Partia og partisystemet

Transkript

1 Kapittel 6 Partia og partisystemet «Representativt demokrati kan ikkje fungere skikkeleg utan ulike politiske parti. Partia gjev veljarane ein reiskap til å uttrykkje seg ( ) og gjev dei ulike politiske alternativ. Likevel er det stor misnøye med politiske parti rundt om i verda: Partia manglar tilliten til veljarane eller lir av institusjonelle problem.» The International Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA) Partia spelar ei svært viktig rolle i den politiske styringskjeda, som vi introduserte i kapittel 5. Dei høyrer til dei viktigaste bindeledda mellom folket og dei politiske avgjerdstakarane. Samtidig ser vi, som i sitatet ovanfor, at mange er urolege over stillinga til partia i vår tid. I dette kapittelet ser vi på rollene og utfordringane til partia i det norske demokratiet. Komikarane Johan Golden og Atle Antonsen grunnla i år 2000 eit politisk parti som heitte Det Politiske Parti. Dei stilte lister til stortingsvalet i 2001 og gjorde det godt ved skulevala. 79

2 DEL 2 KAPITTEL 6 PartiA og partisystemet Rolla til partia i offentleg politikk Politiske parti er organisasjonar som stiller kandidatar ved val til offentlege politiske organ. Slik prøver dei å påverke samfunnsutviklinga. For partia er kampen om veljarane starten på kampen om makt og påverknad. Partia har to andlet: det eine vender mot veljarane i eit forsøk på å vinne popularitet og auke maktgrunnlaget sitt, og det andre vender mot medlemmene i arbeidet med å skape ein slagkraftig organisasjon. Det finst ingen formelle reglar for kva rolle partia skal ha i politikken. Likevel kan vi peike på nokre viktige funksjonar dei har i vår tid. Dei politiske partia mobiliserer og rekrutterer, det vil seie driv kampanjar for å få tak i veljarar og medlemmer til partiet sitt driv politisk sosialisering, det vil seie spreier kunnskap om politisk arbeid, skolerer medlemmene og dei tillitsvalde og arbeider for å få fram nye kandidatar til politiske verv fungerer som politiske verkstader, det vil seie stader der folk med meir eller mindre samanfallande interesser diskuterer og utviklar planar og strategiar formulerer politiske mål, mellom anna avdekkjer problem og utfordringar i samfunnet og lagar prinsipp- og korttidsprogram utgjer alternativ ved val ved at dei konkurrerer med andre parti om veljarane medverkar til ansvarleg styring av samfunnet, mellom anna ved at dei syter for at landet har ei regjering Det norske partisystemet i dag Med omgrepet partisystem meiner vi kor mange parti det er i eit land forholdet mellom storleiken på dei avstanden mellom dei i politiske saker Partisystemet varierer frå land til land og endrar seg over tid. Vi skal sjå nærare på det norske partisystemet av i dag. Talet på parti Ved stortingsval har veljarane i mange år for ein stor del samla seg om dei same sju større partia: Sosialistisk Venstreparti, Arbeidarpartiet, Senterpartiet, Kristeleg Folkeparti, Venstre, Høgre og Framstegspartiet. Det finst òg fleire mindre parti i Noreg, mellom dei Arbeidaranes Kommunistparti (marxist-leninistane), AKP(m-l), som har stilt til val gjennom Raud 80

3 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 Forholdet mellom partia har endra seg mykje. I mange år var det Høgre og Arbeidarpartiet som var dei to store, med Arbeidarpartiet som det desidert største. No er Framstegspartiet større enn Høgre og av og til på meiningsmålingane like stort som Arbeidarpartiet. Valallianse og Raudt. Dette partiet har vore representert på Stortinget i berre éin periode, men har hatt representantar i mange kommunestyre. Kystpartiet kom på Stortinget for første gong ved valet i Noregs Kommunistparti har ikkje vore representert på Stortinget sidan Storleik Ein klar tendens dei siste åra er at oppslutninga om partia ved val og meiningsmålingar svingar kraftig. Ein hovudtendens er at veljarane ser ut til å spreie seg jamnare mellom dei fire fem største partia. Ved stortingsvalet i 2001 mista Arbeidarpartiet store veljargrupper. Stortingsvalet i 2005 gav ny framgang, men svingingane viser at det ikkje lenger er like sjølvsagt at Arbeidarpartiet skal vere ein god del større enn andre parti. I 2005 var Framstegspartiet det nest største partiet i landet, medan Høgre gjekk sterkt tilbake. Framstegspartiet utfordrar stadig oftare den tradisjonelle rolla Høgre har hatt som det leiande partiet på borgarleg side. Kristeleg Folkeparti, Sosialistisk Venstreparti, Senterpartiet og Venstre har dei siste tiåra hatt støtte frå berre rundt 4 10 prosent av veljarane. 81

