Hovudfunn. SPESIALFOKUS: Om mobiltelefoner og internett. Rustrender i Stord kommune Frå haust 2006 til vår 2007

Transkript

1 Rustrender i Stord kommune Frå haust 2006 til vår 2007 Hovudfunn Stabil bruk av alkohol Rapportert auke i bruk og tilgang på amfetamin Nedgang i bruk av Xanor Nedgang i bruk av Dolcontin Stabil situasjon for dei fleste illegale rusmiddel SPESIALFOKUS: Om mobiltelefoner og internett

2 Forord Dette er vår tredje Føre Var rapport. I denne rapporten ser vi på perioden oktober 2006 til mars Eventuell auke og nedgang reknar vi ut frå perioden før, frå april til september 2006, for å prøva å få fram nyansar i tendensar innan rusmiddelbruken på Stord. Når det gjeld alkohol spesielt, vel vi å samanlikna med vinterperioden før, då vi veit at sesong og årstid spelar inn i bruksmønsteret for alkohol blant folk flest. Andre faktorar som kan spela inn i rusmønster og -trender her lokalt, er sjølvsagt den auka tilflyttinga av arbeidskraft vi ser i desse dagar. Det er for tida stor aktivitet i både industri-, byggje- og entrepenørbransjen, og innbyggjartalet i kommunen er aukande. Her er for tida arbeidsfolk frå heile landet, samt mange frå andre land som til dømes Russland og Polen. Det ventast at aktiviteten vil forbli høg framover, og det blir spanande å sjå på den vidare utviklinga også i samband med rusfeltet. Auken vi i denne perioden ser i sal av brennevin kan til dømes ha samanheng med dette, utan at vi kan sei det heilt sikkert. I denne rapporten har vi valt eit spesialfokus om ungdom, mobiltelefonar og internett. Grunnen til at vi ynskjer å fokusera på dette no, er at det er fleire aktuelle saker om dette tida, også her lokalt. Vi merkar òg at ungdom og foreldre veit lite om konsekvensane av uvettig og uforsiktig bruk av desse media, og ynskjer av den grunn å informera om dette temaet gjennom Føre Var rapporten. Det vil òg bli laga eit særtrykk av Spesialfokuset, som skal ut til alle elevane i ungdomsskulen. Vi håpar at denne siste Føre Var rapporten vert brukt av alle som har interesse av korleis stoda er i kommunen når det gjeld rustrendar, og at spesialfokuset vil gjere folk meir bevisste rundt bruk av internett og mobil. Stord, juni 2007 Cecilie Berger, Terje Eriksen og Thomas Mikkelsen

3 Innhald Forord 2 Innleiing 4 Kjeldeoversikt 5 Behandling av data 6 Hovudfunn 7 Russpesifikke funn 7 Alkohol 8 Hallusinogene rusmiddel 13 Sentralstimulerande rusmiddel 13 Opioidar 15 Andre medikament og syntetiske stoff 16 Oppsummering 17 Spesialfokus:Om mobiltelefoner og internett 18 Appendiks 23 Takk til Litteratur 26 Fakta om ulike stoffgrupper 27

4 Innleiing Kva er Føre Var? Føre Var har sitt utspring frå det som vert kalla «Rustrendovervaking», ei samnemning for prosjekt der ein ynskjer å etablera eit omfattande system som er i stand til å gje ein rask og påliteleg identifikasjon, overvaking og rapportering av lokale trendar og tendensar når det gjeld rusmiddelbruk. Hovudmålet med denne typen rapportering, er å forkorta tidsspennet frå nye rusmiddeltrendar oppstår ute i miljøa, til informasjonen om dette når fagmiljøet i kommunen. På den måten kan ein jobba meir målretta ved å vera betre førebudd, meir proaktiv og meir effektiv i arbeidet med rusrelaterte problem. For å forkorta dette tidsspennet, er det viktig at Føre Var vert gjennomført regelmessig. Vårt mål er å gje ut rapportar to gonger i året. Stiftelsen Bergensklinikkene, kompetansesenter for rusmiddelspørsmål, var dei første her i landet til å utarbeida og gjennomføra eit slikt prosjekt. Det er deira utarbeidde system vi bruker for å komme fram til resultater i vår Før Var - rapporter. Målsetjing Målsetjinga for Føre Var i Stord kommune er å innhenta påliteleg og oppdatert data om rusvanar innan ulike miljø. Det vi ynskjer å kartleggja er: - Bruk av nye rusmiddel - Endringar i bruk av etablerte rusmiddel - Endring i tilgang på ulike rusmiddel Kven er rapporten for? Det primære publikum for denne rapporten er fagpersonar i rusfeltet og politikarar i Stord kommune. Rapporten vil òg vera av interesse for forskarar og andre som er interesserte i, eller som jobbar generelt med rusmiddelbrukarar eller med rusproblematikk. Fordelar med Føre Var Det fins mykje kunnskap om den lokale russituasjonen blant ulike instansar og personar i kommunen. Mykje av denne kunnskapen er ofte «låst», då det ikkje er noko system for å dela denne informasjonen. Ved å samla denne informasjonen, og sjå den i eit heilskapeleg bilete, kan ein betre vera føre var. Når ein får fram relevant informasjon på eit tidleg tidspunkt, kan fagfolk gjera evidensbaserte vedtak, og raskare setja i gong tiltak. Framgangsmåte Det er Utekontakten og SLT i Stord kommune som har gjennomført undersøkinga og som står bak denne rapporten. Vi har samla inn kvalitative og kvantitative data, dvs. data frå salsstatistikkar og eit handplukka informantnettverk. Opplysningane vi har fått, har vi analysert og kvalitetssikra ved å samanlikna, og gje ulik vekting på ulike kjelder (for meir informasjon sjå Appendiks, side 23). 4 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

