til bygginga av konserthus vil kommunen bidra til å gjere Stavanger til ein attraktiv studentby. Eit ofte nytta omgrep er Stavanger-bølgja om tida utover åttitalet, der fleire lokale band gjorde suksess i Noreg med norsk rock. Band som vart kjende denne tida var til dømes Stavangerensemblet, Mods og Asfalt. Dei stod for noko heilt nytt med at dei song på dialekt, og dei fekk òg merksemd andre stader i landet. På 2000-talet kom det ei ny Stavanger-bølgje, og omgrepet vart denne gongen brukt om film. Den nye Stavanger-bølgja har blitt eit omgrep om å reindyrke det lokale særpreget. Det har ført til mellom anna positiv merksemd og identitetsskaping i Stavanger (Handlingsplan for film ). 2.4 Språket i Stavanger Stavanger-målet er ein vestnorsk dialekt og eit a-mål. Nokre av dei mest typiske kjenneteikna for talemålet er skarre-r og lenisering. I tillegg har bymålet endinga /-e/ i adjektiv i ubestemt form av hannkjønn og hokjønn (Hegland, 1996). Talemålet i Stavanger har vore mykje studert av talemålsgranskarar. Tradisjonelt har dialekten hatt to sosiolektar, eit gatespråk og eit finare språk. Eg vil frå no av nytte nemningane Stavanger bymål (Stbm.) om gatespråket, og det høgare talemål (dht.) om finspråket. Tidlegare har eg nemnt Stavanger Bymål av Berntsen og Larsen, som gir ei grundig innføring i folkemålet i byen (Stbm.). I artikkelen frå 1967 gir Helge Omdal ei framstilling av det høgare talemålet og jamfører det med folkemålet. I 1983 ville Gabrielsen finne ut om det framleis var ei sosial lagdeling av dei to talemåla i Stavanger. 14

24 Konklusjonen var at det i ein viss grad framleis kunne seiast å vere slik. Samstundes fann Gabrielsen at det ikkje var så vanleg at folk var tospråklege. I alle fall kom ikkje dette klart fram i dei to ulike intervjusituasjonane han nytta. Den sosiale lagdelinga mellom dei to talemåla har altså ofte vore fokus i fleire av granskingane. Det folkelege bymålet kan seiast å vere ein varietet som har vakse ut av Ryfylke- og Jær-mål, medan det høgare talemålet i hovudsak byggjer på skriftspråket, dvs. konservativt bokmål. Gabrielsen fann at skiljet går mellom samfunnsklasse 1 på den eine sida og samfunnsklasse 2 og 3 på hi sida, der prosenten av dialektbruk er meir utbreidd i klasse 2 og 3 enn i klasse 1. Dei mannlege informantane snakka vesentleg meir dialekt enn jenter i alle tre samfunnsklassar (Gabrielsen, 1983, s. 143). Gabrielsen fann at det ikkje lenger eksisterte to fullstendig utbygde språksystem i Stavanger. Vidare tolka han utviklinga i den retninga at det er det moderne bymålet som spreier seg blant ungdom i alle sosialklassar Grammatikkskisse Her vil eg gi ei kort skildring av dei to talemåla i Stavanger. Det meste av opplysningar byggjer på Norsk dialektkunnskap av Helge Sandøy (1985) og Talemål i Rogaland - i går, i dag og i morgon (1979) av