4 DEL 2 KAPITTEL 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET Politisk avstand Korleis er det med den politiske avstanden, det vil seie kor ueinige er partia? Parti med ein sosialistisk tradisjon utgjer i dag den såkalla venstresida i politikken, medan vi finn dei såkalla borgarlege partia på høgresida eller i det såkalla sentrum. Denne inndelinga tek utgangspunkt i det tradisjonelle synet som partia har på rolla til staten og skattenivået. Venstresida Venstresida i dag snakkar ofte om å gje staten betre høve til å fordele gode og yte velferdstenester. Ein sterk stat er nødvendig for å motverke dei uheldige sidene ved den frie marknaden og skape like vilkår for alle, hevdar dei. Partia på venstresida byggjer framleis på tradisjonar frå marxismen og sosialismen, jamvel om det blir stadig mindre tydeleg i parti som Sosialistisk Venstreparti og Arbeidarpartiet. Difor er det meir presist å kalle partia sosialdemokratiske. Høgresida Høgresida meiner at marknaden ofte finn dei mest effektive løysingane, og at ein difor kan redusere dei statlege inntektene frå skattar og avgifter som skal byggje opp eit omfattande offentleg tilbod. Privat eigedomsrett og fridom for individet står sterkt. Vi finn òg ynske om å styrkje kristne verdiar og nasjonale særpreg i ein del grupper på høgresida. Høgresida byggjer på tradisjonane frå liberalisme og konservatisme (sjå side 92). Slik ser det norske partilandskapet ut, ført i pennen av Carl I. Hagen. Sentrum Venstre, Senterpartiet og Kristeleg Folkeparti har tradisjonelt vore ein del av høgresida i norsk politikk. Dei tre partia har likevel fleire standpunkt som plasserer dei mellom Arbeidarpartiet og Høgre. Difor blir dei ofte kalla sentrum i norsk politikk. I 1990-åra prøvde partia å lansere sentrum som eit sjølvstendig regjeringsalternativ. Noko av bakgrunnen for det var motstanden i dei tre partia mot EU-medlemskap og vektlegging av miljøvern og interessene til distrikta. Sentrumspartia blir ofte omtala som sosialliberale (sjå side 92). 82

