Arne Garborg ein språkmann på sin hals

Transkript

1 Nettopp norsk Arne Garborg ein språkmann på sin hals Av Lars Sigurdsson Vikør forkorta og tilrettelagt av Elisabeth Smith Arne Garborg ( ) var ein av våre fremste forfattarar, og han var blant dei intellektuelle i Noreg. Men han var også den fremste høvdingen i nynorskrørsla på slutten av 1800-talet. Han er kalla ein språkpolitisk sjefsideolog, det vil seie ein som utførleg og med fast hand la eit ideologisk grunnlag for rørsla. 1877: Den ny-norske Sprog- og Nationalitetsbevægelse I 1877 var Arne Garborg 26 år, og han gav ut den første boka si, Den nynorske Sprog- og Nationalitetsbevægelse. Noreg var framleis ein embetsmannsstat i union med Sverige, og dansk var einerådande som skriftspråk. Ivar Aasen hadde rett nok gjennomført livsverket sitt og landsmålet var eit faktum. Ein ny generasjon med stor entusiasme var i ferd med å vekse fram. I 1877 kom denne generasjonen på banen for fullt, med Garborg som ein leiande personlegdom. Han starta bladet Fedraheimen saman med Ivar Mortensson, og han gav altså ut si første bok. Boka inneheldt «polemiske Sendebreve til Modstræverne», og var ei samling artiklar frå avisene der det hadde vore ein pennefeide mellom Arne Garborg og «Modstræverne» (dei som støtta Knud Knudsen arbeid med å fornorske det danske skriftspråket). Garborg viser i dette verket usedvanlege kvalitetar som skribent, som effektiv argumentator og som overtydande folkeforførar. Han viste ei heilskapleg og konsekvent tenking rundt språkspørsmåla som få andre i samtida kunne vise maken til. Bakteppet for dette var spørsmålet om landsmålet skulle kunne brukast i skolen, eller om det danske skriftmålet skulle vere det einaste. Mange lærarar ønskte å bruke landsmål, mens andre ville følgje Knud Knudsens idé om fornorskingslina. I målstriden var det i hovudsak fire motstridande syn:

2 Nettopp norsk / Arne Garborg ein språkmann på sin hals 2 Aasens syn, som var at ein skulle halde seg til den fasttømra landsmålsnormalen han hadde sett opp. Olaus Fjørtofts ideologi, som favoriserte eit landsmål som låg nærare talemålet enn Aasen ville ha det. Fornorskingslina til Knudsen. Den konservative lina som ville halde på det tradisjonelle danske skriftspråket. Det store spørsmålet var om det dominerande skriftspråket kunne kallast norsk, og ikkje dansk, slik målfolk hevda, og korleis ein kunne grunngi det? Skriftspråket var heilt likt det danske. Det «danna talemålet», som bygde på skriftspråket, var fonetisk norsk, men dansk i grammatikk, setningsbygging og ordtilfang. Den norske eliten kalla språket for sitt og ville ikkje høre tale om å kalla det noko anna enn norsk. Dei var trass i alt den norske eliten. Men danskane hadde òg meiningar om dette. Dei ville ikkje rekne språket som noko anna enn dansk. Kva for argument hadde så dei konservative for at dette skriftspråket i Noreg burde kallast norsk? Hovudargumenta var desse: Det hadde teke opp norske ord og uttrykk. Det var brukt av nordmenn om norske emne. Det var grunnvollen for den norske litteraturen. Dei nærliggjande bymåla hadde norske trekk. Det bar oppe den norske nasjonen og den høgare kulturen i Noreg. Det er desse argumenta Garborg tek fram og kuttar metodisk i bitar i Den ny-norske Sprog- og Nationalitetsbevægelse (heretter kalla DNSN). Han ville påpeike den intellektuelle forvirringa han meinte desse folka stod for, og han meinte at dei heller burde vedgå at skriftspråket var dansk og kjempe for det på ærleg vis. Vi summerer opp motargumenta hans: At eit språk tek opp lånord frå andre språk, gjer det ikkje til eit anna språk. Dansk blir ikkje norsk ved å ta opp i seg norske ord og vendingar. Sjølv om nordmenn bruker eit bestemt språk om norske emne, får dei ikkje så mykje medeigarskap i språket at dei kan kalla det sitt. I så fall er nordmenn det einaste folket i verda som i kraft av genetikk og geografi kan endra nasjonalkarakteren til eit språk. Nasjonalitet og språk fell ikkje saman, og det finst døme på at forfattarar skriv på eit anna språk enn morsmålet sitt. Ingen kan seie at språket dei skriv på, dermed endrar nasjonalitet. Nordmenn kan lære seg kva språk som helst, om dei vil, jamvel svensk, og dei kan skrive på det også berre ikkje dansk. Da blir det nemleg kalla norsk! Språk utviklar seg naturleg, og bymålet som blei snakka, var tufta på eit framandt språk, og hadde ikkje oppstått som ei naturleg utvikling i talemålet. Garborg meinte at folkemålet i byane, som han kalla «proletariatmålet», ikkje var noko språk, men ei regellaus og tilfeldig blanding som måtte føre til at anten det eine eller det andre ville sigre. Det finst etter Garborgs syn to nasjonar i Noreg; embetsborgarskapet, som skriv og snakkar dansk, og alle dei andre, som snakkar dialekt og fører vidare dei folkelege kulturtradisjonane. Dette er blitt kalla «tonasjonslæra».