5 Kjeldeoversikt Fig. 1. Føre var rapport Frå haust 2006 til vår 2007 Sekundærdata Media Nøkkelinformantar Fokusgruppene med nøkkelinformantar har vore plukka ut med tanke på deira «ekspertkunnskap» frå innsida av rusmiljø i kommunen både når det gjeld brukstrendar og tilgang. Informantane er anonymiserte i rapporten. Vi har nytta både spørjeskjema, fokusgrupper og ein-til-ein-intervju i innhentinga av data får nøkkelinformantane. Til saman 17 nøkkelinformantar har bidrege til denne rapporten; 5 informantar innanfor gruppa risiko/tung, 4 informantar frå utelivsbransjen og 8 informantar frå gruppa profesjonelle. Med gruppa risiko/tung meinar vi informantar i miljø der rus tidleg vert oppdaga og/eller brukt. Utelivsbransjen består av informantar som jobbar i/driv utestader, og informantar med god kjennskap til utelivet. Gruppa profesjonelle består av fagfolk som jobbar innan eller i kontakt med rusfeltet her på Stord. Fleirtalet av nøkkelinformantane våre rapporterer dermed med kjennskap til tung/risiko -arenaen. Ei viktig kjelde i Føre Var - rapporten er statistiske data. Dette er data som innhentast og rapporterast regelmessig. Data må vera offentleg tilgjengelege, nøyaktige, relevante og kunna rapportera innan vår rappoteringstid. Vi har R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 5

6 inngått eit vidare samarbeid med dei ulike kjeldene, og vil framover få utlevert data for dei aktuelle periodane for Føre Var. Vi har i denne rapporten brukt 11 kjelder for statistiske data: Kripos - tal på og storleik på beslag Tollvesenet - tal på og storleik på beslag Politiet - tal på drukkenskapsarrestar og promillekøyring To lokale apotek - salstal Vinmonopolet - salstal frå Stord To Rema 1000-butikkar salstal Oppslag i pressa, frå Bladet Sunnhordland, Innsida.no og Haugesunds Avis. Behandling av data Dei ulike kjeldene er vekta ulikt på bakgrunn av at vi meinar nokre kjelder gjer eit meir korrekt bilete på det faktiske livet enn andre. Vinmonopolet og Rema 1000 er til dømes vekta høgt i høve til det å kunna gje indikasjonar på bruksmønster av alkohol. Nesten ingen av datakjeldene som blir brukt i prosjektet er direkte samanliknbare, men det er fruktbart å plassera dei ved sida av kvarandre for å prøva å sjå mønster, samanhengar og motsetnader (for nærare detaljar sjå Appendiks, side 23). Dei statistiske data frå Kripos og Tollvesenet inneheld små tal og må difor tolkast med varsemd. Stord er ein forholdsvis liten stad, og tala vil vera små frå desse kjeldene. Politiet på Stord har for tida vakante stillingar, noko som kan ha betyding for det arbeidet som blir gjort opp mot rusmiljøet, og difor kan verka inn på dei aktuelle tala. Det er likevel interessant å bruka desse data, då dei kan vera med på å gje et bilete av korleis situasjonen er. Funn frå media ser vi på som svært lite pålitelege, og desse er følgjeleg lågt vekta. Registreringa er usikker hos dei ulike avisene, og faktorar som t.d. prioritering av stoff, kva som vert lagd i digitalt arkiv, oppgraderingar av system med meir vil verke inn på tala me får. I periodar refererer til dømes Bladet Sunnhordland oftare dommar frå tingretten, og følgjeleg vil me då få større tal enn i periodar dette ikkje er prioritert. Vi trur likevel at desse små funna i det minste kan vera med å gje ein indikasjon på endringar, og har difor teke det med. 6 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

7 Hovudfunn Stabil bruk av alkohol - Mindre alkohol seld både frå Vinmonopolet og Rema-butikkane siste periode. - Lita auke i antal liter seld samanlikna med førre vinter. - Brennevin aukar, både i sal frå vinmonopolet, utestadane og i følgje rapportar frå informantane. Rapportert auke i bruk og tilgang på amfetamin - Store beslag i samband med ei sak. - Informantane rapporterer ei auke i både bruk og tilgang siste periode i høve til førre. Nedgang i bruk av Xanor - Sterk nedgang i sal frå apoteka. - Informantane rapporterer sterk nedgang i tilgang og bruk av medikamentet. Nedgang i bruk av Dolcontin - Informantane melder om sterk nedgang i illegal bruk av dette medikamentet siste periode. Stabil situasjon for dei fleste illegale rusmiddel Russpesifikke funn Nedanfor presenterer vi russpesifikke data frå perioden oktober 2006 til mars Data blir sett opp mot førre periode, det vil sei april 2006 til september Når vi snakkar om hallusinogene stoff inkluderar vi LSD, fleinsopp og cannabis. Data om stoff som amfetamin, ecstasy og kokain blir presentert under sentralstimulerande stoff, medan heroin, Subutex, Temgesic, Metadon og Dolcontin blir presentert under opiodar. Under andre medikament og syntetiske stoff finn ein data om Anabole steroider, Rivotril, Xanor og GHB. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 7