5 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 Ein politisk fargeskala Venstresida, høgresida og sentrum er grove inndelingar. Det kan vere nyttig å sjå for seg ein skala, gjerne ein fargeskala, mellom ytste «mørkeraude» venstre og ytste «mørkeblå» Høgre. Partia blir plasserte på denne skalaen ut frå kor mykje dei skil seg frå andre parti i ulike spørsmål. Framstegspartiet er eit parti som ikkje har ein fast plass på skalaen. Dei er sterke tilhengjarar av private løysingar og låge skattar og avgifter, men forsvarar òg store statlege overføringar til mellom anna omsorg og helse. Politikarar frå Framstegspartiet plasserer sjeldan sitt eige parti på høgrefløya, slik samfunnsforskarar, journalistar og veljarar ofte gjer. Pragmatisk: som held seg til fakta og sak og prøver å oppnå praktiske resultat i motsetning til å halde seg til spekulasjonar og teoriar Polarisering og motsetningar Ovanfor såg vi at det tradisjonelle skiljet mellom høgresida og venstresida kan ha å gjere med synet på rolla til staten. Men ofte er det andre stridsspørsmål som får fram skilnadene mellom partia i vår tid. Det er ein skarp front mellom Sosialistisk Venstreparti og Raud Valallianse / Raudt ytst på venstresida og Framstegspartiet på høgresida. Senterpartiet og til dels Kristeleg Folkeparti har òg gått sterkt ut mot mange av dei politiske utspela frå Framstegspartiet. Det er særleg synet på innvandring, kriminalitet, alkohol og privatisering som har skapt dei skarpe frontane mot politikken til Framstegspartiet. At partiet vil bruke meir av oljeinntektene våre, har òg ført til hissig debatt. Eit anna konfliktområde er forholdet som Noreg har til Europa. Kvar gong spørsmålet om norsk medlemskap i EU kjem opp, blir motsetningane mellom partia svært tydelege. Andre saker med klare frontar er synet på miljøvern og statleg stønad til utkantstrøk. Ei sak som truleg kjem til å skape uro i lang tid framover, er den omorganiseringa av offentleg sektor som er i gang. Her tek partia standpunkt i tråd med den klassiske inndelinga i ei venstreside og ei høgreside. Usemja er stor om korleis tilbodet til befolkninga kan betrast, samtidig som ordningane skal vere rimelegast mogleg for staten. Ikkje minst har organiseringa av den offentlege skulen vorte ein viktig del av denne debatten. Alle partia i dag er einige om at det trengst ein robust velferdsstat, men omfanget og organiseringa av velferdsordningane blir framleis livleg debattert. Meir pragmatiske parti Jamvel om det framleis finst fleire viktige stridsspørsmål i norsk politikk, er skilnadene mellom partia stadig vanskelegare å få auge på. Hovudtendensen gjennom fleire tiår er at partia både på høgresida og på venstresida glir inn mot sentrum i politikken. Partia blir stadig mindre opptekne av dei ideologiske tradisjonane og prinsippa sine. I staden legg dei vekt på å vinne veljarar og finne løysingar på aktuelle samfunnsproblem. Vi seier at dei er meir pragmatiske. Eit viktig skilje mellom partia har å gjere med kva for sosiale grupper dei tradisjonelt representerer. Litt firkanta kan vi seie at Senterpartiet har forsvara interessene til bøndene, Arbeidarpartiet har vore talerøyr for industriarbeidarane, og Høgre har stilt seg i spissen for dei øvste samfunnslaga. I dag ser vi at 83

6 DEL 2 KAPITTEL 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET forholdet mellom partia og spesielle samfunnsgrupper blir stadig lausare. Arbeidarpartiet og Høgre tek ofte same standpunkt i viktige saker i Stortinget. Eit døme er den store pensjonsreforma som vart vedteken etter eit kompromiss mellom dei to partia. Det har òg vore stor semje mellom Høgre og Arbeidarpartiet om hovudlinjene i den norske utanrikspolitikken sidan den andre verdskrigen. Dei sterkaste motstandarane vi ser i fjernsynet, er altså ikkje alltid like ueinige når det gjeld konkrete politiske vedtak i Stortinget. Norsk politisk historie: Demokratisering og velferdsstat Då Noreg fekk Grunnlova i 1814, var det norske styringssystemet nokså annleis enn i vår tid. To trekk legg vi særleg merke til: Den gongen fanst det ikkje parti og kongen hadde i praksis all makt over regjeringa. Noreg hadde ei nokså sjølvstendig stilling i unionen med Sverige , men vi var underlagde svensk utanriksstyre og ein svensk konge. Embetsmannsstaten I første delen av 1800-talet var dei viktigaste stillingane både i regjeringa, Stortinget og forvaltninga dominerte av nokre få velståande familiar. Kongen hadde i lang tid, også før 1814, gjeve mennene i desse familiane viktige offentlege embetsstillingar som offiserar, biskopar, dommarar osv. Dominansen til desse embetsmennene i norsk politikk kallar vi gjerne embetsmannsstaten. I 1814 hadde nesten halvparten av alle vaksne menn røysterett, men dei folkevalde embetsmennene gjorde ofte som dei ville. Dei første tiåra etter 1814 var idealet mellom norske politikarar å vere upartiske, frie representantar. Dei folkevalde skulle stå fritt til å ta dei standpunkta dei meinte var best for folket og nasjonen uavhengig av andre folkevalde og straumdrag i folket. Samarbeid og alliansar mellom politikarar såg ein på med mistru. Det var generell motstand mot formelt samarbeid og parti. Konfliktar og nye alliansar Utover på 1800-talet var det stadig fleire som meinte det var nødvendig å gå inn i alliansar for å få gjennomslag for viktige interesser. Djupe konfliktar om verdiar og interesser låg og gjæra mellom ulike grupper i samfunnet. Særleg tydeleg skiljelinja mellom by og land. Rett nok hadde bøndene fått røysterett i 1814, men det tok tid før det vart mogleg å utfordre eliten som rådde. Først kring midten av 1800-talet tok bøndene til å stemme sine eigne inn på Stortinget. Søren Jabæk utfordra dominansen til embetsmennene då han makta å samle folkevalde bønder i Bondevennene i 1860-åra. Urbanisering, industrialisering og det aukande utdanningsnivået skapte stadig nye grupperingar og fellesskap. Mange kasta seg inn i samfunnsdebatten og hadde sterke ynske og meiningar om statsstyret. Akademikarar, som juristar og ingeniørar, var ei av gruppene som voks sterkt i byane. I 1870-åra 84

