Frå evig is til frodige stølsdalar

Transkript

1 Frå evig is til frodige stølslar

2 2 3 Frå Dulsete i Mørkridsle Hestbrepiggae sett frå Blåhø Brear, tider, vidder og lar I Breheime fi ei både okre av dei mest edbørsrike og dei mest edbørsfattige områ i ladet. Området spe frå este havivå til godt over 2000m. Ladskapet har blitt forma av isbrear, skred og adre geologiske prosessar gjeom hudretuseer av år. I g fi ei alt ifrå frodige stølslar til karrig høgfjell og isbrear, og Breheime framstår som ei av dei mest varierte asjoalparkae våre. På toppe av Vagse (1757moh.) i Jostele med Sekkebree i bakgrue

3 4 5 Straumle Sproglshytta På tur i Lule Naturopplevigar Breheime har i mage år lokka fotturistar i i fjellheime, med sie ærare 300 km merkte stiar. Me mage av turae er bladt dei meir krevade turae i Sør-Norge, mellom aa fordi området er oko midre tilrettelagt med stiar, og turisthyttee er stort sett sjølvbetjete. På fottur i Breheime opplever ei stilla i ature, med lar, vidder og tir. På dei mage stølae ka du møte beitedyr om sommare. Hestbrepiggae er dei høgaste fjella i Breheime og år på opp til 2172 m.o.h. (Hestbrepigga). Tverrålskyrkja med sie 2088 m.o.h. er kaskje det mest kjede fjellet, der det ruvar like ei av turrutee frå Sota til Nørdstelseter. Ture opp på Tverrålsskyrkja er ei heilgstur uasett utgagspukt for ture. Dei mest brukte ifallsportae til Breheime er Sota, Lule, Grotli, Høyle, Sogefjellet, Nørdstele, Mørkridsle, Vigle sama med Vale og Vivatjøi i Jostele. Hugs at å ferst på bre ka vere farleg på gru av sprekker. All ferdsel på bre må skje med bruk av tau og aa sikrigsutstyr, samt kuskap om korleis ei ka ferst trygt på bre. Ei ka og leige seg fjellførar. Fleire selskap og turisthytter tilbyr gui turar i asjoalparke, både ekle ski- og fotturar og meir krevjade alpie turar på bre og tir. Fleire vat og vassdrag i Breheime har godt aurefiske, særleg dei større vata. I mage av vata vert det drive fiskekultiverig. Jakt og fiske krev at ei har kjøpt jakt- og fiskekort.

4 6 7 Harbardsbree Drivadefosse i Mørkridsle Ladskap og geologi Brear, tir, fjellvidder og stølslar Ladskapet i de vestlege dele av Breheime er kupert med bratte fjell og djupe lar. I de austlege dele er derimot ladskapet slakare. Dette kjem mellom aa av at de vestlige dele er domiert av harde grufjellsbergartar, me ei legre aust hovudsakleg fi mjukare skiferbergartar som lettare lar seg forvitre. Ei aa gru til dee forskjelle er at uder istidee var det hovudsakleg breae vest for vaskillet som gravde i terreget. I aust ser vi tydelegare spora frå det slake terreget ladet vårt var før istidee - også kalt de paleiske flata. Moreejor, som ligg igje etter at breae trekte seg tilbake, er god grobu for platelivet. Vassdragsatur Breheime har ei rik vassdragsatur med eit utal av frie elvar og fossar som kastar seg utfor fjellsidee. Fleire av vassdraga har lege vore vera mot kraftutbyggig. Mellom dei vera vassdraga som heilt eller delvis ligg iafor asjoalparke er Mørkridsvassdraget, Stryevassdraget, Måråi, Glitra, Blakåi, Ostri med Tudra, Skjøli og Bøvri. Elvae, som kjem frå dei mage breae, bidreg til at plate- og dyrelivet er så variert. De mest kjede fosse er Drivadefosse i Mørkridsle. I Dummle fi ei dei største kalksteisgrottee i Sør-Norge. Desse vert a av at vat gjeom tusevis av år sakte løyser opp kalksteie. De lagsomme prosesse og de uike forekomste gjer desse særleg sårbare for ferdsel. Regboge over Sekkegrove Utsikt over Spragle mot Greibree

