Gode råd for god reise

Transkript

1 Gode råd for god reise Nynorsk 2012

2 Postboks 4404 Nydalen 0403 Oslo Bestilling: Faks: E-post: Trykk: wj.no 1. opplag nynorsk: Oktober 2012

3 Før du reiser Spesielle omsyn Barn Gravide Kronisk sjukdom eller funksjonshemming Innvandrarar Vaksinar/førebyggjande legemiddel 4 Difteri, stivkrampe, kikhoste, meslingar, kusma, raude hundar og poliomyelitt 4 Smittsam gulsott (Hepatitt A) 5 Gulfeber Malaria 5 Mage-tarminfeksjonar 5 Hepatitt B 6 Meningokokksjukdom (smittsam hjernehinnebetennelse) 6 Rabies (hundegalskap) 6 Skogflåttencefalitt (hjernebetennelse) 6 Japansk encefalitt 7 Tuberkulose 7 Pneumokokksjukdom 7 Influensa 7 Legemiddel til bruk på reisa 8 Faste medisinar 8 Reiseapotek 8 Kondomar 9 Sjukeforsikring 9 Under flyreisa Flyreiser 10 Under opphaldet Personleg hygiene 11 Nyt sola, men unngå å bli solbrent 11 Bading/vassing 12 Mat og drikke 12 Alkohol 13 Hiv og kjønnssjukdommar 14 Diaré/oppkast 14 Hudproblem 15 Toksoplasmose 15 Hundegalskap (rabies) 16 Malaria, denguefeber og andre myggoverførte sjukdommar 17 Legionellasjukdom 18 Når du kjem heim Etter heimkomsten Stikkordregister 19 20

4 Før du reiser Spesielle omsyn 2 Barn Huda til små barn er særleg sårbar for sterk sol. Spedbarn bør unngå soling. Småbarn bør ha klede som dekkjer større delar av kroppen, eller dei skal halde seg i skyggen. Barn er også spesielt sårbare for sjukdommar, særleg diaré. Før turar til syden/tropane bør barn vere full vaksinerte med dei vaksinane som inngår i barne vaksinasjonsprogrammet for si aldersgruppe. For spedbarn kan vaksinasjonsprogrammet eventuelt gjennom førast raskare. Spør på helsestasjonen i god tid! Gravide Gravide utsetjer seg for ein viss risiko ved å reise utanlands, særleg til tropiske strøk og ved reiser under primitive forhold. Spør på svangerskapskontrollen!

5 Kronisk sjukdom eller funksjonshemming Personar med kronisk sjukdom eller funksjons hemming bør rådføre seg med legen sin før reisa. Det same gjeld personar med hivinfeksjon og andre med svekka immunforsvar, som lettare kan utvikle sjukdom under utanlandsreise. Innvandrarar Etter nokre år i Noreg har innvandrarar vanlegvis ikkje noko vern mot dei mest vanlege smittsame sjukdommene i sitt opphavlege heimland. Det er derfor viktig at også innvandrarar blir beskytta med vaksinasjon og eventuelt førebyggjande medisinar mot malaria før dei besøkjer sitt tidlegare heimland. Før du reiser Sjå spesielt om malaria (side 5 og 17) og tokso plasmose (side 15). 3

6 Før du reiser 4 Vaksinar/ førebyggjande legemiddel Informasjon om førebyggjande tiltak får du hos kommunehelsetenesta. Det gjeld også for vaksinar og nødvendige reseptar. Ta kontakt i god tid. I nokre tilfelle må vaksinasjonen starte fleire veker før avreise. På dei neste sidene omtalar vi vaksinar som er aktuelle ved reiser til land utanfor Vest-Europa, NordAmerika, Australia og New Zealand. Difteri, stivkrampe, kikhoste, meslingar, kusma, raude hundar og poliomyelitt Vaksinasjon mot desse sjukdommane inngår i vaksina sjonsprogrammet som blir tilbydt alle barn i Noreg. Sjukdommane er derfor sjeldne hos oss. Fordi forholda er annleis i mange andre land, er det særleg viktig å vere fullvaksinert ved utanlandsreise. Vaksne blir tilrådde påfyllingsdose av vaksine mot difteri, kikhoste, stivkrampe og poliomyelitt dersom det er gått meir enn 10 år sidan førre vaksinasjon.