3 Nettopp norsk / Arne Garborg ein språkmann på sin hals 3 Argumentasjonen på dei tre første punkta kan vi sjå på som gyldig også i dag, mens dei to siste må reknast som meir tidstypiske. Først etter 1900 kom det i gang vitskapleg gransking av bydialektar, og det vart klart at dei var og er like fullverdige norske dialektar som bygdemåla. «Tonasjonslæra» har heller ikkje stått seg mot tidas tann. I DNSN tok Arne Garborg også opp problemet med å måtte omsetje tankane sine i eit anna språk enn det dei var tenkte i, ut ifrå ideen om at eins eige språk ikkje var godt nok. Slikt verkar hemmande på sjølvkjensla. Han skreiv sjølv på dansk, slik Ivar Aasen også gjorde, og det fekk han ein del kritikk for frå motstandarane sine, men han forsvarte seg med at dansk var det skriftspråket han hadde vakse opp med og brukt i mange år. Landsmålet var på den tida uutvikla og ikkje rekna som eit fullverdig kulturspråk. Garborg aksepterte det synet, men meinte at når det vart teke i bruk til ulike føremål, ville det bli stadig meir finslipt og utvikla. Om folk fekk høve til å bli opplærte i ei normalform som kunne fungere som ramme for deira eige språk, ville det vere eit middel for å foredle språket i skriftleg form. Det ville styrkje folkeopplysninga å opne for at vanlege landsfolk fekk lære, sjå og nytte sitt eige språk i skolen, i kyrkja, i litteratur og presse. Med det fekk han det demokratiske perspektivet inn i målsaka eit middel for å dra det breie laget av folket inn i samfunnsdebatten. I 1877 var det sterke krefter i gang frå den konservative sida som ville påby riksmål som det einaste språket også i den munnlege undervisninga i skolen. Garborg og ein brei allianse av målfolk og fornorskingsfolk kjempa imot av alle krefter. Dei sigra, og i 1878 vedtok Odelstinget å be regjeringa syte for at «Børnenes eget Talesprog» skulle brukast i skolen. Borna skulle altså heretter kunne bruke dialekten sin fritt på skolen, som dei jo kan den dag i dag. Politiske endringar førte til ei ny vending i språksaka. Parlamentarismen vart innført av Johan Sverdrup og Venstre, og med det fekk Stortinget makt til å innsetje og avsetje regjeringar. Tidlegare var det berre kongen som kunne det. I 1885 hadde Venstre stort fleirtal i Stortinget, og partiet fekk da vedteke at landsmålet skulle jamstillast med det danske skriftspråket som så langt var mest brukt («det almindelige Bogmaal»). Det vart følgt opp ved å gje ut lesebøker og halde kurs i opplæring av språket for lærarane. Det var på gang ei utvikling der landsmålet erobra stadig nye område, og fornorskinga av dansken var på veg. Om dette heldt fram, var ei språkleg samling på landsmålets grunn eit sannsynleg resultat, meinte Garborg. Om det ikkje vart slik, åtvara han, kunne landet stå i fare for at andre språk, til dømes svensk, tok over som hovudspråk i landet. (I vår tid ville han vel ha sagt engelsk.) 1897: Vor Sprogudvikling I 1890-åra kom nye viktige framgangar for landsmålet, men det viktigaste var at frå 1892 kunne lokale skolestyre sjølv velje undervisningsspråk i skolekrinsane. Ein del lærarar hadde vore ulydige og undervist på landsmål før den tid, men no vart det lov. Samtidig utvikla det seg eit aukande press for fornorsking av dansken i Noreg på den andre sida av språkskiljet. Ein sterk motstandar av det språklege reformstrevet i det heile var Johan Storm. Han var professor i engelsk og romanske språk på universitetet og ein av dei fremste språkmennene i Noreg. Han ville heller ha ei naturleg fornorsking av dansken, som skulle skje langsamt av seg sjølv og utan reformstrev. Han og Arne Garborg kom i debatt, og Garborg trykte i 1897 opp innlegga sine med eit tillegg i ein pamflett med tittelen Vor Sprogudvikling (heretter kalla VS).

