Los - teknisk oversikt og eksempel på bruk i praksis

Transkript

1 Los - teknisk oversikt og eksempel på bruk i praksis Rapportnummer: 2008:8

2 Forord Denne rapporten viser den tekniske oppbygginga av systemet Los og korleis Los kan brukast i praksis på ein portal. Målgruppa for rapporten er leverandørar av publiseringssystem til offentleg sektor og andre som treng å ta omsyn til Los i arbeid med nettsider. Frå før er det laga ei handbok i innføring av Los som gir ein oversikt over systemet på eit meir overordna nivå. Tidlegare systemutviklar i Norge.no, Knut Moen, har utarbeida utgangspunktet for rapporten medan systemutviklar Nils Arne Hove og forskar Svein Ølnes, begge Vestlandsforsking, har gått gjennom utkastet og gjort ein del endringar i tillegg til å leggja til eksempel på bruk av Los. Denne rapporten vil føreliggja både i DIFI og Vestlandsforsking sine respektive rapportmalar. Sogndal/Leikanger, mai 2008 II

3 Innhald Kva er Los?...1 Del I: Teknisk oppbygging Oversikt over ontologien Forklaring av XML-filer frå Norge.no Eksport og import...9 Del II Los-ressursar ved hjelp av web services Tema Emneord Nettressurs...13 Del III Eksempel på bruk i portalar Felles navigasjonsstruktur Deling av nettressursar mellom offentlege verksemder Navigasjonsstruktur og nettressursar...22 Vedlegg: som identifikator...25 III

4 Kva er Los? Los er ein vegvisar til offentlege tenester og også eit forslag til standard for inndeling og omtale av slike tenester. Kjernen i Los er emneorda, ei liste med ord som beskriv tenester. Emneordlista er eit kontrollert vokabular, det vil seia at emneorda er utstyrte med synonymord og utgåtte ord og ordna på ein slik måte at desse heng saman. Det er også lagt inn koplingar mellom emneord. Emneorda er ordna i ein struktur med to nivå; hovudtema og undertema. Koplinga mellom emneord og struktur er likevel slik at eit emneord kan høyra til fleire undertema. Eksempelet under viser eit utdrag av struktur og emneord for hovudtemaet Barn og familie: Tabell 1: Utdrag av Los-struktur og emneord Hovudtema Undertema Emneord Barn og familie Arv og dødsfall Arv og gåver Dødsfall Skifte Barn og foreldre Adopsjon Barnebidrag Barnetrygd Eingangsstønad... Los har i første versjon i alt 14 hovudtema, 74 undertema og 369 emneord. I tillegg kjem over 1200 hjelpeord knytte til emneorda. Figuren under viser korleis emneord og struktur høyrer saman og korleis emneorda er knytte til nettressursar (informasjonssider, tenestebeskrivelsar, skjema osv.). Tema Emneord Nettressurs Figur 1: Samanhengen mellom emneord og temastruktur og emneord og nettressursar 1

5 Los-systemet har vore under uttesting i 2007 og det er i hovudsak pilotkommunane Bergen og Trondheim som har prøvt det ut. Dei fleste eksempla er difor henta frå desse kommuneportalane. I samband med eit prosjekt for ny informasjonsstruktur for Førde kommune og omliggjande kommunar, har Vestlandsforsking og Netlife Research utarbeida informasjonsstruktur og prototypar der Los er ein viktig del av resultatet. Enkelte eksempel er også henta frå desse prototypane. 2

6 Del I: Teknisk oppbygging 1.1 Oversikt over ontologien th.broader-narrower los.se-ogsaa-henvisning los.se-ogsaa los.se-ogsaa th.narrower th.broader th.broader-narrower los.se-henvisning los.tema los.emneord th.broader th.narrower los.se los.ikke-foretrukket los.hjelpeord los.relevant xtm.subclass los.leverandoer los.kilde los.relevant-for xtm.superclass-subclass xtm.superclass los.enhet xtm.superclass xtm.superclass-subclass los.kilde-for los.ressurs los.ressurs los.publisert los.utgiver los.bestaar-av los.ressurs los.helhet los.del los.dekkes-av los.nettressurs los.ressurs los.dekker los.dekningsomraade xtm.superclass xtm.superclass xtm.superclass-subclass xtm.superclass-subclass xtm.subclass los.nettressurseier xtm.subclass los.informasjonsside los.interaktive-skjema los.tjenestebeskrivelse xtm.subclass los.kommune los.fylke iso3166.country Figur 2: Ontologi for Los los.skjema-utskrift Dette er ei skisse over ontologien i dag. Denne kan lesast som ein vanleg databasemodell, med unnatak av subklassar som treng ei ekstra forklaring. Ut frå modellen ser vi at ein nettressurs består av fire subklassar. Det betyr at nettressursen må ha ein av dei fire eigenskapane, den kan ikkje berre vera ein nettressurs. På same måte må eit dekningsområde vera enten eit land, eit fylke eller ein kommune. Vi ser også at relasjonar mellom emnetypar/datatabellar har eigne namn. I ein databasemodell er det hierarkiske koplingar der relasjonen ikkje fortel noko meir enn over/under. I Los-ontologien blir relasjonane lagra som eigne emnetypar/datatabellar, kalla assosiasjonar. På den måte får relasjonane eigne namn og rollar avhengig av kva emne vi ser relasjonane frå. Datamodellen for Los er inspirert av emnekart (Topic Maps) og hentar ein del ord og uttrykk frå den standarden. I vedlegg 1 er det gjort nærmare greie for detaljar i ontologien, mellom anna bruken av identifikatorar ( Published Subject Identificator) og kortnamn på desse. 3