7 Gulfeber Vaksine blir tilrådde for reiser til dei fleste land i tropisk Afrika og tropisk Sør-Amerika. Mange land krev gyldig vaksinasjonssertifikat for innreise. Sertifikatet blir gyldig 10 dagar etter vaksinasjon og varer i 10 år. Malaria Reisande til tropiske strøk må vanlegvis beskytte seg mot malaria. Sjukdommen blir overført med mygg. Bruk av myggmiddel, myggnett og heildekkjande klede er viktig for å unngå smitte. I nokre område er det også viktig å bruke førebyggjande malariamedisinar. Legen din vil ev. skrive ut resept på den malariamedisinen som passar best for deg. Meir om malaria s. 17. Mage-tarminfeksjonar Berre nokre få diarésjukdommar kan førebyggjast med vaksine. Vaksine mot tyfoidfeber er aktuelt for personar som skal ha lengre opphald i land i Afrika, Asia og Sør-Amerika. Vaksine mot kolera kan vere aktuelt i sjeldne tilfelle. For spedbarn som blir tekne med til land med høgare spedbarnsdødelegheit, kan rotavirusvaksine vere aktuell for å førebyggje den vanlegaste diarésjukdommen i småbarnsalder. Vaksinasjonen består av to dosar som må takast før 6-månedersalder. Før du reiser Smittsam gulsott (Hepatitt A) Hepatitt A smittar gjennom forureina mat og drikke. Hepatitt A-vaksine gir godt og langvarig vern, og blir tilrådde til barn og vaksne som reiser til område med mykje hepatitt A. 5

8 Før du reiser 6 Hepatitt B Hepatitt B smittar ved ubeskytta sex og via blod (deling av sprøyteutstyr og blodoverføringar i land med mangelfull kontroll av blodprodukt). Full vaksinering mot hepatitt B består av tre dosar som blir fordelte over minst 6 månader. To dosar med minst fire vekers mellomrom gir kortvarig vern. Meningokokksjukdom (smittsam hjernehinne betennelse) Vaksinasjon mot meningokokktypane A, C, W og Y er eit krav ved pilegrimsreise til Saudi-Arabia. Vaksinasjon blir tilrådd før lengre opphald i delar av Afrika. For barn og ungdom blir det òg tilrådd for korte opphald. Vaksinasjon er òg aktuelt for barn og ungdom som skal studere eller gå i barnehage eller skule i visse vestlege land, blant anna Storbritannia og USA. Vaksinasjon kan òg vere aktuelt før reise til andre stader der det er utbrot av sjukdommen. Rabies (hundegalskap) Vaksinasjon er aktuelt for reisande til område der det finst rabies, og der medisinsk behandling ikkje er raskt tilgjengeleg. Vaksinasjon er aktuelt for barn som kan tenkjast å få kontakt med rabiessmitta dyr utan at foreldra får vite det. Vaksinasjon er særleg viktig for personar som skal arbeide med dyr. Det trengst tre vaksinedosar fordelte over ein månad. Meir om rabies s. 16. Skogflåttencefalitt (hjernebetennelse) Vaksinasjon kan vere aktuelt for reisande som gjennom friluftsaktivitetar oppheld seg i lengre tid i skogområde i Sentral- og Aust-Europa, Baltikum, Åland, Bornholm, Gotland og skjergarden i Stockholm.

