Svake verb, system i kortform. Blanda bøying, a- og e-verb

Transkript

1 NOSP103/-L, (Versjon etter timane , sist endra kl. 9, Ivar Utne. Endringa gjeld omskriving og nokre nye sider om j-ar på dei 13 siste sidene om verb. Dette er opplyst på aktuelle sider.) Verb på nynorsk. Vekt på: Preteritumsformer av svake verb, mest e-verb. J-former (ikkje gjennomgått ) (Samsvarsbøying av perfektum partisipp kjem seinare. Ikkje i denne fila.) 32 Svake verb, system i kortform Kasta-klassa, 1. klasse, a-verb - kaste/-a, kastar, kasta, kasta Døma-klassa, 2. klasse, e-verb etter ustemt konsonant - kjøpe, kjøper, kjøpte, kjøpt e-verb, etter dei stemde konsonantane v, d, g - leve, lever, levde, levd/levt e-verb, etter vokal - tru, trur, trudde, trudd/trutt fleire system for dei stemde (/stemte) l, m, n og r - bl.a. kvil-te (ulikt j-vb), før-te, køyr-de, skrem-de/-te, (brenne>)bren-de/-te Telja-klassa, 3. klasse, j-verb telje, tel_, tal-de, talt setje, set_, set-te, sett 33 Blanda bøying, a- og e-verb bruke/-a brukar bruka bruka bruke/-a bruker brukte brukt bruke/-a brukar brukte brukt tale/-a talar tala tala tale/-a taler talte talt tale/-a talar talte talt 34 1

2 Blanda bøying, a- og e-verb; eksempel (Innst. + Venås 1990: 115) ape, -ar/-er; B: -ar/-er baka, -ar/-er; B: -te bruka, -ar/-er; B: -te koka, -ar/-er; B: -te lika, -ar/-er; B: -te love, -ar/-er; B: -a, -et, -te, -de ropa, -ar/-er; B: -te rosa, -ar/-er; B: -te rusa ( storma ), -ar/-er; B: -a,-et,-te skapa, -ar/-er; B: -t skjøn(n)a, -ar/-er; B: (-nn), -te smaka, -ar/-er; B: -t spara, ar/-er; B: -t spela, ar/-er; B: (-i-, -e-) t stira, -ar/-er; B: (-rr-) -a, -et stola, -ar/-er; B: -t svara, -ar/-er; B: -t tina, -ar/-er; B: -a, -et, -te tvila, -ar/-er; B: -t våga, -ar-/-er; B: -a-, et, -de 35 Både a- og e-verb, men neppe som blanda bøying; eks. (Innst. + Venås 1990: 115) beita, -ar/-er; B: -a, -et festa (gjere fast), -ar/-er; B :-a/-et flytta, -ar/-er; B : -a, -et gifta, -ar/-er; B : -a, -et løfta/lyfta, -ar-/-er; B : (-ø-), -a, -et skifta, -ar/-er; B : -a, -et smetta, -ar/-er; B : smatt (st.v) skvetta (sprute), -ar/-er; B : -a, -et velta, -ar/-er; B : -a, -et gjerde, -ar/-er; B : -a, -et herde, -ar/-er; B : -a, -et (Venås: Nynorsk grammatikk. 1990) 36 Svake verb, ere-verb! GALE > RETT! analyserar > analyserer! fungerar > fungerer! illustrerar > illustrerer! interagerar > interagerer! karakteriserar > karakteriserer! markerar > markerer! plasserar > plasserer! representerar > representerer! studerar > studerer! varierar > varierer 37 2