Olav Hetland Sandvik. I tillegg har eg nytta Helge Omdal sin artikkel Noen karakteristiske trekk ved det høgere talemålet i Stavanger - jamført med folkemålet frå 1967 og Dei norske dialektane av Martin Skjekkeland (1997). Eg har òg nytta Charlotte Sol Ims si masteroppgåve Sandnes i skyggen av Stavanger frå 2010 og hovudoppgåva til Karen Margrethe Hegland Sjempesjekt! Uttaleendring av kj- og sj-lyd hos ungdommar i Stavanger frå Lydverket Vokalar Begge sosiolektane i Stavanger har 8 vokalfonem: (Sandøy, 1985, s. 279 og 283). Tabell 5: Vokalfonema Fremre Midtre Bakre -urunda +runda Høg i y ʉ ʊ Mellomhøg e ø ɔ Låg (æ) 8 ɑ 8 Dette fonemet eksisterer berre i det høgare talemål (Omdal, 1967, s. 84). Men truleg kan ein i dag finne døme på at personar som snakkar gatespråk, kan nytte /æ/ i talen. 15

25 Stavanger bymål har tradisjonelt ikkje /æ/. Dette er likt med både ryfylkemålet og Haugesund bymål i tillegg til at det er ein tendens som gjer seg gjeldande i bymåla (Omdal, 1967, s. 84). Men det kan nok finnast enkeltord med denne lyden hos somme. Tradisjonelt har dette fonemet eksistert i det høgare talemålet i Stavanger. I tillegg til dei nemnde vokalane høyrer diftongane /ei/, / øy/ og / eʉ/ til Stavangertalemålet (Sandøy, 1985, s. 279). Diftongane er i høg grad like både i Stavanger, Sandnes og i store delar av Ryfylke. Konsonantar Konsonantfonema i Rogalands-måla er stort sett dei same som finst i andre vestnorske dialektar. Dei to talemåla i Stavanger har dei same 17 konsonantfonema: Tabell 6: Konsonantfonema Labial Alveolar Palatal Velar/uvular Glottal Plosivar p / b t / d k / ɡ Frikativar f / v s / ç / j / ʁ h / Nasalar / m / n / ŋ Lat. approksimantar / l Stavanger-målet høyrer til den blaute kyststripa. Det vil seie at /p, t, k/ blir uttalte som /b, d, g/ etter lange vokalar. Ifølgje Sandvik (1979) er dette eit drag som var på retur, særleg i nord-fylket (Sandvik, 1979, s. 62). Det er kanskje eit av dei draga som framleis er på retur i talemålet. I talemålet i Stavanger kan ein finne sterk preaspirasjon i trykktung stilling etter kort vokal ved dei ustemde plosivane. Til dømes: [vɔ t] vått og kn p knapp. Dette er eit drag som finst i Stavanger-området og i Gudbrandsdalen. Det er diskutert om dette er eit nytt drag. Preaspirasjon finst i islandsk, men det er usemje blant forskarar kor lyden kjem ifrå. Eit argument for at det er eit nytt drag i sørvestlandsk, er at lyden ikkje er skildra i Stavanger bymål (Omdal, 1967, s. 83). Talemålet i Stavanger har assimilasjon i ld-, nd- og ng-grupper. Denne kontaktassimilasjonen ser vi til dømes i nd > nn: land >lann, ld> ll: kveld > kvell, sildsill. Dette gjeld òg for mange andre stader i Noreg. 16