7 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 fekk juristen og stortingsrepresentanten Johan Sverdrup i stand ein allianse mellom folkevalde akademikarar og bønder. Kvifor meinte Sverdrup det var nødvendig med ein slik allianse? Mange ynskte seg meir effektive politiske organ som ikkje berre var prateklubbar for dei mektige i samfunnet, men var godtekne av folket. Bøndene ville avgrense utgiftene i statsbudsjettet og få meir lokalt sjølvstyre. Akademikarane i byane ville ha meir folkestyre og sterkare satsing på utdanning. Begge gruppene ville gjerne svekkje makta til embetsmennene. Mot dei stod dei som ville halde på den sterke kongemakta og embetsmannsstyret. Parlamentarisme og parti Kong Oscar II. Stortinget pressa kongen til å utnemne Johan Sverdrup til statsminister i I Grunnlova står det at kongen sjølv skal velje eit råd av menn, ein praksis som vart følgd heilt til 1880-åra. Det gjorde at Stortinget hadde liten innverknad på kven desse statsrådane var, og korleis dei regjerte. I perioden sytte maktfordelingsprinsippet for at kongen og dei utvalde statsrådane hans ikkje hadde tilgjenge til Stortinget. Og Stortinget hadde lite høve til å drive effektiv kontroll med kongen og regjeringa. Kongen og regjeringa kunne i praksis nekte å gjennomføre vedtak som Stortinget hadde gjort, utan at det fekk særlege konsekvensar. Ein heller stor del av den politiske makta i Noreg var på denne måten samla hos kongen og vennene hans i embetsmannsfamiliane. I 1869 var embetsmennene komne i mindretal på Stortinget. Då vart det vedteke at Stortinget skulle møtast årleg. Dette styrkte den politiske rolla til Stortinget mykje. I 1870-åra vart kong Oscar II og regjeringa hans pressa frå skanse til skanse. Kjernen i striden var fleire stortingsvedtak om å tvinge regjeringa til å møte for Stortinget. Kongen meinte han kunne stoppe dette med eit absolutt veto, men det avviste Stortinget. Lova om møteretten til statsrådane i Stortinget, i praksis møteplikt, vart vedteken trass i motstand frå kongen. Riksretten straffa statsrådane for å ha gjeve kongen råd i strid med det Stortinget ville. Kort tid etter riksrettsdommen kjende kong Oscar II seg pressa til å utnemne ei regjering som hadde tillit i Stortinget. Johan Sverdrup vart statsminister. Grunnlaget var lagt for parlamentarisme. Litt etter litt fekk landet ei ordning der statsrådane måtte stå til ansvar for Stortinget, og gå av dersom stortingsfleirtalet kravde det. Det tok rundt 20 år før parlamentarismen fullt ut vart ein del av den norske styreforma. Det skjedde først etter 1905, då Noreg vart sjølvstendig. Alliansen til Sverdrup utvikla seg gradvis til partiet Venstre, som vart formelt oppretta i Venstremotstandarane, miljøet rundt kong Oscar II, samla seg i det nye partiet Høgre, som vart stifta 85