8 Alkohol Den generelle tendensen for alkohol indikerar ein nedgang i sal frå førre periode til denne siste. Dette har mykje med sesongsvingingar i bruken av alkohol å gjera, men vi ser samstundes at det har vore seld litt meir alkohol denne siste vinteren enn i same periode i fjor. Totalt sett har det vore ei lita auke i salet av alkohol når vi samanliknar haustperiodane. I løpet av siste periode registrerte politiet på Stord fylgjande: 35 personar i drukkenskapsarrest (politilova 9), og 15 tilfeller av promillekøyring (vegtraffikklova 22.1). For perioden april september 2006 var tala 20 personar i drukkenskapsarrest og 14 tilfeller av promillekøyring. Til samanlikning var tala i vinterhalvåret i fjor henholdsvis 20 og 14. Det vil altså seie at talet på arresterte i samband med fyll/rus har auka kraftig i siste periode, også samanlikna med førre vinter. Her må det påpeikast at dette kan vera eit resultat av nokre få personar som registrerast fleire gonger. Statistikken seier dermed ikkje nødvendigvis noko om auke i antal personar. Tollvesenet har i siste periode beslaglagd totalt 87% mindre alkohol enn i førre periode. Også talet på beslag har gått markant ned. Berre mengda beslaglagd brennevin har auka litt (+ 3 %), trass i at talet på beslag har gått kraftig ned (- 29 %). Når det gjeld øl og vin har også tala på beslag gått mykje ned, men der har også mengda beslaglagd alkohol gått ned. Dette kan ha samanheng med det våre informantar refererer til omkring den store arbeidsmarknaden her for tida, med endra mønster mellom anna hos vinmonopolet. Sjå under. På mediesøk i nettavisene til Haugesund Avis (HA), Bladet Sunnhordland (Sunnh.) og Innsida.no blir alkohol i samband med Stord omtalt i ulike artiklar og notisar. I høve til førre periode, er det ei gradvis auke i treff på alkohol i media denne siste perioden. Her kan mykje verke inn, som nemnt i avsnittet om kjelder. Eit utval overskrifter frå siste periode: «I drukkenskapsarresten» (Innsida), «Flatfyll og fyllebråk» (Innsida), «Mann lettere skadd etter fall fra altan på utested» (HA), «Påvirket 40-åring gikk amok hos onkel» (HA), «Promille i friluft» (Sunnh.). Vinmonopolet på Stord har hatt ein nedgang i det totale salet på vel 5 % samanlikna med førre periode. Svakvin står for hovudtyngda av antal liter seld på Vinmonopolet, og det er i denne kategorien vi finn nedgang. Ølsalet står for den største auken, med heile 160 % meir seld i løpet av vinterhalvåret enn halvåret før. Dette har samanheng med at folk kjøper mest øl på polet i samband med jula, medan øl resten av året for det meste blir kjøpt inn på matbutikkar. Også det totale brennevinssalet har auka i siste periode. Kjelder vi har snakka med meinar at det store talet på arbeidsfolk mellom anna frå Russland og Polen som er på øya for tida, er med på å dra opp denne statistikken. Kjeldene våre meinar at mange av desse har eit anna drikkemønster og andre drikkevanar enn størstedelen av andre nordmenn har, og at dette difor gjer seg utslag i endra statistikkar. Dette vil vera spanande å følgje vidare, og ikkje minst å sjå på i samband med politiet sine statistikkar. 8 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

9 Salet av produkt med lite og ingen alkohol har i siste periode hatt ei sterk auke på Vinmonopolet, med heile 64 %. Også om ein samanliknar denne vinteren med førre, ser vi at dette salet har auka kraftig. Kva som er årsaken til dette, kan vi berre spekulere i. Kan det til dømes ha noko med bevisstheita rundt bruk av alkohol blant den vaksne befolkninga? Kan dette vere ei følgje av lokalt førebyggjande arbeid, som Av og Til og Unge og Rus/Foreldresamarbeid? Er det meir blitt meir trendy blant folk å drikka alkoholfritt? Eller kan det ha noko med at det i det siste faktisk har blitt eit større utval blant dei alkoholfrie merka i butikkane? Om ein samanliknar denne siste vinteren med vinteren i fjor, ser vi ein auke i det totale salet frå vinmonopolet på omlag 7 %. Sjå sesongtabell nr. 4. Tabell 1. Salstal for Vinmonopolet Alkoholtype Sum liter seld Sum liter seld april september 2006 oktober mars 2007 Alkoholfritt og lettvin Øl Svakvin Sterkvin Brennevin Totalt sal (med alkohol) På Rema 1000 på Heiane har det totale alkoholsalet gått ned med 30 % når vi samanliknar siste periode med førre. Også om vi samanliknar denne siste vinteren med førre vinter, får vi ein liten nedgang. Sjå Tabell 4 og Figur 2. Vi ser nedgangen i alle kategoriane både for samanlikningsperiodane våre og for sesongane, sjølv om sistnemnde er noko mindre. Størst prosentmessig nedgang ser vi for alkoholfritt og lettprodukt, men også for rusbrus/cider og øl. Tabell 2. Salstal for Rema 1000 Heiane Alkoholtype Sum liter seld Sum liter seld april september 2006 oktober mars 2007 Alkoholfritt og lettøl Øl Rusbrus og cider Totalt sal (med alkohol) R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e

10 Rema 1000 på Bjelland var ei ny kjelde for oss førre periode. Dei bygde nytt og større butikklokale i juni i fjor, og ein ser klår auke i deira salstal. Den totale omsetnaden deira har auka kraftig i samband med nyopninga, noko som også visar att på alkoholsalet. Sannsynlegvis gjev mykje av denne auken tilsvarande nedgang andre stader, noko vi ikkje kan måla her. I og med at butikken i så stor grad har endra storleik og utsjånad, og dermed også marknadsandel, vert det ikkje heilt rett å samanlikna alkoholsalet deira periode for periode til denne rapporten. Det er likevel interessant å sjå kor mykje ei nysatsing kan ha å seie, også med tanke på alkoholsal. I komande Føre Var rapportar vil vi òg følgje deira salstal vidare, og interessa av nyopninga vil sannsynlegvis jamne seg ut etter kvart. Tabell 3. Salstal for Rema 1000 Bjelland Alkoholtype Sum liter seld Sum liter seld april september 2006 oktober mars 2007 Alkoholfritt og lettøl Øl Rusbrus og cider Totalt sal (med alkohol) Når det gjeld alkoholsal og -bruk ser vi som tidlegare nemnt tydelege sesongsvingingar, vi har difor med ein tabell som visar sesongsvingingane for dei ulike kjeldene våre på alkoholsal. Tabell 4. Alkoholrelaterte salstal sesong for sesong. Alkoholtype Sum liter seld Sommar - 05 april - sept Sum liter seld Vinter - 05/06 okt - mars Sum liter seld Sommar - 06 april-sept Sum liter seld Vinter - 06/07 okt - mars Vinmonopolet Rema 1000 Heiane Rema 1000 Bjelland F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

11 Sommar - 05 Vinter - 05/06 Sommar - 06 Vinter -06/07 april-sept okt-mars april-sept okt-mars Vinmonopolet Rema 1000 Heiane Rema 1000 Bjelland Fig. 2. Alkohol sesong for sesong Fig. 2. Alkohol sesong for sesong liter seld alkohol Samanlikning av salstal, sesongrelatert Sommar - 05 Vinter - 05/06 Sommar - 06 Vinter - 06/07 Vinmonopolet Rema 1000 Heiane Rema 1000 Bjelland Informantane våre seier at det den siste perioden har vore ei gradvis auke på tilgang og bruk av alkohol. Informantane våre seier at det den siste perioden har vore ei gradvis auke på tilgang og bruk av alkohol. Det er helst i gruppa risiko/tung at finn vi eit fleirtal som oppfattar at det har vore ei gradvis auke i bruk av alkohol. Dei profesjonelle er noko meir ueinige, Det er helst i gruppa men eit risiko/tung lite fleirtal meinar at finn altså vi eit at fleirtal det har vore som auke oppfattar i alkohol. at det Informantane har vore ei gradvis auke i bruk av frå alkohol. utelivsgruppa Dei profesjonelle heller også litt er mot noko ei meir auke her ueinige, (sjå tabell men 5). eit lite fleirtal meinar altså at det har vore auke i alkohol. Informantane frå utelivsgruppa heller også litt mot ei auke her. (sjå tabell 5). Tabell 5: Nøkkelinformantar - brukstrendar av alkohol etter gruppe Endring Uteliv 7Profesjonelle Risiko/tung Total Sterk auke Gradvis auke Inga endring Gradvis nedgang Totalt R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 11