7 1.2 Forklaring av XML-filer frå Norge.no Los-strukturen vert i dag eksportert til publiseringsverktøya via XML-filer. Norge.no tilbyr desse filene i to ulike format: XTM-filer som følgjar spesifikasjonen til XML Topic Maps 1.0. XML-filer som Norge.no har utarbeida spesifikasjonane på, ein Los spesifikk XMLstandard Los-spesifikk XML-standard XML-formatet er bygd opp av to element, emnetype og assosiasjon. Ein emnetype tilsvarer ein post eller ei rad i ein database. Ein assosiasjon er ein relasjon eller ein kopling mellom to emne. Her er XML-fila i samandrag og den viser dei to hovudelementa: Figur 3: Utdrag frå XML-fil som viser hovudstruktur i Los (alle emnetypane og assosiasjonane) Emnetypar Vi har sju ulike emnetypar i Los strukturen 1. Tema, som kan vere både hovud tema og under tema. Identifisert med type 2. Emneord, identifisert med type 3. Hjelpeord, identifisert med type 4. Leverandør, identifisert med type 5. Nettressurseigar, identifisert med type 6. Nettressurs, identifisert med type 4

8 7. Dekningsområde, identifisert med type Kvart enkelt emneord er identifisert med ein eigen unik id; ein Published Subject Identificator (). Ein er ein global identifikator som må oppfylla tre krav: 1. Ein må vera ein gyldig URI, dvs. ei nettadresse. 2. Ein må vise til ein ressurs som er leseleg for menneske og som fortel kva identifikatoren representerer. Ved å bruka ei nettadresse får ein opp ei side som forklarer kva -en er identifikator for. 3. Ein må vera publisert med det føremålet å vera ein. For ei meir utfyllande forklaring av bruk av i Los, sjå vedlegg 1. Figur 4: Eksempel på korleis temaet Arbeid blir definert i XML-format Det er -en som må nyttast som nøkkel ved oppslag i Los-databasen. Alle tema kan førekome på minst to ulike språk/målformer (i dette tilfellet to målformer; nynorsk og bokmål). Figur 5: Eksempel på korleis emneordet bufellesskap blir definert i XML-formaet Vi ser at namnet på emneordet er ulikt på nynorsk (Bufellesskap) og bokmål (Bofellesskap), men -en er lik. Tilsvarande oppsett er det for all sju emnetypane. Assosiasjonar Vi har ni ulike assosiasjonstypar i Los strukturen: 1. Kopling mellom hovud tema og undertema, identifisert med type 2. Kopling mellom tema og emneord, identifisert med type 3. Kopling mellom to emneord, kalla ein se-også-henvisning, identifisert med type 4. Kopling mellom emneord og hjelpeord, kalla ein se-henvisning, identifisert med type 5

9 5. Kopling mellom ein nettressurs og nettressurseigar, identifisert med type 6. Kopling mellom ein nettressurs og leverandør, identifisert med type 7. Kopling mellom ein nettressurs og emneord, identifisert med type 8. Kopling mellom ein nettressurs og dekningsområde, identifisert med type 9. Kopling mellom to ulike dekningsområde, t.d. mellom kommune og tilhøyrande fylke identifisert med type I eksempelet viser vi emne (topic) Arbeid ( knytt til emne Arbeidsliv ( Ut frå -en ser vi at Arbeid og Arbeidsliv er emne av typen (topic type) tema. Figur 6: Modell av assosiasjonen mellom hovudtema og undertema Figur 7: Eksempel på assosiasjon mellom hovudtema og undertema uttrykt i XML-format Ut frå assosiasjonen ser vi at Arbeid er av assosiasjonstypen: Broader viser at dette er eit hovud Tema. Medan Arbeidsliv er av assosiasjonstypen Narrower viser at Arbeidsliv er eit undertema. Emne som det er referert frå i assosiasjons-eksemplet: 6

10 Figur 8: Spesifisering av emne referert i figur 7 Eksempel på korleis emneord er assosiert med hjelpeord i XML-format I eksempelet viser vi emne abort ( knytt til emne Svangerskapsbrudd ( Ut frå -en ser vi at abort er av emnetypen emneord og svangerskapsbrudd er av emnetypen hjelpeord. los.emneord los.se los.ikke-foretrukket los.hjelpeo rd Figur 9: Modell som viser samanhengen mellom emneord og hjelpeord Figur 10: Eksempel som viser assosiasjonen mellom emneord og hjelpeord uttrykt i XML-format Ut frå assosiasjonen ser vi at abort er av assosiasjonstypen: svangerskapsbrudd er av assosiasjonstypen ikke-foretrukket viser at svangerskapsbrudd er eit hjelpeord til emneord abort Emne som det er referert frå i assosiasjons eksempelet: Figur 11: Spesifisering av emne referert i figur 10 Eksempel på korleis nettressurs er assosiert med emneord i XML-format. 7