4 Nettopp norsk / Arne Garborg ein språkmann på sin hals 4 Om ein les VS i samanheng med DNSN, ser ein at tonen er blitt ein annan. Garborg er utprega moderat og høfleg i uttrykka sine, og utstudert sakleg der han før var skarp, bitande, sarkastisk og nærmast vaska golvet med motdebattantane. Han ser at redsla for fornorsking er borte og toleransen i samfunnet er ein annan. Han uttaler seg også respektfullt om Knud Knudsen og målstrevet hans, som han sidestiller med Ivar Aasens. I VS uttrykkjer han at dei to formene, landsmålet og den fornorska dansken, utfyller kvarandre. Den eine er norsk, men enno uutvikla som kulturspråk, den andre er kulturberande, men ikkje norsk. Garborg konkluderte: «Det er tydeligvis en Art Forening af de to Sprog, som må tilstræbes. Det enes Norskhed maa forbinde sig med det andets Kultur. Da staar vi ved Maalet.» Han tek dermed eit samnorsk standpunkt, noko som ville vore utenkjeleg i Som første steg tek han til orde for ei tospråksline, som jo er den lina som er gjeldande i våre dagar å akseptere tospråkssituasjonen, og støtte opp om den veikaste parten, nynorsken. Arne Garborg meinte at den lina ville føre til ei tilnærming mellom dei to språka som seinare generasjonar måtte ta konsekvensen av. Og det fekk han rett i, så langt vi kan sjå, men han såg nok for seg ei tettare samanveksing, om enn på svært lang sikt. Landsmålet, meinte han, skulle vere målestokken på kva som var ekte norsk, og det burde få leve og utvikle seg vidare som ein bidragsytar til ei fellesnorsk kulturutvikling. Han tok opp att kor nødvendig det var for åndsog danningsutviklinga på bygdene at landsmålet fekk komme inn i skolane og gje folk eit trygt språkleg grunnlag i sitt eige talemål. Han hadde med ei etterskrift til VS, der han manar til semje mellom målfolk og til ikkje å kaste bort krefter på bokstavstrid. Han ville akseptere at folk fekk skrive norsk så godt dei kunne ut ifrå sitt bygdemål med ein mest mogleg felles skrivemåte. Slik kunne folk styrkje språket sitt i konkurranse med det dansk-norske. Han snakka om kor viktig det var at folk snakka slik dei brukte å snakke, og ikkje la om viss dei kom inn til byane for å få arbeid. Byfolk ville bli vane med det, og det ville bli naturleg for dei å akseptere det. Eit paradoks er det kanskje at han sjølv snakka stivt dansk-norsk (som Ivar Aasen også gjorde). Det hadde vel å gjere med at det var det målet han var blitt opplært i, og det var ikkje før seinare at normalnynorsken vart naturleg for folk å bruke, både som skriftspråk og talemål. Dei som var unge i 1890-åra var dei første som tok landsmålet i bruk i daglegtalen : Unionsoppløysing, ny riksmålsrettskriving og ny giv i målsaka Bjørnstjerne Bjørnson angreip nynorsken hausten 1899 i eit foredrag, og det blei opptakta til det som skulle bli Riksmålsforbundet. Arne Garborg svarte på dette gjennom avisinnlegg, som seinare blei gitt ut. I desse artiklane held han fast på det han sa i VS, men han ser at det enno finst folk som helst held på den danske skrivemåten. Garborg meiner framleis at nasjonalkarakteren til dei to språka (norsk og dansk) er så ulike at dei ikkje kan blandast, anna enn i ein overgangsfase. Sluttproduktet vil måtte bli anten norsk eller dansk. Han roser Bjørnson og tilhengjarane hans for å vere klare i argumentasjonen og vedgå «danskheita» si. Han fører også inn eit nytt element i språkdebatten; i kor stor grad kan det svenske språket vere ein trussel mot det norske skriftspråket? Noreg var framleis i union med Sverige på den tida, og aukande svensk arbeidsinnvandring kunne føre til ei forsvensking av språket. Det var