26 I Stavanger-målet kan ein òg finne døme på differensiering, som er det motsette av assimilasjon på den måten at to nabolydar vert meir ulike: rn>dn: kvern - kvedn, korn - kodn, bjørn -bjødn. Ein kan òg finne døme på segmentasjon i talemålet i Stavanger. Segmentering vil seie at eit nytt segment vert skote inn. Segmentering av norr. ll og nn er eit sørvestlandsk drag: fjell > fjedl, alle > adle. Gabrielsen fann ein klar tendens til at distribusjonen av bymålsvarianten med /dl/ var redusert til nokre få høgfrekvente leksem, til dømes: /adle/, /mydlå/, /fudle/ og /vidle/ (Gabrielsen, 1983, s. 121). Dette kan kanskje forklarast med at det er frekvente ord som gjerne har typiske drag som vert knytte spesifikt til byen Stavanger. Slik som elles i landet skjer det òg samanfall av kj- og sj-lyden i Stavanger. Det er eit ganske nytt fenomen. Berntsen og Larsen fann realisasjonen [ʂj] av sj-lyden i 1925, og Omdal meiner at lyden vart realisert med [sj]. Men Hegland finn at [sj] utviklar seg til [ʃ] på og 1990-talet, og at eit nytt fonem dermed er på veg inn i Stavanger-dialekten (Hegland, 1996, s. 36). Men ved samanfallet med /ç/ blir et eitt fonem mindre att. Fonologiske reglar Foneminventaret i ein dialekt er abstrakte einingar som ikkje seier alt om korleis dei blir uttalte. Det kan finnast regelfaste skiftingar i uttalen av dei ulike fonema (Sandøy, 1996, s. 42). For å skildre dette treng vi fonologiske reglar. Dei fonologiske reglane gjeld for begge sosiolektane i Stavanger. Her er dei henta frå Norsk dialektkunnskap (Sandøy, 1985, s. 279): F1. Kort /e/ blir uttalt [ɛ]: /vet/ [vɛt] veit F2. /e/ i trykklett utlyd blir uttalt [ə]: /flɑ:de/ [ flɑ:də] F3. Fonemet /e/ kan bli uttalt [ɔ] framfor r i trykklett staving: /gʉtɔʁ/ gutar F4. Fonemet /ɑ/ blir uttalt [a] når det er kort, og når det står i trykklett staving: /blɑnɑ/ [blana]. Elles er det uttalt [ɑ]. F5. Den trykklette stavinga en blir til n etter /t, d, s, n, l/ og etter vokal: /ᵛmɔd:+en/ [ᵛmɔ dn, / by:+en/ [ by n ] F6. / v, ʁ/ blir ustemte, dvs. / f / og [ʁ], etter kort vokal og føre ustemt konsonant: /høʁ t/ [høʁ t], /ᵛvɑ:nlikt/ /ᵛvɑ:nlig+t/ 17

27 Morfologi På det morfologiske nivået finst det nok større ulikskapar mellom dei to varietetane av Stavanger-dialekten enn på det fonologiske. I Stbm. finst svarabhaktivokalen -ə i både i sterk adjektivbøying i hann- og hokjønnsord og i presens av sterke verb: /fi:ne sʊ:l/ vs. /fi:n sʊ:l/ og /syŋe/ vs. /syŋeʁ/. Tabellane over morfologien i talemåla er henta frå Sandøy (1985, s.276ff.) og Hegland (1996, s. 21ff.). Substantiv Slik som elles er vanleg i norsk, har Stavanger bymål tre grammatiske kjønn: maskulinum, femininum og felleskjønn. Det høgare talemålet har i likskap med bergensk og konservativt bokmål berre to kjønn: felleskjønn og nøytrum. Hannkjønnsord Tabell 7: Bøying av sterke og svake hannkjønnsord i Stavanger bymål Substantiv ub.eintal b.eintal ub.fleirtal b.fleirtal Sterke - / gʉt/ -en / gʉten/ -ɑʁ, -eʁ /ᵛgʉtɑʁ/,/ᵛgʉteʁ/ -ɑne /gʉtɑne/ Svake -e /ᵛʊŋe/ -en /ᵛʊŋen/ -ɑʁ, -eʁ /ᵛʊŋɑ/ eʁ/ -ɑne /ʊŋɑne/ Hokjønnsord Tabell 8: Bøying av svake og sterke hokjønnsord i Stavanger bymål Substantiv ub.eintal b.eintal ub.fleirtal b.fleirtal Sterke - / bygd/ -ɔ / bygdɔ/ -eʁ /ᵛbygdeʁ / -ene /bygdene/ Svake -ɑ /ᵛjentɑ/ -ɔ /ᵛjentɔ / -eʁ /ᵛjenteʁ/ -ene /jentene/ 18