11 I eksempelet viser vi emneordet adopsjon ( knytt til nettressursen 10243/ ( -en til nettressursane fortel ikkje noko om innhaldet sidan den er identifisert med eit løpenummer. Grunnen til det er at innhald som tittel, URL osv. kan endrast utan at nettressursen treng endrast. Figur 12: Modell som viser forholdet mellom emneord og nettressurs Figur 13: Samanhengen mellom emneord og nettressurs uttrykt i XML-format Ut frå assosiasjonen ser vi at adopsjon er av assosiasjonstypen: /10245 er av assosiasjonstypen ressurs viser at 10243/10245 er ein nettressurs for emneordet adopsjon. Emnet som det er referert frå i assosiasjons-eksempelet: Figur 14: Spesifisering av emne referert i figur 13 8

12 1.3 Eksport og import Eksportfiler for Los er tilgjengelege på nettet i to format; det eine er XTM, eit standardisert XML-format for emnekart, medan det andre er ein Los-spesifikk XML-standard. Det er fire variantar av filene og dei inneheld ulike delar av Los. 'los-alt' inneheld alt Los kan tilby. 'los-dekningsomraade' inneheld alle dekningsområda. I 'los-nettressurs' finn ein nettressursane saman med leverandørar og einingar (enheter). 'los-struktur' inneheld strukturen i Los. Du finn XML-filene her: XTM-filene følgjer spesifikasjonen for XML Topic Maps 1.0. Du kan lesa meir om den her: Du finn XTM-filene her: Los opnar også for eksport av data frå dei lokale brukarane og til det sentrale Los-navet (eller frå enkeltkommunar og til ein felles regionportal). Men dette vil først bli arbeida vidare med seinare. I første omgang er det dataflyten frå sentralt Los-nav til dei enkelte abonnentane som er prioritert. 9

13 Del II Los-ressursar ved hjelp av web services Eit alternativ til import av xml- eller xtm-filer, som skissert over, er å henta ut Los-struktur og Los-ressursar ved hjelp av web services. Dette alternativet er utvikla for å kunna komma lettare i gang med Los. Alternativet krev ikkje spesiell installering eller tilrettelegging lokalt, berre at portalen gjer bruk av definerte web service-ar og resultata frå desse. Web service-en tek seg av alle oppslag mot den sentrale Los-databasen. Web service-en vil returnera tema, undertema, emneord og nettressursar. Det kan bli aktuelt å utvida web serviceane som er viste her, med t.d. spørjing på hjelpeord. Web service-ane er under utarbeiding og for endeleg syntaks og oppbygging viser vi til informasjonssider på Norge.no; Vi har lagt vekt på å byggja opp web service-ar etter REST-prinsippet. REST er ei forkorting for Representational State Transfer og betyr eigentleg web-en slik vi kjenner den opprinneleg 1. Eit sentralt poeng med REST er å gjera ressursar tilgjengelege gjennom URI-ar, ikkje gjennom tenester baserte på meldingsutveksling, som er den meir tradisjonelle måten å utvikla web service-ar på. Ei grundig innføring i REST som prinsipp for utforming av web service-ar, finst i boka RESTful Web Services 2. Los nyttar -ar som identifikatorar og -ane er i seg sjølve URI-ar, med forma Dersom vi hadde bygd opp web service-ane på vanleg måte, ikkje REST-tilpassa, ville ei spørjing på undertema under Barn og familie kunna sjå slik ut: Men sidan vi tilpassar web service-ane til REST-prinsippet, må vi byggja opp URI-en i web service-kallet på ein tydelegare måte og vi får ei spørjing som ser slik ut: -en som vart brukt som identifikator i det første eksempelet, blir her integrert i URI-en for spørjinga. Vi kan ikkje bruka heile -en som del av URI-en, då ville den sett slik ut: vi må difor laga ein URI som brukar delar av -en. I tillegg til id og xlink:href har vi valt å returnera namn på objektet som vi spør etter. På den måten slepp vi fleire spørjingar ved listing av t.d. tema og emneord. Med full RESTtilpassing skal ein eigentleg nøsta seg gjennom URI-ar fram til endepunktet. 1 Begrepet REST vart lansert av Roy Fielding i eit doktorgradsarbeid frå 2000 ( 2 Leonard Richardson & Sam Ruby: RESTful Web Services, O Reilly, 2007