8 DEL 2 KAPITTEL 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET berre nokre månader etter Venstre. Etter kvart vart Høgre partiet for industriog kapitaleigarane, som ynskte økonomisk fridom og tryggleik for investeringane sine. Arbeidarrørsla På slutten av 1800-talet vart det langt fleire industriarbeidarar, og krava til betre lønns- og arbeidsforhold auka. Fagforeiningar gjekk saman om å stifte Arbeidarpartiet i 1887 elleve år før arbeidarane sjølve fekk røysterett. Då allmenn røysterett for menn vart innført i 1898, vart arbeidarrørsla ei viktig politisk kraft. Likevel var det først då valordninga vart endra i 1919, at partiet fekk så mange stortingsmandat som veljartalet skulle tilseie. Økonomisk uro og frustrasjon over ei urettferdig valordning la grunnlaget for ei kraftig radikalisering av Arbeidarpartiet rundt Arbeidarpartiet vart ein del av Komintern, Den kommunistiske Internasjonalen, underlagd dei nye, revolusjonære makthavarane i Sovjetunionen. Men i 1923 fekk den moderate fløya makta i partiet att og melde partiet ut. Den radikale fløya braut då ut av partiet og stifta Noregs Kommunistiske Parti (NKP). Arbeidarpartiet etablerte medlemsbasar i by og bygd. Vi kan seie at Arbeidarpartiet stod i opposisjon både til storbøndene på landsbygda og til industrieigarane og overklassen i byane. Landbruksinteresser og motkulturar Venstre hadde, gjennom fleire kompromiss, greidd å halde partiet saman etter ein serie med mindre avskalingar seint på 1800-talet. Partiet sleit med å finne standpunkt som kunne halde dei ulike gruppene samla. Bøndene og skogeigarane i Venstre var skeptiske til ein fri næringspolitikk, dei ville verne om prisnivået på varene sine og sikre statsstønad til næringane sine. Dei var òg uroa over at Arbeidarpartiet hadde fått for mykje makt på landsbygda. I 1921 braut dei ut av Venstre og stifta Bondepartiet. Partiet skifte i 1956 namn til Senterpartiet. Venstre sleit òg med strid om kultur og moral. Mange var opptekne av dei såkalla motkulturane, som la vekt på edruskapspolitikk, landsmål (nynorsk) og lekmannskristendom. Mange av dei braut i 1933 ut av Venstre og stifta Kristeleg Folkeparti. Nøytralitet og revolusjon I 1949 gjekk Noreg inn i den USA-leidde forsvarsalliansen Nato etter påtrykk frå leiinga i Arbeidarpartiet. Men Arbeidarpartiet var delt i synet på Nato og USA. Det var bakgrunnen for at partiet Sosialistisk Folkeparti (frå 1975 Sosialistisk Venstreparti) vart etablert i Dei henta medlemmer og veljarar mellom dei som ville ha ein ny utanrikspolitikk og meir sosial utjamning. Venstresida i norsk politikk vart i 1973 utvida med Arbeidaranes Kommunistparti (marxist-leninistane), AKP(m-l), eit revolusjonært, sosialistisk parti. Nøytralitet: posisjonen til ein stat når det er krig mellom statar som er definerte i Folkeretten. 86