28 Felleskjønn Tabell 9: Bøying av svake og sterke felleskjønn i det høgare talemålet Substantiv ub.eintal b.eintal ub.fleirtal b.fleirtal Sterke - / bygd/, / gʉt/ -en / bygden/, / gʉten/ -eʁ /ᵛbygdeʁ /, / gʉteʁ/ -ene /bygdene/, /gʉtene/ Svake -e /ᵛjente/, /ᵛʊŋe/ -en /ᵛjenten/, /ᵛʊŋen/ -eʁ /ᵛjenteʁ/, /ᵛʊŋeʁ / -ene /jentene/, /ʊŋene/ Nøytrum Tabell 10: Bøying av svake og sterke nøytrumsord. Substantiv ub.eintal b.eintal ub.fleirtal b.fleirtal Sterke - -e - -ɔ (Stbm) / ɔ:ʁ/ / ɔ:ʁe/ / ɔ:ʁ/ / ɔ:ʁɔ/ Sterke - -e - -ene (Dht) / ɔ:ʁ/ / ɔ:ʁe/ / ɔ:ʁ/ / ɔ:ʁene/ Svake -e -e -eʁ -ene (Stbm) /ᵛmeneske/ /ᵛmeneske/ /ᵛmeneskeʁ/ /meneskene/ Svake (Dht) -e -e -eʁ -ene /ᵛmeneske/ /ᵛmeneske/ /ᵛmeneskeʁ/ /meneskene/ Verb Tabell 11: Bøying av a- og e-verb Svake verb Infinitiv Presens Preteritum Perfektum a-verb (Stbm) a-verb (Dht) e-verb (Stbm) e-verb (Dht) - ɑ /ᵛkɑsta/ -e /ᵛkɑste/ - ɑ /ᵛdømɑ/ -e /ᵛdøme/ -e /ᵛkɑste/ -e /ᵛkɑste/ -e /ᵛdøme/ -e /ᵛdøme/ - ɑ /ᵛkɑsta/ -et /ᵛkɑstet/ -de, -te /ᵛdømte/ -de,-te /ᵛdømte/ - ɑ /ᵛkɑsta/ -et /ᵛkɑstet/ -t / dømt/ -t / dømt/ 19

29 Tabell 12: Bøying av sterke verb Sterke verb Infinitiv Presens Preteritum Perfektum Stbm - ɑ /ᵛkɔma/ -e / kɔme/ (v.s) - / kɔm/ (v.s) - e, -t / kɔmt/ Dht -e /ᵛkɔme/ -e / kɔme/ (v.s) - / kɔm/ (v.s) t, -et /ᵛkɔmet/ Stbm - / gɔ:/ - / gɔ:ʁ/ - / jek/ - / gɔt/ Dht - / gɔ:/ - / gɔ:ʁ/ - / jik/ - / gɔt/ Pronomen Personlege pronomen: Tabell 13: Personlege pronomen i Stbm. e:g dʉ: hɑn, ɑn hʉ, ʉ de: me: ᵛdokeʁ di: me:g de:g ᵛ(h)ene ɔs Tabell 14: Personlege pronomen i dht. 20 (Sandøy, 1985, s. 280) je: dʉ: hɑn, ɑn hʉ, ʉ de: vi: ᵛde:ʁe di: mei: dei: ᵛhene (Sandøy, 1985, s. 284) Språklege variablar I ei sosiolingvistisk gransking snakkar ein ofte om avhengige og uavhengige variablar. Vi reknar som uavhengige variablar dei som viser til samfunnet, som til dømes sosial klasse, alder og kjønn. Dei vert avgrensa av forskaren, medan avhengige variablar er dei som ligg i språket, og som vi reknar med kan vere påverka av dei samfunnsmessige variablane. Det er det forskaren vil studere (Venås, 1991, s. 151). Gabrielsen valte i si avhandling ut åtte språklege variablar. Dei var slik han såg det, frekvente sosiale markørar den gongen. Slik eg ser det, er desse avhengige variablane i stor grad framleis relevante. I utveljingsprosessen har eg måtta teke ulike omsyn. Sjølv om det kanskje hadde vore interessant å studere alle desse draga som er nemnde ovanfor, har eg måtta gjort eit utval. Grunnen er rett og slett at størrelsen på oppgåva ikkje tillèt at