9 Tuberkulose Vaksinasjon er aktuelt for barn og yngre vaksne som ikkje er vaksinerte, og som skal opphalde seg i lengre tid og i nær kontakt med lokalbefolkninga i område der tuberkulose er utbreidd. Pneumokokksjukdom Vaksinasjon er aktuelt for alle over 65 år og for personar med kroniske hjerte- og lungesjukdommar, uavhengig av reise. Influensa Uavhengig av reise er influensavaksine tilrådde til personar som risikerer alvorleg sjukdom eller død dersom dei blir smitta av influensa. Det gjelder personar over 65 år, gravide og personar med ei rekkje kroniske sjukdommar og tilstandar. For oppdatert oversikt over befolkningsgrupper som har særleg stor nytte av influensavaksinasjon, sjå Før du reiser Japansk encefalitt Sjukdommen finst i Asia og er stort sett avgrensa til landsbygda, men kan òg finnast i byområde med rismarker og husdyrhald. Vaksine er aktuelt for personar som skal opphalde seg i 3 4 veker eller meir utanfor storbyar i sjukdomssesongen. Ved forhold med auka risiko for smitte (griserøkt, fugletitting i våtmarksområde) bør vaksinasjon vurderast også for kortare opphald. 7

10 Før du reiser 8 Legemiddel til bruk på reisa Faste medisinar Brukar du legemiddel av noko slag, er det lurt å ta med nok for heile opphaldet. Legemiddel i utlandet går ofte under eit anna salsnamn enn det som brukast i Noreg, og kan derfor vere vanskeleg å få tak i. Hugs å plassere livsviktige legemiddel i handbagasjen! For å unngå problem med medisinar i tollen er det for visse legemiddel sikrast å ha legeerklæring (på engelsk) om at desse er nødvendige for deg. Reiseapotek Ved sida av eventuelle faste medisinar kan det vere fornuftig å ta med følgjande reseptfrie legemiddel: sårrensemiddel, kompressar, plaster, reisesjuke tablettar, lett smertestillande middel, nasedråpar, talkum (ved hudirritasjonar), glucose- elektrolytt pulver (til bruk ved diaré) og eventuelt eit mildt stoppande middel. Hugs også solkrem og mygg middel/ myggnett, eventuelt malariatablettar (sjå side 5).

11 Om kjønnssjukdommar, sjå side 14. Før du reiser Kondomar Kondomar som du kjøper i Noreg, har gått gjennom ein streng kvalitetskontroll. Det er derfor ein fordel å ta med seg kondomar heimafrå til land der kvaliteten på kondomane kan vere dårleg. Det er likevel betre å bruke lokalt innkjøpte kondomar enn ikkje å bruke kondom i det heile teke. 9 Sjukeforsikring Legebesøk og sjukehusopphald kan bli svært dyrt i utlandet. Teikn derfor sjuke- og ulykkesforsikring før reisa. Ved reise til andre EØS-land, hugs Europeisk helsetrygdkort.

12 Under flyreisa 10 Flyreiser Over ei lengre reise tilsvarer lufttrykket i eit fly eit opphald på 2000 meters høgde. Dette kan føre til problem for nokon. Hjartepasientar med ustabil sjukdom bør rådføre seg med legen sin før lengre flyreiser. Blodpropp på lengre flyreiser kan førebyggjast ved å gjere beinøvingar under reisa, gå rundt i flyet med jamne mellomrom, drikke rikeleg med alkoholfri drikke og eventuelt bruke støttestrømper. Dette gjeld særleg gravide og kvinner som brukar p-pillar. Flyselskapa tillèt ikkje gravide å fly etter 36. veke av svangerskapet. Flyreiser blir vanlegvis ikkje tilrådde for spedbarn som er under sju dagar gamle.

13 Ikkje gå barbeint andre stader enn på badestranda. I tropiske område kan fuktig jord overføre sjukdommar. Rens og stell sjølv små sår og rifter. Vel lette, laustsittande klede av naturfiber, helst bomull. Klede av syntetisk materiale blir lett for klamt og varmt. Ta også med klede som dekkjer større delar av kroppen, til vern mot sterk sol og mot mygg. Nyt sola, men unngå å bli solbrent Det er lett å undervurdere sola sin styrke. Start solinga forsiktig for å unngå forbrenning bruk sol beskyttande krem med minst faktor 15 på ubeskytta hud. Du bør smøre deg med solkrem fleire gonger dagleg. Også korte opphald utandørs kan gi forbrenning. (Sjå elles Kreftforeningen sine solvettreglar på Varmen er ei påkjenning i seg sjølv. I sterk sol bør du dekkje hovudet med eit lyst hovudplagg for å motverke overoppheting. Dette er særleg viktig for barn og personar med lite hår. Sterk svetting fører til tap av væske og salt, som må erstattast. Søk skygge midt på dagen. Drikk rikeleg alkoholfri drikke og ta gjerne salttablettar. Salt maten. Under Dersom mengde og farge på urinen er omtrent som vanleg, får du i deg nok væske. Under opphaldet Personleg hygiene Vask alltid hendene godt etter toalettbesøk og før du et. Bruk alkoholbasert handdesinfeksjonsmiddel når handvask ikkje er mogleg. 11

