F Y R E M Æ L E Anders Søvdsnes

Transkript

1 F Y R E M Æ L E I møte den 22. mai 1954 gjorde forstandarskapet i Sande og Rovde Sparebank vedtak om å få utgjeve eit skrift til banken sitt 60 års jubileum 2. juli Som nemnd til å stå fyre arbeidet med skriftet valde forstandarskapet: Petter Bringsvor d. e., Torvald Både og Anders Søvdsnes, den siste som formann. Nemnda vart samd om at Søvdsnes skulde skriva skriftet, og dei andre lemene skulde vera hjelpsame med å samle stoff. Fyrste bolken i dette skriftet - om dei økonomiske tilhøve - tykkjes vel vera i lengste laget. Men ein lyt sjå det so at den jamne framgangen ein ser gjenom det meste av fyre hundradåret - serleg overgangen frå leiglending til sjølveigar, og frå teigblanding til samla bruk - hadde skapt grunnlaget for den store framvokstren og omskiftet, som tok til i siste luten av hundradåret - både i gardsdrift og fiske. Og med ei stendig aukande omlegging til pengehushald, og krav etter reide pengar. Ein vil alltid ha lettast for å skyne og å verdsetja si eiga tid når ein ser ho på bakgrunn av det som før hev vore. Det eg likevel hev lagt størst vekt på, er å syna det verd sparebanken hev havt for folket i Sande og Rovde. Dei viktigaste kjeldene til skriftet er: Banken sine møtebøker og andre protokollar, N. Rygg: «Norges Banks Historie» Kristiania Lensmennene og fylkesmennene sine 5 års-meldingar, Gunnar Solli: «Møre Landbruksselskap », Paul Moltu: «Fiskarsogn frå Sunnmøre og Romsdal», Ålesund 1932, Kristian Bugge: «Ålesunds Historie», Ålesund 1923, Ingebrigt Frøystad si dagbok , Gudbrand Thesen: «Beskrivelse af Romsdals Amt», Christiania 1861, «Beretning om fiskeriutstillingen i Ålesund 1864», Bjarne Rabben: Herøy og Leikong Sparebank ». Dessuten hev dei andre lemene i skriftnemnda, og dei som hev havt, og hev arbeid i banken, og andre, gjeve gode opplysningar. Eg seier dei alle takk. Rovde januar Anders Søvdsnes

2 47 KRIGSÅR OG MILLOMKRIGSTID Krigsutbrotet i august 1914 kom i ei tid med gode framtidsvoner. Det var ein ålmen tanke, eller i all vissa ei von at det ikkje lenger kunde verta krig millom kulturfolk. Det vart no på mange vis ei vanskeleg og ottesam tid ogso for dei som ikkje kom beinveges med i krigen. Det vart store vanskar med handelen på utlandet. Mange kornlastar som skulde til Noreg gjekk til botnar etter åtak frå tyske krigsskip. Mange av sjøfolka våre fekk ei våt grav. Det vart rasjonering på omlag alle varer. Og det vart knapt for mange både med brød og sul. Men den norske handelsflåten siglde inn store summar. Fisket slo bra til. England og Tyskland tevla om dei norske fiskevarene, og prisane gjekk opp. Vinteren 1916 var sildeprisen oppe i millom kr og 60.- for målet (150 liter). Det vart rike pengetider. Handelsfolka slo seg opp. Det vart ei jobbetid. Skipsluter gjekk frå den eine til den andre til stendigt stigande prisar. Sume på bygdene gav seg ogso med i dansen kring gullkalven, men det enda jamnast ringt. Krigsutbrotet gjorde ikkje nemnande brot i banken si verksemd. I møte den 8. august hadde styret for seg eit skriv frå Finansdepartementet om at innskytarane ikkje måtte få ut større summar enn som trongst til livsopphald. I møte den 15. august vart det vedteke ikkje å betale tit nye lån før ein «har mere overblikk over stillingen». Den 15. september fekk både Sande og Rovde låne pengar til proviantering. Og i åra frametter lånte kommunane etter måten store summar til provianteringa. Frå oktober var bankverksemda i gang att som vanleg. Pågangen etter båtlån heldt fram. Det var no jamnast til nye og større båtar.