12 Når det gjeld tendensar for ulike alkoholtypar meinar informantane våre at øl og brennevin er det som har auka mest, men òg at ein kan sjå ei gradvis auke i bruk av vin. Cider og rusbrus ser dei inga endring i, sameleis med heimebrent, som nesten ikkje vert observert. Sjå tabell 6. Nøkkelinformantane våre seier i intervju at fleire drikk meir sprit no enn tidlegare. Utebransjen rapporterte sist at dei selde meir drinkar, og dei stadfestar ein vidare auke i drinksal for denne perioden. «Fleire og fleire vel drinkar når dei går ut.» Også innan både gruppene risiko/tung og profesjonelle blir det rapportert om meir brennevin, dette siktar mest til den tyngste gruppa. Sitat frå nøkkelinformant frå gruppa profesjonelle: Fleire av dei tyngste medikamentmisrukarane, som no kanskje er i behandling, har byrja drikka meir sprit i det siste. Kanskje spesielt etter at dei har kome inn i eit behandlingsopplegg for anna misbruk. Dei føler kanskje at dei treng ei viss form for rus for å klara kvardagen, samstundes som dei aldri har hatt eit problem i høve til alkohol tidlegare, og ikkje ser dette som ei fare. Tabell 6: Nøkkelinformantar - Rapporterte tendensar for ulike alkoholtypar Alkoholtype Øl Cider Rusbrus Vin Brennevin Heimebrent Rapporterte tendensar Sterk auke Inga endring Inga endring Gradvis auke Sterk auke Inga endring/ikkje observert 12 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

13 Hallusinogene rusmiddel (Cannabis, LSD, fleinsopp) Hallusinogene middel påverkar sentralnervesystemet og kan gje sansebedrag, illusjonar og hallusinasjonar. Det finst mange vekster i naturen som har hallusinogene verknader, til dømes fleinsopp. Hallusinogener kan òg framstillast syntetisk, til dømes LSD. Cannabis har også ein svak hallusinogen effekt ( og me kategoriserer dermed dette under gruppa hallusinogene rusmiddel. Cannabis Samla sett ser det ut som det er ein stabil situasjon når det gjeld bruk og tilgang på cannabis på Stord siste periode. Tala for Tollvesenet er små, men visar ei gradvis auke i mengde beslaglagd cannabis. Situasjonen er derimot stabil når det gjeld tal på beslag. Kripos registrerar ein nedgang i tal på beslag, men ei sterk auke i mengde beslaglagd cannabis i siste periode. Desse tala frå Kripos kan vi relatera til eit stort beslag som blei tatt i Stord kommune i siste periode. Både dei profesjonelle informantane og nøkkelinformantane frå risiko/tunggruppa var av den oppfatning at det har vore ein stabil bruk av cannabis i perioden frå sept til mars Sentralstimulerande rusmiddel (Amfetamin, Kokain, Ecstasty) Sentralstimulerande rusmiddel påverkar sentralnervesystemet, noko som m.a. fører til ei udertrykking av søvntrong og stimulering av hjarte- og karsystemet. ( Brukaren blir meir vaken, aktiv og uthaldande. Ved store inntak kan det føra til rastløyse, søvnvanskar og nedsett matlyst, noko som kan føra til alvorleg utmatting ( Verken Kripos eller Tollvesenet har gjort beslag av Ecstasy i den siste perioden. Når det gjeld kokain rapporterer Kripos om eit beslag i denne perioden. Dette er fyrste gang vi registrerer funn på kokain i Føre Var rapportane her på Stord. Det er berre rapportert frå ei kjelde, men blir likevel viktig å følgje opp i neste rapport. Amfetamin Det blir i denne perioden rapportert om auke i bruk og tilgang på amfetamin frå nøkkelinformantane. «Tilgongen på amfetamin er der alltid, det går heile tida opp og ned, men det er alltid nokon som kan fiksa noko innan kort tid» svarar ein informant. Både innan gruppa profesjonelle og risiko/tung finn vi rapportering om auke i bruk og tilgang på amfetamin. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 13

14 Kripos rapporterar om ei sterk auke i mengde beslaglagd amfetamin i denne perioden, men ein nedgang i tal på beslag. Den store auken i mengde kan knytast opp mot store einskilde beslag på Stord i denne perioden. Dette forklarar i stor grad auken i mengde og nedgongen i tal på beslag. I denne samanheng finn vi også ein sterk auke i antal treff for kjelda media. Overskrifter som: «12 pågripne i rekordstor narkosak» (Sunnh.), «Tatt med store mengder narkotika» (Sunnh.) og «Rullar opp narkoliga» (HA) var artiklar som omhandla saken i denne perioden. Kor vidt amfetamin er eit rusmiddel der bruk og tilgang vil auka, vil me følgja opp i dei komande Føre Var rapportane. Ser vi på kartleggjing som er gjort i Europa for på dei siste utviklingstrendene ser vi at det er heroin og kokain som er som dei mest aukande trendstoffa i Europa elles (EMCDDA 2006). I førre periode rapporterte dei profesjonelle informantane at metamfetamin var eit «nytt» stoff som hadde blitt brukt i løpet av dei siste seks månadane. Også i denne siste perioden blir det rapportert at metamfetamin er eit stoff som brukast parallelt med amfetamin. Informantane rapporterer at det tidvis er tilgang på metamfetamin, men at det er ustabilt. Kripos rapporterar om ei sterk auke i mengde amfetamin som har blitt beslaglagd, men deler ikkje opp i kor mykje som er amfetamin eller metamfetamin. Det blir difor statistisk umogeleg å sei noko om kva type stoff beslaga er. Tendensen generelt er at amfetamin utgjer ein større del av beslaga enn metamfetamin ( Tabell 7: Amfetamin. Nøkkelinformantar- brukstrender etter gruppe Endring Uteliv Profesjonelle Risiko/tung Total Sterk auke Gradvis auke Inga endring Ikkje observert Totalt Tabell 8: Utdrag frå tabell 11. Rapportert tendens for amfetamin. Stoff/kjelde Kripos Tal på beslag Kripos Mengd Media oppslag Nøkkelinfomantar Bruk Nøkkelinformantar Tilgang Amfetamin 4* Forklaring: 1= sterk auke. 2= gradvis auke. 3= inga endring. 4= gradvis nedgang. 5= sterk nedgang. * = visar at det er snakk om svært små tal 14 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