14 Under opphaldet 12 Bading/vassing Ikkje bad i ferskvatn i tropiske område. Vatnet kan vere smittefarleg, også om ein berre vassar eller går barbeint. Dette gjeld ikkje svømmebasseng med klora/ rensa vatn. I nærleiken av tettstader kan saltvatn vere forurensa av kloakk. Undersøk om det kan vere understrømmar ved bading utanom turiststrendene. Mat og drikke Forurensa mat og vatn kan gi infeksjonar, vanlegvis i form av diaré og oppkast. Smittestoffa blir drept ved koking og steiking.

15 Du kan trygt ete nytillaga kokt eller steikt mat som framleis er varm, og også frukt og grønsaker som du sjølv skreller. Du kan drikke nykokt, varm te og kaffi og (mineral-) vatn frå flasker du sjølv opnar. Ein blir vanlegvis rådd ifrå å drikke vatn frå springen. Isbitar av forurensa vatn er velkjent som smittekjelde. Alkohol Uopna flasker alkoholholdig drikke inneheld ikkje smittestoff. Men alkohol kan likevel ikkje brukast for å desinfisere drikkevatn. Mange drikk meir alkohol på utanlandsreise enn heime, og er dermed mer utsette for skadeverknader av alkoholen. I påverka tilstand kan ein gløyme vanlege reglar om forsiktigheit. Alkohol er farleg i trafikken også i utlandet! Ikkje bruk alkoholholdig drikke som tørstedrikk. Under opphaldet Dersom maten blir ståande lunken, kan den bli forurensa på nytt. Ver på vakt mot kalde sausar, upasteuriserte melkeprodukt, iskrem som ikkje er meieripakka, mat laga av rå egg (majones, dessertar), salat, rå skaldyr og halvsteikt eller rått kjøtt. 13

16 Under opphaldet 14 Hiv og kjønnssjukdommar Risikoen for å bli smitta av ein kjønnssjukdom er høg ved tilfeldig, ubeskytta sex. Dette gjeld same kor i verda du er. Mest vanleg er sjukdommar som gonoré og klamydia. Den mest alvorlege sjukdommen er hivinfeksjon. Hivviruset kan ligge i kroppen i fleire år før det gir symptom. Ein person kan derfor føre smitten vidare uten sjølv å vere klar over det. Kondom brukt under heile samleiet (vaginalt, analt eller oralt) reduserer vesentleg risikoen for å bli smitta. Afrika og enkelte asiatiske land har høgast førekomst av hiv, men også Sør-Europa har større del av smitta enn Noreg. Hivførekomsten er også høg i delar av Aust-Europa. Blant prostituerte er prosenten hivsmitta høg over heile verda. Hugs at seksuelle tenester i retur for gåver, middagar o.l. kan vere ein form for prostitusjon i land der det er stor fattigdom. Menn som har sex med menn, har høg risiko for smitte av hiv eller andre kjønnssjukdommar ved usikker sex. Hugs å ta med kondom heimafrå (sjå side 9). Diaré/oppkast Turistdiaré er som regel ufarleg, men fører til auka væskebehov. Du bør derfor drikke rikeleg (f.eks. kokt vatn, mineralvatn, te). Glukose-elektrolyttpulver (sjå under reiseapotek) er fint å bruke. Dette løyser du opp i flaskevatn eller kokt vatn. Stoppande middel kan lindre diaréplager, men bør brukast med varsemd. Slike middel bør ikkje brukast ved feber og ikkje til barn under 12 år. Ved blodig diaré og diaré med feber bør du alltid kontakte lege.