3 I skrift skal det vere: (å) studere / studera studerer studerte (har) studert -ere-verb, framhald Men ofte i talemål:! å studere/-a studerar studerte studert (Vestl. o.a.st.)! å studere studerar studera studera (Telemark) 38 -ar i presens?! GALE > RETT! uttrykkar > uttrykk(j)er! ynskjar > ynsk(j)er, ønsk(j)er! løpar > lauper, spring, renn! spillar > spelar, speler (bm: spille, spelle) (og NN = BM: spiller ( øydeleggje, miste )! (til)høyrar> høyrer! visar > viser! øvar > øver (obs!) 39 Svake verb, e-verb; preteritum, supinum; kort A) -de (stemd lyd) etter stemde konsonantar i slutten av stamma, dvs. d, g, v, eller vokal Hugseord for desse konsonantane: «V-DAG» (arbeide) arbeidde, (bygg(j)e) bygde, (leve) levde, (tru) trudde arbeidd/-dt, bygd/-t, levd/-t, trudd/-tt å vørde/vyrde vørde/vyrde vørdt/vyrdt å melde melde meldt å sende sende sendt å ring(j)e ringde ringt B) -te etter ustemde konsonantar, dvs. etter f, k, p, s, t; Hugseord for desse konsonantane: «FLASKEPOSTAR» (obs. ikkje L og R; sjå kommentar om eit par sider) trefte, bakte, kjøpte, reiste, knytte treft, bakt, kjøpt, reist, knytt C) L, M, N, R stammeutgang (rot) med ulike endingar (eigne sider) 40 3

4 A) Svake verb, e-verb, stemte konsonantar D: øyde - øydde - øydd/-dt (d etter vokal) arbeide - arbeidde - har arbeidd/arbeidt (d etter vokal) melde - melde - har meldt (d etter konsonant) sende - sende - har sendt (d etter konsonant) G: bygg(j)e - bygde - har bygd/bygt (jf. BM) (g etter vokal) ring(j)e - ringde - har ringt (g etter konsonant) (ev. N) V: leve - levde - har levd/levt (jf. BM) (v etter vokal) VOK: tru trudde - har trudd/trutt (vokal) J-verb, sjå telje-verb seinare selje - sel - selde selt (j-verb) (selje, sel) krevje krev kravde kravd/kravt (j-vb, d/t etter v) 41 B) Svake verb; -te etter ustemte konsonanter, dvs. etter f, k, p, s og t; treffa - trefte - har treft baka - bakte - har bakt (+ a-verb) ønskja - ønskte - har ønskt kjøpa - kjøpte - har kjøpt reisa - reiste - har reist knyta knytte har knytt Hugseord for desse konsonantane: «FLASKEPOSTAR» Språkrådet, og innstillinga, brukar «FLASKEPOSTAR» som hugse-ord. L og R følgjer ikkje dette fullt ut. Derfor er dei to bokstavane ikkje understreka ovanfor. Meir om bl.a. L og R etter dette. 42 C) Svake verb, e-verb, L, M, N, R; preteritum, supinum; sjå kommentar neste side Dei stemde konsonantane l, m, n og r til slutt i stamma. L: etter vokal +t: -te; kvil-te -t L: etter -gl: -de; segl-de, sigl-de -t (L: j-verb (dvs. utanom e-verba): -d, sel-de -d/-t) M: etter etter m(m) : -de eller -te; skrem-de/-te -t M: etter rot med -øy-: -de; drøym-de (fellesregel) -t N: etter vokal + n: -te; (meine) mein-te -t (ev. òg NG) N: etter -enn: -de/-te; (brenne) bren-de/-te -t N: etter annan konsonant + n: -de; nemn-de, regnde (-a) -t N: etter rot med -øy-: -de; løyn-de (fellesregel) -t R: hovudregel: -te; før-te, interesser-te -t R: etter rot med -øy-: -de; høyr-de, køyr-de (fellesregel) -t Fellesregel vist ovanfor: -de i e-verb med diftongen øy i rota. 43 4