9 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 Mot skattar og reguleringar I 1973 samla Anders Lange ei gruppe som kalla seg Anders Langes parti til sterk nedsettelse av skatter, avgifter og offentlege inngrep. Det var i utgangspunktet eit reint protestparti med front mot statlege reguleringar og høge skattar og avgifter. Nestleiaren i partiet var Carl I. Hagen. Han bygde opp partiorganisasjonen og var leiaren i partiet då det i 1977 bytte namn til Framstegspartiet. Frå stabil topartistat til ustabil fleirpartistat Ei oversikt over hovudfasane i den nyare politiske historia til landet vårt kan sjå slik ut: Topartistat, : Dei nokså jamstore partia Venstre og Høgre veksla mellom å ha regjeringsmakt. Ustabil fleirpartistat, : Arbeidarpartiet voks seg sterkare, men fekk stor oppslutning først då røysteretten vart utvida i 1898 og 1913 og valordninga vart endra i Det første forsøket på å lage regjering i 1928 enda med mistillit frå Stortinget, etterfølgt av fleire regjeringsskifte mellom Venstre og Høgre. Den økonomiske krisa gav stor oppslutning om Arbeidarpartiet i 1930-åra, og i 1935 overtok partiet regjeringsmakta etter at det hadde sikra seg støtte frå Bondepartiet i det såkalla kriseforliket. Det vart altså bygt bru over det tidlegare gapet mellom det sosialistiske Arbeidarpartiet og dei borgarlege partia, mellom dei Bondepartiet. Høgre utvikla seg i denne perioden frå å slå ring om konge, regjering og embetsmenn til å bli ein representant for kapitaleigarar og arbeidsgjevarar. «Eittpartistat» : I mange tiår var Arbeidarpartiet den dominerande maktfaktoren i norsk politikk, med regjeringsmakt i det meste av perioden , men vart meir og meir utfordra av partia på høgresida. Arbeidarpartiet mista fleirtalet på Stortinget i Borgarleg samarbeid og høgrebølgje : Ei kortliva borgarleg regjering i 1963 la grunnlaget for at Høgre, Senterpartiet, Kristeleg Folkeparti og Venstre gjekk saman i ei meir varig regjering frå 1965 til Stor framgang for borgarlege parti frå rundt 1980 resulterte i borgarleg regjeringssamarbeid leidd av Høgre midt i 1980-åra. Arbeidarpartiet låg stort sett langt unna oppslutninga frå 1940-, og 1960-åra, men fekk likevel regjeringsmakt fleire gonger, endå det var borgarleg fleirtal på Stortinget. Ustabilitet og borgarleg splitting 1990 : Trass i borgarlege regjeringar ( , , ) er denne perioden prega av splitting på den borgarlege sida. Venstre, Kristeleg Folkeparti, Senterpartiet og Høgre har alle hatt regjeringsmakt i ulike borgarlege koalisjonsregjeringar. Framgangen til Framstegspartiet gjorde likevel sitt til å splitte den borgarlege sida: Kristeleg Folkeparti avviste formelt samarbeid. I Høgre ynskte mange å opne for eit tettare samarbeid med Framstegspartiet, som per 2007 er det einaste av dei store norske partia som ikkje har sete i regjering. Eit anna uttrykk for den borgarlege splittinga var at Senterpartiet gjekk 87