3 48 For det fyrste merka ein ikkje so mykje i banken til dei rike pengetidene. Ved utgangen av 1915 var innskotssummen auka berre med kr frå året før. Til forstandarskapsmøtet den 15. juli 1914 var det kome melding frå kommunane om at kommunelækjar-stillinga var omskipa til distriktslækjar-stilling, og at lækjaren skulde ha heile huset på Haugen. Møtet ga styret pålegg om å få utgreidd spursmålet om bygging av eit bank- og kommunehus. Banken fekk no husrom hjå handelsmann Rasmus Seljeset på Haugen. Styret hev fyre hussaka i møte den 15. desember. Adolf Thorseth og Paul Sandvik vart valde til å få utarbeidd teikningar, og å få tilbod på tuft, «i eller at med Larsnes - i Sande eller Rovde». 22. jan hadde styret fyre byggespursmålet att, serleg spursmålet om tuft. Med tanke på bygging på Larsnes, som er i Rovde, krev styrelemene frå Sande at det må verta fastsett at bankskatten og doktorskatten «må tilfalde Sande i samme forhold som før». Adolf Redse fører dette til møteboka: «Eg meiner at banken må vera ei sak for seg sjølv, og skal banken byggja må det vera på Larsnes, elles vil ikkje eg stemma for å byggja. Bankskatten kan sjølvsagt ikkje vera tale um anna enn å dela som før». Utfallet av denne togdraginga om staden for banken, vart at forstandarskapet gjorde vedtak om å kjøpa tuft hjå Karoline Rønneberg på Larsnes. Prisen var kr På styremøte den 23. august var formannen og varaformannen i forstandarskapet tilstades for å vera med å taka avgjerdsle om burtsetjing av bygging av bankhuset. Det vart skrive kontrakt med Sivert Storegjerde for ein byggjesum på kr Utanom kjellar skulde huset vera i tvo høgder. I fyrste høgda skulde vera tvo rom for banken og ein stor møtesal, og i andre høgda eit husvære. Fullt ferdig kosta huset kring kr Fyrste møtet i det nye bankhuset vart halde den 8. juli «So er då vårt ynskje at Sande og Rovde Sparebank framleis må trivast og veksa, soleis at det kan verta til lukke for folkje», er det skrive i møteboka. I same møte vart det vedteke å byda kommunane å få leige husværet og fritt bruk av møtesalen for kr årleg. Husværet var tenkt som bustad for ein dyrlækjar. Men frå 1918 kom banken til å nytta husværet til bankkasseraren. Kommunen fekk nytta møtesalen utan godtgjerdsle.

4 49 Men den 19. mai 1917 brann bankhuset ned til grunnen. Storegjerde bygde huset oppatt etter same teikning som det fyrste. Attåt trygdesummen måtte banken skyta til kring kr Huset var ferdigt i mai I millomtida heldt banken til i Rønneberg sitt forretningshus på Larsnes tok pengeflaumen til å melde seg for ålvor ogso i banken. Utanom lån til nye båtar, minka det med spurnad etter lån frå det jamne folket. For å få avlaup for pengane vart det gjevne nokre større lån. Gjerdsvika Elektrisi.tverk fekk eit lån på kr , Romsdals amts provianteringsråd eit på kr , og det vart teke luter for kr i Kristiansunds kommunelån, og kjøpt andre verde-papir. Jakob Bjørlykke sa opp stillinga si som kasserar frå 1. juli Som påskyning løyvde forstandarskapet honom ei gåve på kr Det vart kjøpt eit gullur, og resten fekk han i pengar. Som ny skrivar vart tilsett sorenskrivarkontorist A. Dyrhaug, men han tok ikkje stillinga. So vart Ansgar Kragset tilsett, men om ei