5 C) Svake verb, e-verb, L, M, N, R; kommentarar E-verb med konsonantane L, M, N og R kan i hovudsak ha te i preteritum (fortid). For M er det valfritt mellom te og de. Desse hovudreglane står i første linje for kvar bokstav på førre side. Verb med diftongen øy i rota skal berre ha de i preteritum. Sjå oppføringar etter M, N og R. OBS: Følgjer ein reglane som er nemnt like ovanfor her, treff ein stort sett bra. Sjå elles unntak for «gl», «enn» og «mn». 44 C) L, M, N, R; eksempel på bøying føla følte har følt kvila kvilte har kvilt døm(m)e - dømde/dømte - har dømt (-m(m)) drøyme drøymde drøymt (diftongen øy i rota) meina - meinte - har meint kjenne - kjende/kjente - har kjent (-enn) nemne - nemnde - har nemnt (n etter konsonant) løyne løynde løynt (tilsv. røyne) føra - førte - har ført høyre høyrde høyrt (øy i rota) 45 Telje-klassa I houvdsak med j-. Presens utan ending. Ofte, men ikkje alltid, vokalskifte, dvs. i-omlyd i inf. og presens. telje tel talde talt (fortelje..) spørja spør spurde spurt smørja smør smurde - smurt symja sym sumde sumt (svømme, -er, -te, -t) burda bør burde - burt skilja skil skilde skilt (eit skilje) selja sel selde selt setja set sette sett 46 5

6 Svake verb, e-verb, spesielle endingar Rot som endar på lang vokal, får kort vokal pluss ending i fortidsformene. Endinga blir skriven med dobbel d eller t, dvs. dd eller tt, for å markere kort vokal og tilhøyrande lang konsonant. F.eks.: trudde, trudd/trutt. D-ar frå stamma blir ståande framfor endinga -t når stamma endar på konsonantgruppene ld og nd, f.eks. meldt, sendt, som i bokmål. Det siste gjeld ikkje j-verb (telje-klassa), f.eks. selt i supinum (og perf.part.). 47 -øy, -øygd /ny / bøya/-e bøyer - bøygde bøygd/-t nøya/-e nøyer nøygde nøygd/-t -gj, -gjd følgja/-e følgjer følgde følgt fylgja/-e fylgjer fylgde fylgt følga/-e følger følgde - følgt 48 Knyte, knytte? N knyta/-e, knyter, knytte, knytt B knyte, knyter, knytte, knytt B knytte, knytter, knyttet/-a, knytt 49 6

7 Sterke verb, system 1 bite/-a, bit beit bite 2 bryte/-a, bryt braut brote 3 drikke/-a, drikk drakk drukke 4 bere/-a, ber bar bore 4* kom(m)e/-a, kjem kom kome 4* sove/-a søv sov sove 5 ligg(j)e ligg låg lege 6 fare/-a fer fór fare 7 få får fekk fått (Følgjer O. E. Haugen: Norrøn grammatikk Dels med unnatakstypar. Kulbrandstad har mange av dei same, i ulik orden.) 50 Sterke verb i nynorsk, svake i bokmål N lesa/-e, les, las, lese B lese, leser, leste, lest N drepa/-e, drep, drap, drepe B drepe, dreper, drepte, drept N vekse veks voks / vaks (2012) vakse B vokse, vokser, vokste, vokst (jf. òg å legge voks, vokset/-a) N halde held heldt halde (behalde..) B holde holder holdt holdt 51 Sterke verb i nynorsk, svake og sterke i bokmål (bm oftast svake) N gale gjel gol gale B gale, galer, galte/gol, galt N grava grev grov grave B grave, graver, gravde/grov, gravd N skina skin skein skine B skinne, skinner, skinte/skein, skint N suga syg saug soge B suge, suger, suget/suga/sugde/saug, suget/suga/sugd N vega, veg, vog, vege B veie, veier, veide, veid B vege, veger, vog, vegd 52 7