15 Opioidar (Heroin, Metadon, Subutex, Temgesic, Dolcontin) Opioidar er ei fellesnemning på medikament som festar seg til bestemte reseptorar i kroppen. I moderne vestleg medisin blir opioidar ofte brukt i behandling av smerte. Vanlege opioidar er Heroin, Morfin og metadon. Stoffa kan òg misbrukast, og føra til rusmiddelvanebruk. Opioidar som Subutex og metadon blir brukt i legemiddelassistert rehabilitering ( Subutex Subutex er syntetiske opioidar der buprenorfin er den aktive substansen. Subutex blir brukt til substitusjonsbehandling ved opiatavhengighet, i samanheng med medisinsk, psykologisk og sosial behandling. Buprenorfin er som alle opioidar sterkt vanedannande. Medikamentet blir som oftast injisert når det brukast illegalt ( Bruk og tilgang på Subutex er i kartlegginga spesifisert til å gjelda den illegale marknaden på Stord. Nøkkelinformantane våre melder om ein stabil tilgang på medikamentet den siste perioden. Kripos har hatt ei auke i tal på beslag og mengda besalglagd Subutex siste periode, sjølv om tala er relativt små. Tolletaten har ikkje hatt beslag av Subutex. Situasjonen er også stabil når det gjeld medieomtale den siste perioden Dolcontin Dolcontin er morfintablettar med lang verketid som blir brukt mot sterke smerter, spesielt kreftsmerter ( Frå Leirvik apotek blir det rapportert om ei sterk auke i salet av Dolcontin i den siste perioden. Apotek 1 rapporterar derimot om ein sterk nedgang i sal av medikamentet. Salstala frå kan visa seg å vera svært sensitive, då dei i realiteten er små, og såleis lett gjenspeglar store endringar. Verken Kripos eller Tollvesenet har beslag av medikamentet i siste periode. Nøkkelinformantane er av den oppfatning at det har vore ein sterk nedgang av medikamentet illegalt, både når det gjeld tilgangen og bruken av stoffet. Tabell 9: Utdrag frå tabell 11. Rapportert tendens for Dolcontin Stoff/kjelde Leirvik Apotek Apotek 1 Media Nøkkelinfomantar Bruk Nøkkelinformantar Tilgang Dolcontin Forklaring: 1= sterk auke. 2= gradvis auke. 3= inga endring. 4= gradvis nedgang. 5= sterk nedgang. * = visar at det er snakk om svært små tal R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 15

16 Andre medikament og syntetiske stoff (Benzodiasepiner og Anabole Steroidar) Benzodiasepiner er legemiddel som blir brukt som sovemedisin, roande og mot epilepsi. Det er utbreidd medisinsk bruk, men også misbruk av desse stoffa. Fleire forskjellige Benzodiasepiner finst på den norske marknaden i dag. Dei mest kjende er Vival, Valium og Rohypnol. I tillegg finst ei rekkje Benzodiasepinliknande legemiddel. Dei vanlegaste av desse er Zopiklon (Imovane) og Zolpidem (Stilnoct). Internasjonalt er det mange fleire Benzodiasepiner ( Xanor Xanor er eit legemiddel som verkar dempande på sentralnervesystemet og som blir brukt ved behandling av panikksyndrom ( Begge apoteka melder om ein sterk nedgang i sal av medikamentet. Kripos har denne perioden gjort beslag av Xanor, men tala er svært små. Når det gjeld informantane, melder dei om ein stabil tilgang på stoffet, men samstundes om ein sterk nedgang i bruken. Tabell 10: Utdrag frå tabell 11. Rapportert tendens for Xanor. Stoff/kjelde Leirvik Apotek Apotek 1 Kripos Antal beslag Kripos- Mengde Media Nøkkelinfomantar Bruk Nøkkelinformantar Tilgang Xanor 5 5 1* 2* 4* 5 3 Forklaring: 1= sterk auke. 2= gradvis auke. 3= inga endring. 4= gradvis nedgang. 5= sterk nedgang. * = visar at det er snakk om svært små tal 16 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

17 Oppsummering Biletet denne gongen er at vi ikkje eigentleg kan sjå nokre klåre, nye trendar eller tendensar innan rusfeltet. Det er gledeleg å registrera at medikament som Xanor og Dolcontin vert mindre vanleg brukt illegalt, noko me sjølvsagt vil følja med på også framover. Når det gjeld nedgangen vi ser i alkoholsal denne perioden, kjem nok denne av dei vanlege sesongsvingingane. Nett dette vert meir og meir tydeleg ettervart som tida går, og vi får fleire sommar- og vinterpeiodar å samanlikna med. No skal det bli spanande å sjå korleis denne sommaren blir, samanlikna med i fjor, då me jo hadde eit rekordår både når det gjaldt fint vêr og alkoholsal. På landsbasis visar ei rekkje statistikkar at vi drikk stadig meir, og denne trenden heng vi også med på her i kommunen. SIRUS- Forskar Øyvind Horverak spår at alkoholbruken i Noreg vil fortsetja å auka framover. Ein grunn til dette, seier han er at nye generasjonar drikk meir enn før, og at dette vil følgje dei oppover. Når det gjeld kokain, som vi for fyrste gong har registrert i Føre Var samanheng, visar nye rapportar frå til dømes Oslo, at bruken av dette vert meir og meir «in». Det vert mellom anna sagt at vi nordmenn har så mykje pengar no, at vi er i ei slags ny jappetid, og at dette kan vera ein medverkande faktor til den auka interessa for stoffet. Det vert i nokre av desse rapportane frå hovudstaden hevda at kokain er det «store» når det gjeld nettverksbyggjing blant «fiffen». Me får håpe at tilstandane ikkje vert dei same her! R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 17

18 SPESIALFOKUS: Om mobiltelefoner og internett Geirmund Gjedrem Skriven av politiførstebetjent Geirmund Gjedrem. Han har tidlegare vore tilsett i Kripos, der han jobba mykje med slike saker. I dag jobbar han på lensmannskontoret her på Stord. Han har skrive dette informasjonsskrivet på bestilling frå SLT og Utekontakten i Stord kommune.