17 Ved kvalme er det best å drikke lite og ofte. Ved oppkast er det lurt å la mineralvatn stå litt, slik at kolsyra forsvinn. Ver ekstra nøye med handvask når du har diaré eller oppkast, så reduserer du risikoen for å smitte andre. Kvinner som brukar p-pillar, må vere merksame på at prevensjonsverknaden kan opphøyre ved diaré eller oppkast. Hudproblem Varme og fuktig luft kan føre til hudirritasjonar eller kløande utslett. For å lindre dette får du i nokre land kjøpt «prickly heat powder», men vanleg talkum pudder kan òg hjelpe i noko grad. Rett val av klede (f.eks. bomull, og ikkje for tettsittande) førebyggjer hudirritasjonar. Insektstikk kan lindrast med eit kløestillande middel eller rett og slett eit vått omslag på stikket. Toksoplasmose Dersom ein er gravid og blir smitta av parasitten Toxoplasma gondii for første gong under svangerskapet, kan fosteret bli skadd. Dei viktigaste smitte måtane er inntak av rått eller utilstrekkeleg varme behandla kjøtt og uvaska grønsaker, salat eller bær. Sjansen for å bli smitta er vesentleg større i syden og i tropane. Er du gravid og vel å reise til desse områda, Under opphaldet HUGS: Småbarn som får diaré, er meir utsette for å bli uttørra enn vaksne. Ver merksam på barnet sin allmenntilstand og kontakt lege dersom du er bekymra for barnet. 15

18 Under opphaldet 16 bør du søkje lege for å bli antistofftesta før du reiser. Dersom du ikkje har antistoff mot toxoplasma, bør du bli testa igjen 2-3 veker etter heimkomst. Nyleg smitte kan då bli oppdaga og behandling setjast i verk med det same. Hundegalskap (rabies) Rabies er ein dødeleg sjukdom som finst blant dyr i dei fleste land utanom Norden. Smitta dyr treng ikkje vise teikn på at dei har sjukdommen. Også menneske kan bli smitta, den viktigaste smittekjelda er hundar og flaggermus. Sjukdommen smittar gjennom bit eller ved at du får dyrespytt i sår, på slimhinner eller rift i huda. Derfor: Ikkje ta kontakt med dyr når du er på reise. Skulle du likevel bli biten eller klora, eller slikka på sår eller slimhinne, må du vaske og skrubbe grundig og straks søkje lege på staden. Han/ho kan best vurdere faren for rabies og ev. raskt setje i gang vaksinasjon.

19 Bruk klede som dekkjer armar og bein, og bruk myggmiddel på kroppsdelar som ikkje er dekte til. Bruk impregnert myggnett over/rundt senga ved overnatting innan- og utandørs. Malariamyggen blir tiltrekt av lys i skumringa. Ein bør derfor ikkje slå på lyset før dører og vindauge er lukka. Hotellrom med klimaanlegg er vanlegvis myggfrie. Barn som enno ikkje beveger seg rundt sjølve, kan beskyttast effektivt ved å sørgje for impregnerte myggnett over seng, vogn, leikegrind osv. Babykorg bør fôrast med myggtett stoff. For enkelte malariaområde (særleg i Afrika) kan det i tillegg til vern mot myggstikk vere aktuelt med malaria førebyggjande medisin. Slike medisinar må ein ta slik dei er føreskrivne. Hugs å fortsetje å ta medisinen ein periode etter at du har reist ut av malariaområdet. Malaria hos gravide fører til ekstra stor risiko for mor og foster. Gravide blir derfor rådde ifrå å reise til dei fleste malariaområde dersom det er praktisk mogleg. Det finst vaksine mot gulfeber og japansk encefalitt (se s. 5 og 7), men ingen vaksine mot denguefeber eller chikungunyafeber. Under opphaldet Malaria, denguefeber og andre myggoverførte sjukdommar Reisande til tropiske og subtropiske strøk er utsette for ei rekkje myggoverførte sjukdommar. Dei viktig aste er malaria, denguefeber, chikungunyafeber, japansk encefalitt og gulfeber. Det er derfor viktig å beskytte seg mot myggstikk heile døgnet ved reiser til desse områda. 17