5 Grotli La ss gva e Reiheime NP ggi Hosrøve NR Stryefjellet LVO M å år le Skridulaupbu Raudlsvatet Døfosse Bismo Sekkebree Jostelsbree NP Liavatet Lom Kupe Slæom Styg geva tet Tudralskyrkja Tverrålskyrkja 1970 le g pro t ve ar sk t So Tu a dr BREHEIMEN NASJONALPARK Jostelsbree S Sota seter Mysubytta LVO Kupvatet Tverreggi le Hestlshøgdi 2091 Gjelhøi 1982 Trulsbu L Liabrevatet ale Geisd Spørteggbree Vale 1910 Storevatet 1708 Fast Ofsarvatet Kattøyro 1411 Stølsle Vigle LVO Tusse Skjolde 1232 Fortu Dumhøe 2021 B Storhøi ø v d er al e Raudbergstule turisthytte Juvasshytta Jotuheime fjellstue Prestesteisvatet Bøverto skysstasjo Spiterstule 1634 Krosshø Mørkridsle LVO Åsetvatet le 1757 Vogse Viglstøl Liabrekule Sveilsosi m Krossbu Sogefjellshytta Jotuheime NP Leirvassbu u ale 1775 Lo Høyrokampe NR Nørdstelseter Gråosi l Hesthøi 1777 O le LV 1492 Høy Blåhøe Aretzbu Gjerde Storivile g i 2068 Svartlsvatet Harbardsbree Nigard rt Nigardsbree NR g se 2172 Fåberg Fo Nigardsbree Lu e Hestbrepigga Holåti Fortuls- Illvatet bree Sproglshytta et vat als ad d u Breilsvatet Josted Formgjevig og digital kartografi: Gåsvat kart-tjeester, Digitale kartta: States kartverk N250. Løyve r. MAD12002-R Hjelle Ottale LVO Polfoss Glittervatet Raudeggbree Videseter Turtagrø Fivla Fuglesteg Faaråkhytta Utlale LVO TEIKNFORKLARING Fylkesgrese Nasjoalparkseter Betjet turisthytte Nasjoalpark Iformasjo Sjølbetjet turisthytte Ladskapsverområde Parkerig Ubetjet turisthytte Naturreservat Campig Nasjoalparkladsby Overattig Serverig 0 km km

6 10 11 Skogsøtegras Marisko Rei PLANTELIV DYRELIV Det er særleg stor variasjo i platelivet i Breheime asjoalpark, kytt til både høgfjellsmiljø, rasmarker, gamal furuskog, kalkrik bjørkeskog, rik og gamal edellauvskog, fosserøyksoer og breelvdelta. Her er døme på både sterkt vestlege artar (fossgrimemose), markert austlege artar (skogsøtgras), sørlege artar (stammesigd), ordlege artar (rosekarse). I tillegg fi ei alpie artar som tiderublom, kotietale artar som issoleie, sama med artar med tygdepukt i Midt- Norge (tidved) og artar med svært oppsplitta iterasjoal utbreiig (svepemose). Ved Høyrokampe og i Mørkridsle er det mage sjelde, såkalla raudlista artar, mellom aa marisko og stavklokke, artar som Norge har eit iterasjoalt asvar for å ta vare på. Breheime er villreie sitt område. Ottale villreiområde er det tredje største leveområdet for villrei i Norge, og utgjer søre del av dette området. Norge har eit iterasjoalt asvar for å sikre villreie sie leveområde. I høgfjellet er det eit relativt sparsamt dyreliv utaom villrei. Me fleire av dei store rovdyra (særleg jerv), rovfuglar (kogeør, jaktfalk og fjellvåk) og adre raudlista fugleartar fist her. I høgfjellet lever dei valege fuglae som søsporv og steiskvett. I dei frodigare lføra lever fleire sjelde fugleartar som til dømes kvitryggspett og bergirisk. I lae er det også gode bestar av hjort, og på austsi er elge valeg. Lapprose Jervspor