19 Bakgrunn for prosjektet Politiet blir stadig kontaktet av ungdom eller foreldre i saker som angår internett og mobiltelefoner. Vi opplever at det er mange, særlig foreldre, som har mangelfull eller feilaktig kunnskap om temaet. Dette kan føre til at barn og unge blir helt på egen hånd i forbindelse med ny teknologi, og at foreldrene ikke aner hva som foregår eller hva konsekvensene kan bli. Med denne kortfattede veilederen håper vi å bidra til at flere får interesse for emnet, og å forebygge handlinger som kan få alvorlige konsekvenser for den enkelte. Mobiltelefoner I dag har «alle» egen mobiltelefon, og telefonene får stadig ny funksjonalitet. Dette gir nye muligheter og nye problemer. Blant mulighetene er rask kommunikasjon og at foreldre og barn raskt kan nå hverandre. Blant problemene er mobbing og sjikane. Politiet har opplevd en sterk økning i saker som gjelder mobbing og trusler via mobiltelefon. Dette er like alvorlig som mobbing ansikt til ansikt. For mange kan det oppleves enda verre, siden avsenderen kan være ukjent og innholdet grovere enn vanlig. Mange opplever at det er lettere å for eksempel komme med alvorlige trusler i en tekstmelding enn å si det direkte til noen. Siden meldingen kan komme fra et ukjent nummer vet ikke mottakeren hvordan han/hun skal reagere, eller hvor alvorlig trusselen er ment, og mange blir svært redde. Det er viktig at foreldrene tar ansvar og forklarer sine barn at de ikke skal skrive noe i en tekstmelding som de ikke ville sagt ansikt til ansikt. I tillegg må en være klar over at en melding kan oppfattes helt annerledes enn tiltenkt. Mobilkamera og video gjør at det meste man foretar seg kan bli fotografert eller filmet og spredt. Det er avgjørende å forstå at et slikt bilde eller filmklipp kan bli spredt til mange flere enn du hadde tenkt. Internett På dette området har det vært en enorm utvikling de siste 10 årene, og mange voksne føler at de ikke har nok kunnskap. Dette er et problem hvis foreldrene lar barna ta over kontrollen selv. Foreldreansvaret gjelder også på internett. Aktuelle lovbrudd på internett kan være - Mobbing - Trusler - Ulovlig fildeling («piratkopiering») - Hacking - Overgrep fra voksne R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 19

20 Ungdom opplever at de er anonyme på nettet. Dette er ikke nødvendigvis tilfelle! Anonymiteten gir trygghet for å komme med mobbing, trusler og sjikane m.v. Mange legger ut bilder og film av seg selv og andre uten tanke på at dette kan bli spredd til andre enn de hadde tenkt, og at det kan dukke opp i fremtiden. For eksempel ved skolegang eller jobbintervju Ny teknologi gjør at rykter, flaue bilder eller informasjon spres veldig raskt. Særlig for ungdom betyr dette en stor belastning ved at «alle» får tilgang til for eksempel mobbende hjemmesider med en gang. Det å lage en slik hjemmeside kan få store konsekvenser for den som blir mobbet, men også for den som lager eller skriver på hjemmesiden. Politiet har et godt samarbeid med de fleste internettselskapene, og i mange tilfeller kan den som har laget siden bli identifisert. Mange voksne prøver å komme i kontakt med yngre jenter og gutter på internett. Slik kontakt har i flere tilfeller, også her lokalt, endt med seksuelle overgrep. Det er viktig å være klar over at slik kontaktsøking skjer daglig, og man må være litt mistenksom. På internett kan man utgi seg for å være en helt annen og vinne tillit over tid. Det er ikke uvanlig at barn og unge får gaver som for eksempel kontantkort i bytte mot bilder av seg selv av- eller påkledd. Bildene kan deretter bli spredt og misbrukt. Som en oppsummering kan man si at de samme lover og regler gjelder på internett som ellers. Mobbing og trusler kan ikke aksepteres, og kan være straffbart. Barn bør ikke snakke med fremmede uten at foreldrene vet hva som foregår. Og politiet kan, som ellers, ikke være overalt. Men vi bistår gjerne med råd så langt vi har anledning! Tips til unge - Ikke skriv noe på internett som du ikke vil at foreldrene eller lærerne dine skal lese. - Ikke send eller legg ut bilder av deg selv som du ikke ville like å se i avisen. - Fildeling av musikk, film, programvare og spill er så godt som alltid ulovlig, også til eget bruk. Blir du tatt, så blir du straffet. - Tro aldri på et kallenavn. Mange på internett utgir seg for å være av en annen alder eller kjønn enn det de egentlig er. - Hvis noen tilbyr deg gaver hvorfor gjør de det? - Hvis noen vil møte deg vær skeptisk! Si helst fra til foreldrene dine. Gå uansett aldri alene! Tips til foreldre - Ikke sett datamaskin med internettilkobling på barnerommet, særlig ikke med webkamera. Noe kontroll er sunt. - Vis interesse, prøv å følge med på utviklingen og barnas interesser. Hvis en tenåring sitter 6 timer hver dag med PCen er det ikke lekser han holder på med. 20 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