5 Nettopp norsk / Arne Garborg ein språkmann på sin hals 5 nemlig nokre som meinte at svensk var «fint», og da kunne vegen til omlegging av talemålet vere kort! Unionsoppløysinga i 1905 blei eit høgdepunkt og førte til ei nasjonal bølgje som styrkte både nynorsken og fornorskinga av dansk. Det blei obligatorisk å lære nynorsk på lærarskolen frå 1902, og i gymnaset frå Rettskrivingsendringa i dansk gav skriftspråket så mange norske trekk at det no for alvor vart aktuelt å kalle det norsk og ikkje dansk. Sjølv om ikkje Garborg var heilt einig i det, var det i det minste ei solid framdrift mot eit meir norsk skriftspråk enn eit dansk. I 1911 skreiv Arne Garborg Vaar nasjonale strid. Den gir eit historisk oversyn over den norske nasjonalhistoria og nasjonsbyggingsprosessen, og den kan sjåast som ei samanfatting av det han hadde skrive før. Han viser blant anna ei tvitydig haldning til fornorskingslina. På den eine sida likar han ikkje det «halvnorske», men han er med på at det må vere ein periode med overgang der det norske får meir og meir overtak. Han sa også at landsmålet enno ikkje var godt nok utvikla til å vere eit riksspråk, men han la vekt på det samlande ved landsmålet, at folk fekk halde på sine eigne former. Ikkje minst at innflyttarar til byane kunne fungere som agentar for fornorsking av språket der. Arne Garborg gjorde ein stor innsats i målsaka, og ikkje berre som ideologisk debattant i samfunnsdebatten. Det er som skribent han har ytt ein verkeleg skapande innsats. Dei skjønnlitterære verka hans ruver i den litterære verda, og han var òg ein stor journalist. Han var med på å starte avisene Fedraheimen i 1877 og Den 17de mai i Han var også oppteken av å gje ut lesebøker, noko som var avgjerande da nynorsken vart teken i bruk i skolen. Nynorskfolk var ueinige om korleis nynorsk skulle skrivast, og departementet oppretta ein rettskrivingskomité, der Garborg vart medlem. Komiteen leverte to framlegg til rettskrivingsnormal i Det skulle uansett gjerast visse justeringar av Aasen-normalen, men Garborg ville endre landsmålet meir i retning av Telemarksmålet. Dette vart kalla midlandsnormalen, og Garborg sjølv retta skriftene sine etter denne normalen. Eitt av av dei nye trekka i midlandsnormalen var bruken av endinga -ir i staden for -er i fleirtal av hokjønnssubstantiv; derfor heiter Garborgs samla verk «Skriftir i samling». Komiteen foreslo likevel at det andre normalframlegget han la fram, Hægstadnormalen (etter Marius Hægstad, den første professoren i nynorsk, også med i komiteen), vart gjort til hovudform og midlandsnormalen til sideform, det vil seie: tillaten for elevar i skolen. Dette vart da bestemt av departementet. Midlandsnormalen vart likevel meir og meir borte i den vidare rettskrivingsutviklinga, men somme «midlandsformer» har vore brukte av diktarar, som til dømes Olav Aukrust. Etter 1900 var Arne Garborg meir eit symbol for målsaka enn aktivist, men han var likevel med på viktige tiltak, som skipinga av Noregs Mållag i 1906 og Det Norske Teatret i Han hadde fått ein enorm prestisje som ein «grand old man» i målrørsla, og han vart hylla av yngre målfolk for sin innsats for å gi målsaka og nynorskkulturen eit skarpare og meir profilert andlet enn nokon andre hadde gjort. Aktuell i dag? Kor aktuelt er det han stod for i dag? Er vi framleis splitta i like stor grad som den gongen? Ein kan seie at norsk språk i dag utgjer eit repertoar av ulike variantar (dialektar og skriftspråk). Bokmålet hører med i dette repertoaret, med dobbelte røter: både i dansk og i søraustnorsk talemål. Fleire reformer