14 2.1 Tema Funksjonen hentar alle tema, eller alle undertema til valt tema Eksempel på svar frå spørjing når ikkje tema er med som parameter: <?xml version="1.0"?> <los:temaer xmlns:los=" xmlns:xlink=" <tema id=" xlink:href=" > <namn spraak=" og familie </namn> <namn spraak=" Barn og familie </namn> </tema> <tema id=" xlink:href=" > <namn spraak=" <namn spraak=" </tema>... </los:temaer> Dersom vi vil ha svaret på nynorsk, vil web service-en bli slik: Dersom tema er med som parameter, kan funksjonen returnera undertema til oppgitt hovudtema: Det returnerer følgjande svar: <?xml version="1.0"?> <los:tema xmlns:los=" xmlns:xlink=" <tema-id=" <namn spraak=" <namn spraak=" <undertema id=" xlink:href=" > <namn spraak=" og dødsfall </namn> <namn spraak=" og dødsfall </namn> </undertema> <undertema id=" xlink:href=" > <namn spraak=" og foreldre </namn> <namn spraak=" og foreldre</namn> </undertema>... </los:tema> 11

15 2.2 Emneord Funksjonen hentar alle emneord, eller emneord knytte til eit undertema Dersom tema ikkje er med som parameter, blir alle emneorda i Los returnerte. Eksempel på spørjing med tema lik Barn og foreldre : Spørjinga returnerer: <?xml version="1.0"?> <los:emneorda xmlns:los=" xmlns:xlink=" <tema id=" xlink:href=" <emneord id=" xlink:href=" > <namn spraak=" </namn> <namn spraak=" </namn> </emneord> <emneord id=" xlink:href=" <namn spraak=" <namn spraak=" </emneord>... </tema> </los:emneorda> Eksempel på spørjing på emneord lik Skolefritidsordning : Spørjinga returnerer: <?xml version="1.0"?> <los:emneord xmlns:los=" xmlns:xlink=" <emneord-id=" <namn spraak=" <namn spraak=" <se-henvisning> <hjelpeord id=" xlink:href=" /> </se-henvisning> <se-ogsaa-henvisning> <emneord id=" /> xlink:href=" </se-ogsaa-henvisning> <undertema id=" xlink:href=" /> <undertema id=" xlink:href=" /> </los:emneord> 12

16 Som vi ser av XML-fila, kan eit emneord tilhøyra fleire undertema. Emneordet Skolefritidsordning høyrer til dømes både til undertema Barn og foreldre og Skole og utdanning. I tillegg har emneordet Skolefritidsordning hjelpeordet SFO knytt til seg som eit synonym. Emneordet har også ei sjå også -tilvising til eit anna emneord, kultur- og musikkskole. Eksempelet viser alle hovud Tema i menyen. I midten viser under Tema med tilhøyrande Emneord til valt hovud Tema: Helse. Det er vanleg å nytte Los strukturen som ein eigen meny. 2.3 Nettressurs Den viktigaste funksjonen vil truleg bli spørjing etter nettressursar. Spørjinga vil ha parametrar som emneord, nettressurstype, netteier, leverandør og område. Utlisting av alle nettressursar blir slik: <?xml version="1.0"?> <los:nettressursar xmlns:los=" xmlns:xlink=" <nettressurs id=" xlink:href=" <namn spraak=" <nettadresse> </nettressurs> <nettressurs id=" xlink:href=" <namn spraak=" fra Kultur- og kirkedepartementet </namn> <nettadresse> &db=sf&comp=59952&helpcomp=0&path=/26396/14614/&ref=1 </nettadresse> </nettressurs>... </los:nettressursar> Figur: Eksempel på spørjing etter nettressursar Figur: Eksempel på henting av tema (venstremeny) og emneord under temaet Folkehelse Eksempelet viser alle hovud Tema i menyen. I midten viser under Tema med tilhøyrande Emneord til valt hovud Tema: Helse. Det er vanleg å nytte Los strukturen som ein eigen meny. 13

17 2.3 Nettressurs Den viktigaste funksjonen vil truleg bli spørjing etter nettressursar. Spørjinga vil ha parametrar som emneord, nettressurstype, netteier, leverandør og område. Utlisting av alle nettressursar blir slik: <?xml version="1.0"?> <los:nettressursar xmlns:los=" xmlns:xlink=" <nettressurs id=" xlink:href=" <namn spraak=" <nettadresse> </nettressurs> <nettressurs id=" xlink:href=" <namn spraak=" fra Kultur- og kirkedepartementet </namn> <nettadresse spraak=" &db=sf&comp=59952&helpcomp=0&path=/26396/14614/&ref=1 </nettadresse> </nettressurs>... </los:nettressursar> Figur: Eksempel på spørjing etter nettressursar Her er eit eksempel med emneord som seleksjonsparameter: Eksempel på spørjing etter nettressursar knytt til emneordet barnehageplass : <?xml version="1.0"?> <los:nettressursar xmlns:los=" xmlns:xlink=" <emneord id=" xlink:href=" <nettressurs-id=" xlink:href=" <namn spraak=" <nettadresse spraak=" </nettressurs> </emneord> </los:nettressursar> Resultatet av spørjinga viser at til emneordet Barnehageplass er det knytt ein nettressurs Kontantstøtte. 14