8 Svake verb i nynorsk, sterke i bokmål N hjelpa/-e, hjelper, hjelpte B hjelpe, hjelper, hjalp N treffa/-e, treffer, trefte, treft; B treffe, treffer, traff, truffet N trekk(j)a/-e, trekk(j)er, trekte, trekt B trekke, trekker, trakk, trukket N tvinga/-e, tvingar, tvinga, tvinga B tvinge, tvinger, tvang, tvunget N bringa/-e bringar bringa bringa B bringe bringer brakte brakt N lyda/-e lyder lydde lydd/lydt B lyde lyder lød lydt B lyde lyder lydde - lydd 53 Sterke og svake verb i nynorsk, svake i bokmål N treng(j)a/-e - treng(j)er trengde trengt (presse (på)) N trenga/-e treng trong trunge (ha bruk for) B trenge trenger trengte trengt (presse, ha bruk for) N pla plar pla (bruka (vane)) N pleia pleier pleidde (-dd/-tt) (stella, dyrka; bruka (vane)) B pleie pleier pleide pleid (stella, dyrka, bruka (vane),) B pleie pleier - pleiet/-a/-de (stella, dyrka) 54 Passiv hjelpeverb + infinitiv (-ast) eller perf.part. (-d,-t,-e), kan klassifiserast (inf.) blir klassifisert (perf.part.) 55 8

9 Passiv, eksempel på feil ein frase klassifiserast som ledd eller del av ledd -> ein frase blir/vert klassifisert som ledd eller del av ledd -> ein frase kan klassifiserast som ledd eller del av ledd..., fordi det assosierast med......, fordi det blir/vert assosiert med kan seiest å tilhøyre... - > kan seiast å tilhøyre (å seiast, seiest, sagdest, sagst) 56 Naken passiv, oppsummert klassifiserast (naken passiv) - passivform med -ast o.a. utan hjelpeverb (vert, skal) blir/vert klassifisert (samansett form i passiv) - med hjelpeverb 57 J-ar, verb med valformer, j etter g og k Sjå uttalereglar neste ark. Jf. Innstillinga for 2012, s. 76. E-verb: bygg(j)e bygg(j)er bygde bygd/-gt trekk(j)e trekk(j)er, trekte, trekt (BM: trekke, trakk, trukket) dekk(j)e dekk(j)er dekte dekt rekk(j)e rekk(j)er rekte rekt rykk(j)e rykk(j)er rykte rykt søk(j)e søk(j)er søkte søkt ønsk(j)e/ynsk(j)e ønsk(j)er/ynsk(j)er -kte kt Sterke verb: legg(j)e legg la lagt ligg(j)e ligg låg lege 58 9

10 J-ar og uttalereglar for g og k /ny / Skriftformer: bygge/byggje -- bygger/byggjer ønske/ønskje -- ønsker/ønskjer I mange dialektar blir opphavleg (dvs. frå norrønt/gammalnorsk) g og k (velarar) framfor bl.a. e palataliserte. Gjeld elles framfor fremre vokalar. Dvs. dei får ein j-lyd. bygg+e, bygg+er > /byggje/, /byggjer/ ønsk+e, ønsk+er > /ønsçe/, /ønsçe/ (ç = kj-uttale) Dette er grunnen til at verb og mange andre ord i nynorsk får j-ar etter g og k. Med 2012-rettskrivinga er slike j-ar i hovudsak valfritt. Infinitiv med a-ending følgjer same mønster. Dessutan skal det i dei fleste tilfelle ikkje skrivast j i substantiv i tilsvarande lydomgjevnader. Det er ein måte å skilje verb og substantiv i skrift sjølv om uttalen i dialektane kan vere lik. Eksempel på neste ark. 59 J-ar Verb med eller utan j, substantiv utan å ynsk(j)e/-a -- eit ynske (jf. neste) å ønsk(j)e/-a eit ønske (jf. førre) å styrk(j)e -- ein styrke å stykk(j)e (opp) -- eit stykke å søkk(j)e -r, -kkte, -kkt (m. obj., transitivt) -- eit søkke (å søkke, sokk, sokke; utan obj., intransitivt) å tenk(j)e -r, -nkte, -nkt -- ein tanke å skygg(j)e -- ein skugge, eit skygge (stad) å merk(j)e -- eit merke 60 J-ar, merkja / merka merk(j)a/-e, merk(j)er, merkte, merkt ( setje merkje på,.. spor, m.. seg ut, m.. seg(1), m.. ut) merka/-e, merkar, merka, -a ( bli var, kjenne, leggje merke til; m.. seg(2)) BM: merke, merker, merket/merka, merket/merka 61 10