6 Nettopp norsk / Arne Garborg ein språkmann på sin hals 6 har gjort nynorsk og bokmål likare kvarandre enn før, men vi har stadig to skriftspråk og mange dialektar. Det folkelege bymålet er det talemålet som har fått størst utbreiing. Både tradisjonelt bygdemål og det «finare» bymålet, eller urbant overklassespråk, vik for det. Dagens bokmål må reknast som heilt norsk, som eit punkt på ein skala der nynorsk og dialektar ligg på andre stader på same skala. Det har gradvis glidd ut frå det danske språkrepertoaret og over i det norske, og det er umogleg å seie nøyaktig når overgangen skjedde. Rettskrivinga i 1907 er kanskje det mest tydelege når det gjeld fornorsking av skriftspråket. Ein del særskilde norske trekk vart no obligatoriske, til dømes r-endinga i ubestemt fleirtal hester i staden for heste. Bokmål er den skriftforma dei fleste lærer på skolen, og som flest menneske i Noreg bruker til dagleg. Det er den forma vi les mest kvar einaste dag. Nynorsk har ikkje like mange brukarar. Dei som har nynorsk som hovudmål, har det same forholdet til det som bokmålsbrukarar har til sitt hovudmål som jo er det beste uttrykkmiddelet ein har. Nynorsk er uttrykk for ein skriftkultur som har gitt oss ein stor litteratur, både skjønnlitteratur og faglitteratur. Og det er eit skriftleg uttrykk for mange norske dialektar. Dei fleste nordmenn får uttrykt sitt eige talemål betre gjennom eit moderne nynorsk enn gjennom bokmål. Nynorskrørsla har vore i front når det gjeld fridomen til å bruke talemålet og dialektar. Det var dei tidlege målfolka som slo fast at det målet folk snakkar, duger like godt som noko anna. Nynorsken har bevart og styrkt mykje av den språklege og litterære arven som i andre land er skuva heilt ut i periferien. Nynorsk er ein stor del av den nasjonsidentiteten vi har; det er sett på som svært viktig å ta vare på og styrkje han. Arne Garborgs syn på forholdet mellom talespråk og skriftspråk i opplæringa, er den delen av språksynet hans som står seg best i dag. Han la stor vekt på kor viktig det var for både ungar og vaksne å kunne uttrykkje seg fritt på det språket dei kjende seg mest heime i. Det er framleis ei brennande sak i språkdebatten i dag. Det er ikkje noko problem i dag for bygdeungar å snakke sitt eige mål, mykje takk vere Garborgs innsats, men for samar og kvener har det vore eit problem, og andre språklege minoritetar er også langt frå ei løysing på det. Skal ein lære seg eit språk, er det to måtar å gjere det på, meinte Garborg. Anten kan ein lære seg eit nytt språk i tillegg til sitt eige, ein får altså eit større språkleg felt å operere på. Det kallar fagfolk i dag additiv språklæring. Tradisjonell framandspråksopplæring i den norske skolen og i høgare utdanning er døme på det. Eller ein kan lære eit anna språk til fortrengsel for det opphavlege. Da blir ein fråteken noko, og ein får ikkje vida ut språkgrensene sine. Det kallar fagfolk i dag subtraktiv språklæring, og det er ofte typisk for den måten folk frå språklege minoritetar blir undervist i majoritetsspråket på. Eit døme frå Noreg er norskopplæringa i dei samiske og kvenske områda nord i landet i første del av 1900-talet, da morsmålet til elevane vart rekna som mindreverdig og til dels forbode. Det er ikkje kjent at Garborg engasjerte seg til fordel for samar og kvener og språkrettane deira. Men dei som har kjempa denne kampen, og langt på veg ført han fram til siger, har lett kunna finne argument i skriftene hans. På dette punktet var språksynet hans heilt moderne.