21 - Barna må forklares at «Gutt16» kan være en mann på 40. De må aldri alene møte noen de bare kjenner fra internett, eller gi sitt telefonnummer og adresse til ukjente. - Snakk med de håpefulle om konsekvenser av mobbing og trusler. Nettsider foreldre bør ha besøkt: - Ungdom legger ut bilder av seg selv for vurdering av andre www. youtube.com - Folk legger ut videoklipp av seg selv eller andre - Personlige hjemmesider på norsk - Personlige hjemmesider med mulighet til å etablere «nettverk» Viktige begreper: Barneporno - Materiale som viser seksuelle overgrep mot barn. Kjøp, besittelse og spredning av dette er straffbart. Blogg forkortelse for «weblogg». Dette gir brukeren en slags dagbok på internett, Den kan være tilgjengelig for alle eller bare en begrenset gruppe. Det som skrives her kan bli spredt, og det er ikke lurt å legge ut for mye personlig informasjon. Chat - Tekstsamtaler mellom to eller flere via internett. Også mulig å sende bilder, videoklipp eller lyd. Diskusjonsforum Nettsteder der folk diskuterer det meste. Kan være moderert (overvåket) eller ikke. Ofte lavt og useriøst nivå på diskusjonen. Fildeling Bruk av programmer som gir tilgang til å kopiere filer fra andre internettbrukere, samtidig som andre brukere får tilgang til å kopiere filer du selv har lagret på din maskin. Aktuelle programmer er bl.a. LimeWire, Direct Connect, Edonkey og BitTorrent. Dersom filene som kopieres / deles er beskyttet av norsk lov er dette ulovlig. Så godt som all musikk, film, programvare og spill er beskyttet. Fildelingsnettverk inneholder store mengder pornografi av lovlig og ulovlig type. Hacking Datainnbrudd. Det å skaffe seg ulovlig tilgang til lukkede eller beskyttede datanettverk eller opplysninger. MMS Multimedia Messaging Service. Tjeneste for å sende lyd, bilder og lyd som meldinger mellom mobiltelefoner. MSN eller Messenger Microsoft sitt chat-program. Samtaler kan lagres av de som deltar. Med webkamera kan man se og evt. høre den man chatter med. Nick forkortese for «nickname», kallenavn eller pseudonym. På chat, de battforum og spill er det vanlig å bruke et oppdiktet navn i stedet for sitt eget. «Jente14» (= Jente, 14 år) eller «Stordgutt21» er typiske eksempler, men mer kreative som «TheCosmicMonkey» er også vanlig. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 21

22

23 Appendiks Skalaforklaring I tabell 11 har vi brukt følgjande skala for å identifisera endringar i løpet av dei siste seks månadane for kvart rusmiddel, og verdien er rutinedata gjeve i tabellane og analysetabellane. Skala for beslagsdata, salstal apotek og media 1 = sterk auke dvs. frå + 75 % og oppover 4 = gradvis nedgang dvs. mellom 13 til 37 % 2 = gradvis auke dvs. mellom + 25 % til +74 % 5 = sterk nedgang dvs. frå 38 % og nedover 3 = ingen endring dvs. mellom + 24 % til 12 % Skala for data om alkoholsal 1 = sterk auke dvs. frå + 11 % og oppover 4 = gradvis nedgang dvs. mellom - 5 % til - 10 % 2 = gradvis auke dvs. mellom + 5 % til +10 % 5 = sterk nedgang dvs. frå - 11 % og nedover 3 = ingen endring dvs. mellom + 4 % til - 4 % Skala for nøkkelinformantar 1 = gjennomsnittet ligg frå 2,3 og oppover 4 = gjennomsnittet ligg mellom 3,4 og 3,6 2 = gjennomsnittet ligg mellom 2,4 og 2,6 5 = gjennomsnittet ligg frå 3,7 og nedover 3 = gjennomsnittet ligg mellom 2,7 og 3,3 Skala for talmateriale under 5 Når talet er 5 eller mindre vert dette indikert med teiknet * bak oppgjeven tendens. Når talmaterialet er under 5, blir ikkje sterk/svak brukt(1 eller 5), men berre inga endring eller gradvis auke/nedgang (2*, 3*, 4*). Dersom talmaterialet går frå 0 til 0, blir dette indikert med teiknet - og ikkje med 3*. Endrast talmaterialet berre med 1, gjev dette inga endring = 3*. Endrast talmaterialet med 2, gjer dette anten ei gradvis auke = 2*, eller ein gradvis nedgang = 4*. Talet 1 visar at det er ei sterk auke, medan talet 2 indikerar at det er ei gradvis auke. Der det ikkje føreligg endring visast dette med talet 3. Talet 4 visar at det er ein gradvis nedgang, medan 5 markerar at det er ein sterk nedgang. Teiknet * brukar vi der det føreligg eit lite tal eller nummer, til dømes dersom det dreiar seg om små beslag. Ulike skalaer er brukt for å identifisera endringar for kvart enkelt rusmiddel og gje dei ein verdi i løpet av dei siste seks månadane. Me nyttar ein meir sensitiv skala der talmaterialet er lite. Analysetabellen nedanfor er ikkje vekta. Tabell 11: Samanfatting av statistiske data, informasjon frå nøkkelinformantar og media i høve til rustrendar. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 23

24 Tabell 11: Samanfatting av statistiske data, informasjon frå nøkkelinformantar og media i høve til rustrendar Nøkkelinformantar Rusmiddel Leirvik Apotek (Mg) Apotek 1 (DDD) Toll mengde Toll Beslag Kripos Mengde Kripos Beslag Rema Heiane Rema Bjelland Media Vinmonopolet Brukstrender Anabole steroider 1 2* 3* 3* Alkohol Cannabis 2* 3* 1 3* 3* 3 3 Amfetamin 1 4* Ecstasy 3* Kokain 1 3* Heroin 1 2* 2* 3 3 Metadon 2* 3* 3* 3 4 Subutex 1 2* 3* 2 3 Temgesic * 5 3 Xanor * 4* 5 3 Valium * 4* 3 3 Rohypnol/flunipam 4 4 3* 3* 5 Dolcontin * Rivotril 5 4 3* 3 5 Stesolid Vival 3 3 Vekting X3 X3 X2 X2 X2 X2 X4 X4 X4 X1 X4 X3 Tilgang 1 = sterk auke 2 = gradvis auke 3 = inga endring 4 = gradvis nedgang 5 = sterk nedgang * = visar at det er snakk om svært små tal Vekting av kjeldene Informasjonskjeldene vert kategorisert og vekta avhengig av kor pålitelege dei er i høve til å indikera rusbruk og tilgang. Størst vekt (gonger fire) er gjeve alkoholsal fra Vinmonopolet og Rema 1000, og informasjon frå nøkkelinformantar iht. brukstrendar. Desse data gjev relativt gode indikasjonar på faktisk bruk av alkohol. Nest størst vekt (gonger tre) er salsdata frå apoteket og informasjon frå informantane iht. tilgang på rusmiddel. Medium vekt (gonger to) er gjeve til data frå Tollvesenet og data frå Kripos, som gjev ein indikasjon på rustilgang, men som kanskje seier meir om etatane sine eigne prioriteringar og aktivitet. Minst vekt (gonger ein) er gjeve media og låge førekomstar av funn, uavhengig av kjeldeopphav (dette gjeld dei som er markert med stjerne i tabellen). Endringane me gjengir, er frå førre periode; april september 2006, samanlikna med den siste perioden, oktober 2006 mars Analysetabellane inneheld verdiar på ein skala frå 1 til 5, og tala angir ulike tendensar for kvart rusmiddel i løpet av de siste seks månadane. 24 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