18 Eksempel på spørjing på ein enkelt nettressurs: Spørjinga returnerer: <?xml version="1.0"?> <los:nettressurs xmlns:los=" xmlns:xlink=" <ressurs-id=" xlink:href=" /> <namn spraak=" <beskrivelse spraak=" kan gis for barn mellom ett og tre år og som ikke eller bare delvis benytter barnehageplass med statlig driftstilskudd</beskrivelse> <nettadresse spraak=" <nettressurseier id=" <namn spraak=" og velferdsdirektoratet</namn> </nettressurseier> <leverandoer id=" <namn spraak=" </leverandoer> <omraade id=" <namn>norge</namn> </omraade> </los:nettressurs> Eksempelet over viser nettressursen Kontantstøtte med adresse: som er av typen Informasjonside. Ein nettressurs kan vera ein av følgjande fire ulike typar (subklassar): 1. Informasjonsside 2. Interaktivt skjema 3. Tenestebeskrivelse 4. Skjema for utskrift Vidare ser vi at Arbeids- og velferdsdirektoratet er nettressurseigar, medan Norge.no er leverandør. Dekningsområde for tenesta er heile landet. I den returnerte xml-fila vil det vera fleire detaljopplysningar om t.d. nettressurseigar og leverandør. Dei er ikkje tekne med i dette eksempelet. Ved spørjingar etter type vil vi bruke parametrar på denne måten informasjonsside 15

19 Figur: Eksempel frå Bergen kommune på kjerneside knytt til emneordet barnehageplass Eksempelet viser ei kjerneside for Barnehageplass. Den er knytt til emneordet barnehageplass, som vi kan nytta til å lenke oss vidare til andre nettressursar. Nettressursane kan hentast frå Los t.d. ved eit kall til web service-en som vist i figuren over. Det er også muleg å splitta opp nettressursane meir enn det som er vist i eksempelet over. Kvar nettressurs kan vera av fire ulike subtypar (sjå føregåande side), og på den måten får brukaren endå meir informasjon om kva som ligg bak kvar enkelt lenke. 16

20 Del III Eksempel på bruk i portalar Korleis skal vi implementera Los strukturen på dei kommunale nettstadane? Det er to hovudføremål med Los: 1. Ein felles navigasjonsstruktur på offentlege nettstader 2. Deling av nettressursar mellom offentlege verksemder (og i prinsippet også mellom offentleg og privat sektor) Den største utfordringa er å presentera nettressursane (temasidene/kjernesidene) til kommunen utan at brukaren må klikka seg gjennom heile Los-strukturen (tema, undertema og emneord). 3.1 Felles navigasjonsstruktur Strukturen er ein temastruktur med to nivå (hovudtema og undertema). Denne strukturen skal kunna nyttast som ein navigasjonsstruktur for tenester på offentlege nettstader. På denne kan vi få gjenbruk og attkjenning av menystrukturar på tvers av offentlege tenester. Særleg vil tenestemenyen på kommunale nettstader kunna bli meir standardisert. Eksempel på meny basert på Los, med hovudtema Barn og familie utvida: Figur 15: Eksempel på menystruktur basert på Los, henta frå prototype for Førde kommune Prototypen for Førde kommune (over) viser heile strukturen i ein eigen venstremeny som viser kor brukaren er i Los strukturen til ei kvar tid. Det er også fleire som løftar denne menystrukturen til framsida av nettstaden. Døme på det er Trondheim kommune og Bergen kommune. 17

21 Figur 16: Eksempel på bruk av Los-tema på startsida til Trondheim kommune sin nye nettportal Trondheim har valt å vise alle undertema i listeboksar under kvart hovudtema. Figur 17: Eksempel frå Bergen kommune med presentasjon av Los hovudtema og undertema på startsida Bergen viser utvalde hovudtema og undertema direkte på framsida. Dei har gjort ei prioritering av hovudtema og undertema etter dei mest etterspurde tenestene. 18

22 3.2 Deling av nettressursar mellom offentlege verksemder Tema i Los blir i hovudsak nytta som ein navigasjonsstruktur på offentlege nettstader, medan emneord er limet mellom temastrukturen og nettressursane. Det vil seia at ved vising av ein nettressurs kan tilhøyrande nettressursar visast automatisk fordi dei er knytte til same emneord. Tilleggsinformasjonen kan både vera interne nettressursar som webredaktøren har knytt til sjølv, eller eksterne ressursar som kjem frå norge.no. På denne måten kan eigne artiklar knytast til kvarandre i publiseringsverktøyet ved å lenka til same emneordet. Eksempel på vising der Los emneord er brukt til å binda saman fleire nettressursar: Figur 18: Eksempel frå Bergen kommune der emneord i Los er brukt til å knyta saman nettressursar I eksempelet kjem det ikkje fram om dette er interne eller eksterne nettressursar, men dette er muleg å splitta opp om det er ønskjeleg. Vi har også tidlegare vist at nettressursane gir oss opplysningar om type, leverandør og netteigar av nettressursen. Eit anna døme frå Trondheim viser at dei grupperer lenkene etter type: 19

23 Figur 19: Eksempel frå Trondheim kommune der nettressursane er inndelte i ulike undertypar Presentasjonen av nettressursar vil variera frå verksemd til verksemd. Det er også her den største utfordringa ligg. Dei fleste portalsystem har i dag manuelle knytingar mellom artiklar, og det vil leva vidare med den automatiske knytinga som Los gir gjennom bruk av felles emneord. Her er eit eksempel frå prototypen til SYS-kommunane i Sogn og Fjordane (Førde kommune og omliggjande kommunar) som viser ein kombinasjon av interne manuelle knytingar og Los emneord-knytingar: 20