10 DEL 2 KAPITTEL 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET inn i regjeringssamarbeid med Arbeidarpartiet og Sosialistisk Venstreparti i ei fleirtalsregjering frå hausten Partia som organisasjonar Melder du deg inn i eit parti, blir du medlem i eit lokallag i ein by, ein kommune eller ein bydel. Lokallaget er underlagt fylkeslaget. Det er lokallaga og fylkeslaga som er med i det daglege politiske arbeidet i kommunar og fylke landet rundt. Dei peikar ut (nominerer) òg kandidatane som skal konkurrere om plassane i kommunestyra, fylkestinga og Stortinget. Lokallag og fylkeslag peikar òg ut delegatar (representantar) til landsmøtet til partiet, som oftast blir halde annakvart år. Landsmøtet er det øvste myndet i partiet. Her blir partiprogramma vedtekne. Samtidig vel landsmøtet eit landsstyre, eit sentralstyre og ei partileiing med partileiar og nestleiarar. Desse tre organa får fullmakt til å styre partiet mellom landsmøta. Eit parti har eit sekretariat, som koordinerer det daglege praktiske organisasjonsarbeidet. Dette kontoret blir leidd av ein landsmøtevald partisekretær. Dei fleste partia har svært sjølvbevisste ungdomsavdelingar. AUF er ungdomsgruppa i Arbeidarpartiet, Sosialistisk Venstreparti har SU, og på høgresida finn vi Unge Høgre, Kristeleg Folkepartis Ungdom, Senterungdommen, Unge Venstre og Framstegspartiets Ungdom. Partia har for lenge sidan lært seg å leve med at ungdomspartia ofte er meir ideologiske og idealistiske og gjerne noko frekkare i stilen enn moderpartiet. Den opne motstanden i AUF mot både EU og gasskraftverk har ikkje gjort det lettare for partileiinga når dei skal ut og argumentere for ja i begge desse sakene. Det har lenge vore diskutert om partia blir så dominerte av eliten i partiet at det er vanskeleg for vanlege medlemmer å nå fram med sine interesser og synspunkt. Mange er redde for at partileiinga gradvis vil miste kontakten med vanlege veljarar og kvardagen til medlemmene. AUF har leir på Utøya kvar sommar. Det er tradisjon at statsministeren tek seg ein tur dit. Frå masseparti til nettverksparti? Partia har tradisjonelt hatt ulik organisasjon og strategi. Arbeidarpartiet og Høgre har vore oppfatta som typiske masseparti. Slike parti har ofte høge medlemstal og ein sterk og aktiv partiorganisasjon. Andre blir omtala som interesseparti, som prioriterer interessene til éi gruppe veljarar på eit spesielt saksområde. Senterpartiet blir ofte nemnt som døme. Kristeleg Folkeparti får ofte merkelappen livssynsparti. Somme partiforskarar har påstått at alle dei norske partia meir eller mindre går i retning av å bli det vi kan kalle nettverksparti. I slike parti er målet først og fremst å vinne veljarar, ikkje å styrkje partiorganisasjonen. Middelet er ein handlekraftig og profesjonell partielite. Her er det spesielt viktig å ha leiarar som gjer seg godt i media. Både medlemmer og andre kan ha påverknad i eit nettverksparti, gjerne gjennom personlege kontaktar, uformelle kanalar og nettverk. Difor er det ikkje noko absolutt skilje mellom medlemmer og ikkje-medlemmer i slike nettverksparti. Partiorganisasjonen blir ein stad der 88

11 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 Finansiering av partia Partiorganisasjonane blir finansierte i hovudsak på tre måtar. Det kan skje ved statlege tilskot. Partia får offentleg stønad ut frå veljaroppslutninga ved det siste stortingsvalet. Men dei må ha fått over 2,5 prosent av stemmene for å vere kvalifiserte til statsstønad. Stadig meir av finansieringa til partia kjem gjennom offentleg stønad (i 2006 utgjorde det statlege tilskotet tre firedelar av inntektene); ved medlemskontingent. Partimedlemmene betaler kontingent, men det blir stadig færre medlemmer i dei fleste partia. Senterpartiet er det einaste partiet der kontingenten utgjer ein stor del av finansieringa til partiet; ved stønad frå organisasjonar og bedrifter. Arbeidarpartiet får stønad frå LO, og Høgre frå delar av det private næringslivet. Oversikt over inntektene til partia i 2006 (kjelde: SSB) I alt Kristeleg Folkeparti Venstre Sosialistisk Venstreparti Høgre Det norske Arbeidarpartiet Framstegspartiet Senterpartiet Raud Valaallianse

12 DEL 2 KAPITTEL 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET ein meislar ut idear og mediestrategiar. Her lyfter ein fram dei som skal vere politiske leiarar seinare og drillar dei til innsats i media. Arbeidet for og med partimedlemmene kjem i andre rekkje. Dei tradisjonelle tungrodde, interne avgjerdsprosessane blir rekna som uheldige og unødvendige. Vi kan sjå nettverksparti som ein reaksjon frå partia på at media får meir og meir å seie, nye kontaktformer gjennom Internett og nedgangen i medlemstal i mange av partia. Konklusjonen i boka Hva skjer med partiene? frå Makt- og demokratiutgreiinga er at ideen om nettverkspartiet ikkje heilt har slått igjennom i Noreg enno. Forfattarane analyserer det indre livet i norske parti i dag og peikar på at det framleis finst klare trekk av massepartiet i dei: Aktiviteten innetter i partia held seg nokså høg, og landsmøtet har framleis ein plass som politisk arena. Medlemmene er enno opptekne av den tradisjonelle sosiale basisen til partiet, at Arbeidarpartiet er for arbeidarklassen, Senterpartiet for primærnæringane, osv. Konklusjonen til forfattarane er at partia som organisasjonar held seg overraskande stabile, men blir «utfordra av element frå nettverkspartiet». 90