20 Under opphaldet 18 Legionellasjukdom Legionellasjukdommen skuldast ein bakterie. Den kan vere årsak til ein uvanleg og alvorleg lungebetennelse. Bakterien blir overført gjennom å puste inn små vassdropar (aerosolar) som kan bli danna frå tekniske innretningar som for eksempel luftkondisjoneringsanlegg, dusjar og boblebad. Reisande i alle aldrar kan bli smitta med legionellabakteriar, men dei som røykjer, eldre og personar med nedsett motstandskraft (som for eksempel kreftpasientar eller diabetikarar) er særleg utsette og bør vurdere å unngå spaanlegg ved reiser. Det finst ingen vaksine mot sjukdommen, og det er avgrensa kva du sjølv kan gjere for å unngå å bli smitta. Ved opphald på hotell og andre overnattingsstader der du mistenkjer dårleg vedlikehaldne system for varmtvatn og der temperaturen på varmtvatnet er låg, kan du truleg redusere risikoen noko ved å først la varmtvatnet renne nokre minutt og deretter dusje med låg styrke på vatnet. Reisande som får symptom i form av muskelsmerter, slappheit, feber og teikn på lungebetennelse i løpet av eller etter reisa, bør søkje lege.

21 Blir du sjuk den første tida etter heimkomst, må legen få vite at du har vore utanlands. Har du tatt malariatablettar, må du framleis ta desse slik dei er føreskrivne. Malaria kan i sjeldne tilfelle gi symptom først fleire månader etter heimkomst. Ofte fortsetjer ein turistdiaré nokre dagar etter heimkomst. Ver ekstra nøye med handvask etter toalettbesøk, og før du tek i mat som andre skal ete. I nokre tilfelle kan det vere aktuelt å kontakte lege. Når du kjem heim Etter heimkomsten 19

22 Stikkord Stikkordregister: 20 Alkohol 10, 11, 13 Bading 12 Barn 2, 4, 5, 6, 7, 10, 11,14,15, 17 Chikungunyafeber 17 Denguefeber 17 Diaré 2, 5, 8, 12, 14, 15, 19 Drikke 5, 10, 11, 12, 13, 14, 15 Difteri 4 Europeisk helsetrygdkort 9 Flyreiser 10 Funksjonshemming 3 Gravide 2, 7, 10, 17 Gulfeber 5, 17 Gulsott (Hepatitt A) 5 Hepatitt B 6 Hiv 3, 14 Hudproblem 15 Hundegalskap 6, 16 Influensa 7 Innvandrarar 3 Insektstikk 15 Japansk encefalitt 7, 17 Kikhoste 4 Kjønnssjukdommar 14 Klede 2, 5, 11, 15, 17 Kolera 5 Kommunehelsetenesta 4 Kondomar 9, 14 Kusma 4 Legionellasjukdom 18 Legemiddel 4, 8 Malaria 3, 5, 8, 17, 19 Mat 5, 11, 12, 13, 19 Medisinar 3, 5, 8, 17 Meningokokksjukdom 6 Meslingar 4 Myggmiddel 5, 8, 17 Oppkast 14, 15 Pneumokokksjukdom 7 Poliomyelitt 4 Rabies 6, 16 Reiseapotek 8, 14 Raude hundar 4 Salttablettar 11 Sex 6, 14 Skogflåttencefalitt 6 Smittsam hjernehinnebetennelse 6 Sol 2, 11 Stivkrampe 4 Sjukeforsikring 9 Toksoplasmose 3, 15 Tuberkulose 7 Tyfoidfeber 5 Vaksinar 2, 4, 5, 6, 7, 16, 17, 18 Vatn 12, 13, 14, 15

23 Nyttige sjekkpunkt før du reiser Treng du? vaksinar malariaførebygging sjukeforsikring reiseråd frå lege dersom du er kronisk sjuk eller funksjonshemma nye kondomar nye kremar for vern mot sola fornuftige klede og sko Layout: Grete Søimer å fylle på reiseapoteket Illustrasjoner: Monia Nilsen legeerklæring på engelsk om nødvendige medisinar på reisa