24 Figur 20: Eksempel på kjerneside frå prototype for Førde kommune Eksempelet viser ei kjerneside for søknad om ambulerande skjenkeløyve, der Kontakt er kopla til (relatert til) i publiseringsverktøyet, medan Lenker og Spørsmål og svar kan hentast frå Los emneord. På to av lenkene er også nettressurseigar oppgitt i parentes. Kva ressursar som skal knytast saman via publiseringsverktøyet sitt interne lenkesystem og kva som skal lenkast til dynamisk via Los emneord, må portaleigar ta stilling til, og det bør gjerast før Los blir teke i bruk. 21

25 3.3 Navigasjonsstruktur og nettressursar Det er ei stor utfordring å presentera nettressursane (temasidene/kjernesidene) til kommunen utan at brukaren må klikka seg gjennom heile Los-strukturen (tema, undertema og emneord). Dersom brukaren må gå heile vegen må han/ho velja tema undertema emneord nettressurs. Det gir fire val (klikk) før temasida/kjernesida kjem opp. Då ser vi bort frå at mange har hurtiglenke frå framsida direkte til dei mest nytta tema-/kjernesidene. Eksempel frå Førde kommune sin demonstrasjons-portal: Figur 21: Eksempel på presentasjon av ressursar for undertema, henta frå prototype for Førde kommune Her må brukar velja tema Helse, undertema Helseteneste, emneord helsestasjon før nettressursen om helse kan veljast. Dette ser vi også på sida til Trondheim kommune: 22

26 Figur 22: Eksempel på presentasjon av ressursar knytte til eit emneord ( helsestasjon ), henta frå Trondheim kommune I eksempelet frå Trondheim kommune kan vi velje undertema direkte frå ein nedtrekksmeny på framsida, slik at brukaren får eit klikk mindre. Bergen kommune har valt å visa nettressursane direkte under hovudtema i kombinasjon med ein søkefunksjon. Postfiltrering skjer ved å velje tema og emneord i venstre meny: Figur 23: Eksempel frå Bergen kommune med listing av alle ressursar 23

27 Her blir tal nettressursar viste i venstremenyen på undertema-nivå. Ved val av hovudtema Barn og familie vil vi få opp denne venstremenyen: Figur 24: Eksempel frå Bergen kommune med opplisting av ressursar knytte til undertema Barn og familie Her ser vi nettressursane for hovudtema Barn og familie fordelte på undertema med tal nettressursar i parentes. Deretter kan brukaren filtrera vidare ved å få nettressursane fordelte på emneord under kvart undertema. Kva gjer vi med tema og emneord som ikkje har nettressursar knytte til seg? Los-strukturen inneheld tema og emneord for alle offentlege verksemder; kommunale, fylkeskommunale og statlege. Det vil føra til at mange av dei offentlege nettstadene ikkje har tenester som høyrer til fleire av tema/emneorda som er i Los-strukturen. Det enklaste er å utelata desse tema/emneorda frå menystrukturen. Då mister brukaren mulegheita til tilgang til eksterne nettressursar som kan bli knytte til emneorda ved eit seinare høve. Det viktige spørsmålet her er om den offentlege nettstaden likevel bør rettleia brukaren til den rette adressa dersom den ikkje sjølv tilbyr denne tenesta? Noko enkelt svar er det ikkje på dette spørsmålet. For mange statlege etatar vil det vera unaturleg å skulla visa ressursar knytte til hovudtema som ligg utanfor denne etaten sitt ansvarsområde. Men for kommunane, som har eit breiare spekter av tenester, kan det vera aktuelt å visa ressursar også der dei ikkje tilbyr informasjon eller tenester sjølve. Bergen kommune, har valt å ikkje visa verken undertema eller emneord som ikkje har tilknytte nettressursar. Figur 25: Eksempel frå Bergen kommune på handtering av tomme undertema Venstremenyen viser to undertema: Arbeidsliv og Permisjonsordningar, medan to manglar: Arbeidssøking og rekruttering og Inntekt. 24