5 50 kort tid vart han sjuk, og bror hans, August Kragset, gjorde teneste for han året ut. Kragset sa so opp stillinga. Toralv Ness, læraren i Dalebygda, vart so tilsett med ei årsløn på kr , og fritt husvære i banken. Det var ogso desse åra mange brigde i renta. I januar1815 vart ho sett til 4 1/2 prosent for innskot og 5 1/2 for utlån. Etter mange brigde fram gjenom åra, var ho i 1921, for vanlege innskot 6 prosent, og på 6 mnd. oppseiing 6 1/2 når innskotet var minst kr Utlånsrenta 6 1/2 prosent. I 1922 var utlånsrenta oppe i 7 prosent vart renta for kommunale lån sett til det same som for andre lån. Frå 1921 er det slutt med lån mot vekselobligasjonar. Dette var ein stor fyremun både for banken og låntakarane. Ved lån mot vekselobligasjonar måtte det skrivast ut ny obligasjon med nye påskrifter av kausjonistane for kvar gong lånet skulde fornyast, jamnast ein gong for halvåret. Høvde det då so att ein kausjonist ikkje vilde skriva på att, var det å fara rundt og trygla etter nye. Det var vel ofte for mange ein tung gang. Dei skuldbreva som sidan hev vore nytta stend ved lag i 10 år. Krigen slutta sist i Det vart no eit brått og stort omskifte. Det var slutt med dei rike pengetidene. Både dei som sat i bankane og andre, var vel budde på at dei rike pengetidene ikkje kunde halda fram. Men ingen hadde vel venta at omskiftet skulde koma so brått og so hardt. Dette var ei heimskrise som kom til å råka mest heile verda. «Dansen kring gullkalven er slutt, bankar og handelshus fall overende, det finansielle ragnarok var inne», skriv Odd Vollan i «Borgund Sparebank ». Åra frå 1917 til fyrst i 20 åra var heller ringe fiskeår. Frå 1919 minka det burt med båtlåna. Mange av låna no frametter var auking av eldre lån, og som i mange høve gjekk til betaling av forfaldne renter. Det var ogso mange «mindre lån til livsopphold». Frå no tek vanskane med båtlåna etter kvart til å melda seg. Det var dei som sist i krigen hadde kosta nye, og etter måten store båtar som fyrst kom i vanskar. Og fram gjenom 20 og 30 åra var arbeidet med dei misshaldne båtlåna av dei vandaste oppgåver for bankstyret.

6 51 Det var framleis innsett ikkje so lite pengar. Men det var ogso mykje oppseiing og uttak. Og frå 1920 er uttaket større enn innskota, sume år munaleg større. Det vert no trekt sterkt på innskot i andre bankar. Vanylven og Syvde sparebank sa seg viljug å låna banken kr til ein 1 /2 prosent lågare rente enn vanleg. Det vart til at Vanylvs-banken tok over lånet til Gjerdsvika Elektrisitetsverk, som no var på kring kr Midt i 20 åra var det nokre gode fiskeår. Og frå sist i 1923 ser det ut til at det hev vore noko meir pengar i omlaup fekk Møre fylke eit lån på kr Ålesunds Kreditbank var rekna for å vera tryggaste banken i Ålesund, men i 1921 laut han stengja. Same vegen gjekk det ogso med dei andre forretningsbankane i Ålesund, og med mange bygdebankar. Når Kreditbanken stengde hadde Sande og Rovde Sparebank eit innskot i denne banken på kr Det meste av dette gjekk tapt vart det teke kr av fondet til ei fyrebils avskriving på tapet i Kreditbanken. Men trass i del vanskar som melde seg ogso for Sande og Rovde Sparebank, ser ikkje kontrollnemnda so myrkt på stoda hev nemnda skrive i møteboka : «Elles finn kontrollutvalet kunne gjeva direksjonen det vitnemålet, at det hev vareteke bankens interesser godt, slik at det hev gjeve bankens innskytarar god trygd og sikra størstedelen av fondmidelen. Kassestyraren gjer sitt arbeid i banken med interesse og dugleik». Og i 1925 : «Um arbeidet i banken dette året vil kontrollnemnda segje, at der både

7 52 frå direksjonen og kassestyraren er synt dugleik og varsemd, som kjem vel med fyr å skape trygd i desse sers vande tider me er komne upp i. Banken si stode er etter vår meining god». Men åra som kom skulde vorta vanskelege nok. I møte den 28. august 1928 peikar kontrollnemnda på 87 lån som er misshaldne. Og det auka på i åra som kjem. Ved utgangen av 1934 er det 130 misshaldne lån. 18. april 1936 er det 173 lån som stend eit år eller meir til rest med renter. I mange høve seier kontrollnemnda «Må ordnast ved tvang», og «Må ordnast ved inndriving». Styret gjorde mange vedtak om tvangsauksjon. Det kom jamnast til ei ordning slik at auksjonskravet vart kalla attende. Men det var ikkje til å koma framom at styret måtte nytta tvangsrådgjerder for å få ei skuldordning. Det var i denne tida halde 76 tvangsauksjonar i Sande og Rovde, - 66 i Sande og 10 i Rovde. Av desse var 31 kravd av sparebanken - 25 i Sande og 6 i Rovde. Det måtte vera ei hard påkjenning for styret soleis å sjå seg nøydd

8

9

10

11

12

13

14

15

16