7 12 13 Tilgresade vereområde: Mørkridsle ladskapsverområde (34,7 km 2 ). Her er det mage godt vedlikehalde støler, og fortsatt går det beitedyr i det gamle kulturladskapet. Det særprega Mørkridsvassdraget gjev liv til eit særleg artsrikt og magfaldig plateliv. Ledfjell mot Hestlshøgdi Historie Gamal og y bruk av fjellet Folket som bur krig har gjeom tidee vore sterkt kytte til fjellet, med jakt, fiske, stølsdrift og gjeom ferdsel mellom Aust- og Vestladet. Villreie er viktig for å forstå kulturmiehistoria i Breheime. Vi ka reke med at delar av Breheime ia år 7000 f. Kr, etter at ise hadde trekt seg tilbake, var leveleg område for meeske som levde av reisjakt. Her er mage kulturmie og spor etter villreifagst, både lausfu som til dømes (pilspissar) og permaete jakt- og fagstiretigar. Særleg dyrefagstgravee skil seg ut. Jakt på villrei skjer også i g og er ei uavbrote tradisjo på i tuse år. Det fist spor etter tre sælehus i Breheime, over attigsstader på fjellvegae frå middelaldere. Det er mage stølar med bygigar som vert teke vare på og brukt, eksempelvis i Mørkridsle, Mysubytta, Høyle og Vigle. Her vil du møte beitedyr om sommare, både sau, geit og kyr. Vigle ladskapsverområde (29,2 km 2 ). I Vigle fi ei spor frå ei uvaleg hedig på slutte av isti. Ei brearm frå Jostele, som delvis gjekk opp Vigle, støytte då sama med ei aa som kom edover Vigle. Hediga a moreeryggar som er viktige for å forstå klimahistoria i området. Dette området, krig Viglstøl- Breisetestøle, utgjer i g eit svært verdifullt kulturladskap. Mysubytta ladskapsverområde (5,58 km 2 ) er oppretta bl.a. for å ta vare på det verdfulle kulturladskapet med setermiljø og kulturmie, i tillegg til vassdragsature og det varierte dyre- og platelivet. Stryefjellet ladskapsverområde (11,8 km 2 ) har store ladskaps kvalitetar både som ei særmerkt U-l, kulturmie kytt til de gamle Stryefjellsvege og med eit vakkert vassdrag. Området er også viktig for villreie. Høyle ladskapsverområde (11,1 km 2 ). Høylsvatet og elva er e viktige elemeter i ladskapet, i tillegg til kulturmier, kulturladskap med setermiljø og stort biologisk magfald.. Høyrokampe aturreservat (9,91 km 2 ) er eit heilt spesielt aturområde med svært mage sjelde plater, lav, mosar og sopp. Området er såleis viktig for forskig og udervisig. Det er stor variasjo i aturtypar, både aturbeitemark, rasmarker, kalkskog og berg. Bågåstø (gamal skytestillig) Frå Mysubuttsetra Hosrøve aturreservat (16,4 km 2 ) er eit tilærma urørt skogområde med tilhørade plate- og dyreliv. I området er det få tekiske igrep, og her er ei av dei største kjede førekomstae av de sjelde ulvelave.