28 Vedlegg: som identifikator Ein viktig føresetnad for å utveksla informasjon mellom ulike system er felles identifikatorar. Personnummer og organisasjonsnummer er identifikatorar som er hyppig brukte til å fletta saman informasjon frå ulike kjelder. I Los blir konseptet Published Subject Identificator () frå emnekart-standarden brukt. Ein er ein global identifikator som må oppfylla tre krav: 4. Ein må vera ein gyldig URI, dvs. ei nettadresse. 5. Ein må vise til ein ressurs som er lesbar for menneske og som fortel kva identifikatoren representerer. Ved å bruka ei nettadresse får ein opp ei side som forklarer kva -en er identifikator for. 6. Ein må vera publisert med det føremålet å vera ein. Du kan lesa meir informasjon om -ar her: Utforming av -ar I Los set vi i tillegg nokre ekstra krav til utforming av -ane. Ein skal ha formatet: identifikator} Skrivereglar for -ar i Los: Ingen særnorske bokstavar. Det er ikkje gitt at alle verktøy som lenkesjekkar osv har støtte for dei unike norske bokstavene. Bokstavane skal konverterast slik: æ -> ae, ø -> oe og å -> aa. Berre små bokstavar. Det er mange verktøy og system som skil mellom store og små bokstavar. Ein skal skrivast med små bokstavar. Bindestrek for mellomrom. Bruk av mellomrom i URI er rekna for å vera risikofylt (ref. RFC 1630). Konsistent bruk av språk og målform. Alle ord innafor ei gruppe med -ar skal skrivast med same språk/målform, enten bokmål, nynorsk, nordsamisk eller engelsk. Færre enn 256 teikn. For teknologien er det viktig å setja grense for feltlengde, til dømes i databasar. Ikke bruke # eller?. Det som kommer etter tegnet # blir ikke sendt til en webserver. Parametere skal ikke brukes. Bruke etablerte identifikatorer. Los bruker etablerte identifikatorer for land (ISO 3166), språk (ISO 639) og metainformasjon (Dublin Core). Kortnamn for Ulempa med å bruka nettadresser som identifikatorar er at dei blir fort veldig lange. Det er generelt slitsamt å lesa desse. Med omsyn til lesbarheit har Los innført kortnamn for -ane. Kortnamna finn du i teksten og diagramma i rettleiinga her. Metadatatypen tittel har kortnamnet 'dc.title'. Prefikset 'dc' sier at kortnamnet referer til Dublic Core-standarden. Ein oversikt over kortnamn og følgjer etter denne teksten. Her er ein tabell over dei ulike prefiksa brukt i dokumentet: 25

29 Kortnamn Beskrivelse iso ISO 3166 er ein internasjonal standard for koding av land. iso639 ISO 639 er ein internasjonal standard for koding av språk. th Eit sett med -ar for å modellera tesaurusar. dc Eit sett med -ar for å koda metadata etter Dublin Core-standarden. xtm Los hentar superclasssubclass assosiasjon til å definera klassehieraki mellom emnetypar. los Prefiks for alt som er spesifikt Los. Språk og målform Los tek sikte på å støtta fleire språk og målformer. I denne versjonen av Los er det lagt opp til fire språk: Språk/målform Kortnamn Nynorsk iso639.nno Bokmål iso639.nob Engelsk iso639.eng Samisk iso639.sme ISO 3166 iso3166.country Emnetype Emnetype for land som dekningsområde. ISO iso639 Emnetype This is a set of published subjects intended to be used for identifying languages by URI. The identifiers are URIs based on the bibliographic three-letter codes in ISO 639 ("Codes for the representation of names of languages"). The published subject set includes all the languages in ISO 639-2, including those which do not have two-letter codes. 26

30 Thesaurus th.broader Rolletype A type of association role in an association of the type Broader / Narrower. The player of this role is the entry with the broader definition of the two. th.broader-narrower th.narrower Assosiasjonstype A type of association between two entries in a thesaurus (either Term instances or Concept instances). In an association of this type, at one topic must play the role type Broader, and one topic must play the role type Narrower Rolletype A type of association role in an association of the type Broader / Narrower. The player of this role is the entry with the narrower definition of the two. Dublin Core dc.created dc.date Forekomsttype Date of creation of the resource. Forekomsttype A point or period of time associated with an event in the lifecycle of the resource. dc.description Forekomsttype An account of the resource. dc.title Forekomsttype A name given to the resource. 27

31 XTM Core xtm.subclass Rolletype Subclass: The core concept of subclass; the role of subclass as played by one of the members of a superclass-subclass association. xtm.superclass-subclass Assosiasjontype xtm.superclass Los Superclass-subclass relationship: The core concept of superclasssubclass; the class of association that represents superclass-subclass relationships between topics. Rolletype Superclass: The core concept of superclass; the role of superclass as played by one of the members of a superclass-subclass association. los.bestaar-av Assosiasjonstype Blir brukt i assosiasjonar der eit emne er ein del av eit anna emne. I Los er det brukt mellom dekningsområde, t.d. mellom Bærum og Akershus, der Bærum har rollen los.del og Akershus har rollen los.helhet los.definisjon los.dekker Forekomsttype Tekst som innheld ein definisjon til eit emne. Rolletype Ein rolle som angir at eit emne dekkjer eit bestemt område. los.dekkes-av Assosiasjonstype Assosiasjonstype som for assosisjonar mot dekningsområde. Brukt mellom los.nettressurs og subklassar av los.dekningsområde. Sjå 28

32 los.dekker og los.ressurs los.dekningsomraade Emnetype Eit dekningsområde er ein avgrensa jurisdiksjon eller geografisk område som ein informasjonsressurs kan dekkje. los.del los.emneord los.enhet los.fylke los.helhet los.hjelpeord Rolletype Se los.bestaar-av Emnetype Eit emneord er i biblioteksforstand eit uttrykk for innhaldet i ressursen som skal beskrivst. Emnetype Ei eining (enhet på bokmål) er ein aktiv aktør i Livsit systemet. Ei eining vil eksportera informasjon til Los Emnetype Emnetype for fylke som dekningsområde. Subklasse av los.dekningsområde Rolletype Se los.bestaar-av. Emnetype Eit hjelpeord er ein variant av emneord som ikkje er føretrekt, men er brukt av brukarane. los.ikke-foretrukket Rolletype Sjå los.se-henvisining. 29