11 J-ar; å søk(j)e, ein søk(j)ar /endra / søk(j)e søk(j)er søkte søkt subst.: ein søk(j)ar Normalt blir det ikkje g eller k pluss j framfor a. I dette tilfellet er det verbforma søkje (infinitiv minus e) som har fått avleiingsendinga -ar. Då følgjer j-en med. Som vi ser kan j-en uttelatast her. Grunnen er at det er slik for verbet. 62 J-ar, følgje, fylgje, følge å følgja/-e å fylgja/-e å følga/-e (2012) eit følgje eit fylgje eit følge (2012) 63 * J-ar, rekkje / rekke (ekstra) N1 å rekke - rekk rakk rokke ('nå (fram), strekkje til ) N2 å rekk(j)e - rekk(j)er rekte rekt ('strekkje fram'; løyse opp ; gå i rekkje ) B1 (N1) å rekke rekker rakk rukket ('nå (fram), strekkje til) B2 (N2) å rekke rekker rakte rakt ( strekkje fram ) B3 (N2) å rekke rekker rekte / rekkte / rekket rekt / rekkt / rekket ( løyse opp ) N ei rekk(j)e ('rad', 'overkant på rekkverk på båt'; av å rekkje) 64 11

12 * Reke (ekstra) N reke rek rak reke B reke reker rekte rekt 65 * Strekkje / strekke (ekstra) å strekk(j)e -r, -kte, -kt (strekk(j)e seg, strekke ut armen) å strekke, strakk, strokke (strekke til, vere nok ) ei strekk(j)e (landstrekkje; strekning ) 66 J-ar før -ing, 1; /endra / j etter g og k fell bort framfor ing-ending -gj+ing > -ging -kj+ing > -king E-verb (døme-klassa): bygg(j)e > bygging følg(j)e > følging, oppfølging (jf. neste) fylgje > fylging, oppfylging (jf. førre) strekk(j)e > strekking lækje > læking (vb: -æ-; sb: lækjar, lege) Sterke verb: leggje > legging liggje > ligging Dette følgjer den generelle skriveregelen i norsk om at det ikkje skal vere j framfor i og y. I praksis gjeld dette e-verb og sterke verb

13 J-ar før -ing, 2; j etter andre konsonantar /endra / A-verb (kaste-klassa): byrje > byrjing vitje > vitjing olje > oljing Telje-klassa: setje > setjing (sette > setting) smørje > smørjing symje > symjing (svømme > svømming) telje > teljing velje > veljing Etter andre konsonantar enn g og k framfor j blir ståande sjølv om det kjem j framfor i. Dersom j-ane hadde blitt tekne bort her, ville dei fleste orda blitt vanskelge å forstå:!viting, oling!,!veling. I praksis gjeld dette a-verb (kaste-klassa) og telje-klassa. 68 J-ar og imperativ /endra / A-klassa: olje oljar olja > olj!, olja! byrje byrjar byrja > byrj!, byrja! vitje vitjar vitja > vitj!, vitja! E-verb: følg(j)e følg(j)er følgde > følg! fylgje fylgjer fylgde > fylg! (Tradisjonell/gammal form, med j.) Telje-klassa: telje tel talde > tel!; fortelje fortel fortalde > fortel! velje vel valde > vel! setje set sette > set! skilje skil skilde > skil! spørje spør - spurde > spør! Sterke verb: legg(j)e legg la > legg! ligg(j)e ligg låg > ligg! 69 Verb, j-system, kortform Meir her: (sjå neste side) OBS! Også verb utan -j- i dei alle klassene unnateke telje-klassa. a-verb byrje byrjar byrja byrja byrjing byrj! byrja! e-verb, stemt kons. e-verb, ustemt k. bygg(j)e bygg(j)er bygde bygd/-t bygging bygg! rykk(j)e rykk(j)er rykte rykt rykking rykk! telje-klassa telje tel talde talt teljing tel! sterke verb ligg(j)e ligg låg lege ligging ligg! 70 13

14 Adresse frå førre side