25 Samandrag av verdiar - ikkje vekta og vekta for spesifikke rusmiddel For å identifisera forskjellige mønster blant dei forskjellige rusmiddel, samanfattar tabellen nedanfor verdiane når dei ikkje er vekta og etter at dei er vekta (Føre Var - Bergensklinikkene 2005). Tabell 12: Samandrag av verdiar Rusmiddel IKKJE VEKTA VEKTA SUM DIFFERANSE Anabole steroider Alkohol Cannabis Amfetamin Ecstasy Kokain Heroin Metadon Subutex Temgesic Xanor Valium Rohypnol/flunipam Dolcontin Rivotril Stesolid Vival Utrekning av differanse Differansen for kvart rusmiddel baserar me på ei summering av positive og negative verdiar. Vi ser altså på 1 arane og 2 arane, som indikerar ei auke (positive verdiar), i høve til 4 arane og 5 arane, som indikerar ein nedgang (negative verdiar). R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 25

26 Takk til Våre gode nøkkelinformantar... Leirvik Apotek, ved Hege Kvalnes... Apotek 1, ved Steinar Vik... Rema 1000 Heiane, ved John Ståle Eldøy... Rema 1000 Bjelland, ved Eivind Birkeland... Vinmonopolet, ved Jens Nordahl... Kripos... Politiet... Tollvesenet... Utestadane Tapperiet, Delis, Barbar... Prosjektkopi Vest, ved Laila Haugen og Ingolf Sætrevik... Poilitiførstebetjent Geimund Gjedrem Litteratur Stiftelsen Bergensklinikkene (2003): Rustrender i Bergen. Føre Var nr. 1 mai 2003 Stiftelsen Bergensklinikkene (2005): Rustrender i Bergen. Føre Var vår til høst Kopi av heile rapporten kan ein få ved å venda seg til Utekontakten, Stord kommune, tlf / Utekontakten@stord.kommune.no 26 F ø r e V a r - f r å h a u s t t i l v å r

27 Fakta om ulike stoffgrupper henta frå Hallusinogene rusmiddel Gruppa omfattar ei rekkje stoff som påverkar sentralnervesystemet på ein slik måte at sanseopplevingane blir endra. Fargar, lyd og lukt blir opplevd annleis enn normalt, opplevingar av tid og rom endrast og ein kan oppleva vrangførestillingar som kan gå over i reine hallusinasjonar. Stoff i denne gruppa er både naturlege og syntetiske. Dei mest kjende er meskalin, spiss fleinsopp, LSD, Phencyclidin (PCP) og Ecstasy. Rusmiddel av cannabistypen Stoffa i denne gruppa kjem frå planta Cannabis Sativa, og finst i form av marihuana, hasj og cannabisolje. I Noreg er hasj det mest utbreidde av alle illegale rusgifter. Rusverknaden frå cannabisstoffa skuldast den kjemiske substansen THC (delta-9-tetrahydrocannabinol). Cannabis kan i tillegg til ruseffekten gi både dempande og hallusinogen verknad. Sentralstimulerande rusmiddel Kjenneteiknet ved denne stoffgruppa er at den verkar stimulerande på sentralnervesystemet. Brukaren blir meir vaken, aktiv og uthaldande. Ved store inntak kan det føra til rastløyse, søvnvanskar og nedsett matlyst, noko som kan føra til alvorleg utmatting. Amfetamin og kokain er dei mest kjende stoffa i denne gruppa. Rusmiddel av opiumstypen Stoffgruppa har sitt utspring i opiumsvalmuen som m.a. inneheld opiata morfin og kodein, men som og er opphav til halvsyntetiske stoff som heroin. I tillegg inneheld gruppa ei rekkje syntetiske stoff med opiatliknande verknad, som t.d. metadon, Subutex, Temgesic, Dolcontin, petidin og fentanyl. Stoffa er sterkt vanedannande, og bruken medfører betydeleg toleranseutvikling og etterfølgjande abstinenssymptom ved avslutta stofftilførsel. Subutex og Metadon vert brukt i substitusjonsbehandling ved opiatavhengighet, i samanheng med medisinsk, psykologisk og sosial behandling. Verkestoffet i Subutex er buprenofin, som er eit syntetisk opioid, og som har tilnærma same verknad som metadon (tidsskr. Norske lægefor.) Subutex blokkerar for opiat i kroppen, og hindrar stoffa i å verke. Ved bruk av Metadon blir medikamentkonsentrasjonen i blodet meir jamn enn ved heroin og morfin, noko som medfører dempa ruseffekt og at abstinenssymptom kan reduserast (narkoman.net). Rusmiddel med roande og søvngjevande verknad (Sedativa og hypnotika) Eit fellestrekk for denne stoffgruppa er at stoffa sett ned aktiviteten i sentralnervesystemet (hjernen og ryggmargen) med den følgje at ein blir rolegare, mindre anspent og meir avslappa. I stor mengd fører dei til søvn, medvitsløyse og eventuell død. Verknadane er i stor grad liknande på alkoholverknadar. Benzodiazepiner og Barbiturater er dei mest kjende stoffa i denne gruppa. Dette er legemiddelverkestoff som har ein utstrakt utbreiing og bruk (Rohypnol, Stesolid, Valium, Fenemal osv.). GHB tilhøyrer denne gruppa.

28 Utekontakten, Stord kommune tlf Prosjektkopi Vest AS