33 los.informasjonsside los.interaktive-skjema Emnetype Emnetype for nettressursar som inneheld informasjon om ei offentleg teneste. Subklasse av los.nettressurs. Emnetype Emnetype for nettressurser som gir brukeren et interaktiv skjema relatert til en offentlig teneste. Subklasse av los.nettressurs. los.kilde los.kilde-for Rolletype Sjå los.kilde-for. Assosiasjonstype Ein type assosiasjon mellom los.leverandoer og los.nettressurs der los.leverandoer er den eininga som har levert informasjon om nettressursen til Los. Leverandøren har rollen los.kilde. los.kommune Emnetype Dekningsområde som er basert på kommuneinndelinga. Subklasse av los.dekningsomraade. los.kontakt.epost Forekomsttype E-postadresse til leverandørar som brukere kan ta kontakt med. los.kontakt.hjemmeside los.leverandoer Forekomsttype Url til ei heimeside. Emnetype Ein leverandør av nettressurs i Los. Subklasse av los.enhet. 30

34 los.nettadresse Forekomsttype Ei gyldig nettadresse (URI). Er brukt av los.nettressurs. los.nettressurs Emnetype Ein nettressurs er ein elektronisk ressurs vi kan lenke direkte til med ei nettadresse (URL). los.nettressurseier Emnetype Ein nettressurseigar er den eininga som eig ein nettressurs og er ansvarleg drift og vedlikehald av nettressursen. los.publisert los.relevant Assosiasjonstype Assosiasjon mellom nettressurs og nettressurseigar som fortel kven som har publisert nettressursen. Rolletype Se los.relevant-for. los.relevant-for Assosiasjonstype Assosiasjon mellom emneord og nettressursar som viser kva emneord som er relevant for ein nettressurs. los.ressurs los.se Rolletype Rollen til ein nettressurs i ulike typar assosiasjonar. Sjå los.relevantfor, los.kilde-for, los.publisert, los.dekkes-av. Assosiasjonstype Sjå los.se-henvisning. 31

35 los.se-henvisning Assosiasjonstype Ei se-henvisning går mellom los.hjelpeord og los.emneord og fortel kva emneord som er føretrekt for eit hjelpeord. los.se-ogsaa Rolletype Sjå los.se-ogsaa-henvisning. los.se-ogsaa-henvisning los.skjema-utskrift Emnetype Assosiasjonstype Ei se-også henvsning går mellom to emneord. Den er brukt når to emneord er nært assosiativt knytte saman. Begge emenorda er likestilte i assosiasjonen. Nettressurs som inneheld eit skjema som må skrivast ut og sendast. Subklasse av nettressurs. los.tema Emnetype Emnetype for tema i temastrukturen. los.temastruktur Emne, instans av los.tema Toppnoden i hierakiet til temastrukturen. los.tjenestebeskrivelse Emnetype Ein nettressurs som inneheld ein tenestebeskrivelse. Subklasse av los.nettressurs los.utgiver Rolletype Sjå los.publisert. 32

36 33 Tabell for kortnamn og, sortert på kortnamn dc.created dc.date dc.description dc.title dc.version iso3166.country iso639.language los.bestaar-av los.definisjon los.dekker los.dekkes-av los.dekningsomraade los.del los.emneord los.enhet los.fylke los.helhet los.hjelpeord los.ikke-foretrukket los.informasjonsside los.interaktive-skjema los.kilde los.kilde-for los.kommune los.kontakt.epost los.kontakt.hjemmeside los.leverandoer los.nettadresse los.nettressurs los.nettressurseier los.publisert los.relevant los.relevant-for los.ressurs los.se los.se-henvisning los.se-ogsaa los.se-ogsaa-henvisning los.skjema-utskrift los.tema los.tjenestebeskrivelse los.utgiver th.broader th.broader-narrower th.narrower

37 th.part th.part-whole th.whole xtm.subclass xtm.superclass xtm.superclass-subclass 34

38 35 Tabell for kortnamn og, sortert på los.bestaar-av los.definisjon los.dekker los.dekkes-av los.dekningsomraade los.fylke los.kommune los.del los.emneord los.enhet los.helhet los.hjelpeord los.ikke-foretrukket los.kilde los.kilde-for los.kontakt.epost los.kontakt.hjemmeside los.leverandoer los.nettadresse los.nettressurs los.nettressurseier los.informasjonsside los.interaktive-skjema los.skjema-utskrift los.tjenestebeskrivelse los.publisert los.relevant los.relevant-for los.ressurs los.se los.se-henvisning los.se-ogsaa los.se-ogsaa-henvisning los.tema los.utgiver iso3166.country iso639.language dc.date dc.description dc.title dc.version dc.created th.broader th.broader-narrower th.narrower th.part th.part-whole