8 14 15 Skilt viser vei Kort om I ei asjoalpark er du gjest i ature Gå der du vil, på beia eller på ski. Alt som har motor er i utgagspuktet forbode. Rast der du vil, ytt gjere telt for overattig. Rydd opp etter deg, og ta med bosset heim. Du ka gjere tee opp bål, me hugs det geerelle forbodet mot å bree bål i skogsmark mellom 15. april og 15. september. Vis omsy år du sakar ved ikkje hogg gamle tre for dei er viktige for isekt og fuglar. Du ka plukke bær, sopp og valege platar til eige bruk. Vis omsy til kulturmie, vegetasjo og dyreliv. Ta ekstra omsy i hekke- og ygleti. Jakt og fiske er tillate som elles. Hugs jakt-/ fiskekort. Ikkje bruk levade fisk som ag. Du må heller ikkje ta med deg levade fisk frå eit vassdrag til eit aa. Du ka ta med deg hud, me hugs badtvag (ulike reglar i kommuae). Vigle Kvar: Skjåk og Lom kommuar i Opplad fylke Luster kommue i Sog og Fjore fylke Slik kjem du til : Rv 55 mellom Luster og Lom over Sogefjellet og Rv 15 mellom Lom og Stry over Stryefjellet er dei viktigaste vegae som fører til Breheime asjoalpark. Dei mest brukte ifallsportae er Sota, Lule, Grotli, Høyle, Sogefjellet, Skjolde/Mørkridsle, Vigle og Jostele (det fis og fleire alterativ). Her er det også parkerigsplassar. Iformasjo om overattigs- og servicetilbud: Luster Turistkotor, tlf , Skjåk Turistiformasjo, tlf (sommarope) Lom Turistiformasjo, tlf , Sjå også Hytter: Rett ved og i asjoalparke er det mage ulike hytter du ka ytte deg av. Hyttee har ulike eigarar som mellom aa De Norske Turistforeig (DNT, sju sjølvbetete hytter), og Skjåk Almeig. Udersøk på førehad hyttestard, kve som eig hytta og om de er ope. Sota Sæter (DNT), Krossbu (privat), Sogefjellshytta (privat) og Nørdstelseter (DNT) er fire betete hytter som ligg like utafor asjoalparke. Kart: Fleire kart i Norge 1: serie Breheime 1: Breheime 1: Turkart Skjåk 1: Turkart Lom-Vågå Oppretta: 2009 Areal: 1691 km 2 Tilgresade vereområde: Stryefjellet ladskapsverområde Mysubytta ladskapsverområde Høyle ladskapsverområde Mørkridsle ladskapsverområde Vigle ladskapsverområde Hosrøve aturreservat Høyrokampe aturreservat Nasjoalparkseter: Breheimseteret, Jostele, tlf , Norsk Fjellmuseum i Lom, tlf , Forvaltig og oppsy: Fylkesmae i Sog og Fjore, tlf Fylkesmae i Opplad. tlf, Skjåk kommue, tlf Lom kommue, tlf Luster kommue, tlf States aturoppsy, tlf Meir iformasjo:

9 N O R G E S NASJONALPARKER TE ISBN (Trykt) - ISBN (PDF) Nasjoalparkar i Norge vår felles aturarv Vi opprettar asjoalparkar for å ta vare på store aturområde frå hav til fjell. For ature si eige del, for oss og for komade geerasjoar. Nasjoalparkae rommar storslått atur med variert dyre - og plateliv, fossar og brear, høge fjell, edelause vidder, djupe skogar, vakre fjorr og kystområde. I tillegg fi du kulturmie som viser korleis områ vart brukte før. Guri Jermstad AS I asjoalparkae er moglegheitee for gode og speade aturopplevigar magfaldige. Bruk de flotte ature vår på ature sie føresetader. Velkomme til Norge sie asjoalparkar! Foto: Bjør Dale, Odd Repp, Morte Kiellad, Per Steiar Løkke, Morte Klemetse, Aurlad Naturverkstad, Per Dagsgard, Tom Dybwad og Jør Karlse. Forsidebilde: Tverrålskyrkja med rei på Sjellflye