13 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 Partimedlemskap Rundt åtte prosent av befolkninga i Noreg er medlemmer i eit parti (2005). For alle parti er det ein fordel å ha så mange medlemmer som råd. Det kjem ikkje først og fremst av inntektene som partiet får gjennom medlemskontingenten. Medlemmer gjev styrke av fleire grunnar: Det å ha mange medlemmer legitimerer politikken til partiet. Mange medlemmer er synonymt med stor popularitet og kan dermed gje partiet større gjennomslagskraft i politikken. Medlemmene kan brukast som opinionsleiarar i nærmiljøet ved at dei «kringkastar» programmet til partiet og overtyder usikre veljarar. Arbeidsinnsatsen frå aktive medlemmer utgjer ein viktig del av strategien til partiet for å kapre nye veljarar. Særleg før vala blir medlemmene aktiviserte til å stå på stand og gå på heimebesøk til potensielle veljarar. Medlemskap i politiske parti SV Ap Sp KrF V H FrP Kjelde: Organisasjonssekretærane i dei politiske partia. Partia tolkar tala ulikt, og difor er det vanskeleg å samanlikne tala. Kjelde: 91

14 DEL 2 KAPITTEL 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET Ideologiar og tankeretningar Ideologiar er heilskapstankar om korleis samfunnet bør vere. I vår tid verkar det som at partia sjølve blir stadig mindre opptekne av det ideologiske grunnlaget sitt. Likevel kan det vere nyttig med ei kortfatta oversikt over viktige tradisjonar, ikkje minst fordi omgrep som liberalisme og sosialisme framleis dukkar opp i samfunnsdebatten. Liberalismen voks fram på 1700-talet som ein front mot den eineveldige kongemakta. Som det går fram av ordet, la liberalismen vekt på at individa skulle ha fridom og rettar overfor kongemakta og statsmakta. Det utvikla seg raskt eit skilje mellom dei som først og fremst var opptekne av økonomisk fridom, økonomisk liberalisme, og dei som var opptekne av individuelle rettar, som ytringsfridom og religionsfridom, politisk liberalisme. Liberalistiske tankar stod sentralt i den etter kvart så blodige franske revolusjonen på slutten av 1700-talet og fekk større innverknad utover på 1800-talet. Mange liberalistar vart skremde av den veksande fattigdommen og urettferda som følgde med industrisamfunnet og urbaniseringa. Nye tankar om at staten ikkje berre måtte fremje fridom, men òg arbeide for sosiale tiltak for dei vanskelegast stilte, førte fram mot det som blir kalla sosialliberalisme. Mange var redde for at liberalismen gjekk for langt i å avfeie tradisjonelle prinsipp og verdiar. Difor fremja somme politiske tenkjarar ei form for konservatisme (av konservere = ta vare på), der det galdt å ta vare på viktige verdiar som hang saman med kongestyre, eigedomsrett og religion. Etter kvart som samfunnet vart industrialisert, vart både konservatisme og liberalisme knytt til den nye overklassen i byane, borgarskapet. Dei to retningane vart dermed kalla borgarlege ideologiar. Ideane til arbeidarklassen om klassekamp og sosialisme utfordra industrieigarane og dei andre gruppene i borgarskapet. I sosialismen er målet eit samfunn utan utbyting (økonomisk utnytting) og store økonomiske og sosiale skilnader. Somme meinte at vegen til sosialismen gjekk gjennom kommunisme: Arbeidarane måtte gjere revolusjon og innføre eit mellombels diktatur med full statleg kontroll (totalitær stat) for å reinske ut fiendane sine og førebu overgangen til eit klasselaust samfunn. Andre heldt fast ved sosialismen som eit ideal, men ville heller arbeide gjennom folkevalde organ for å få gjennomført reformer som gradvis ville skape betre forhold for arbeidarklassen. Denne retninga innanfor sosialismen seier vi er sosialdemokratisk. I mellomkrigstida voks fascismen fram som ein borgarleg reaksjon mot at kommunismen fekk stadig meir innverknad etter den første verdskrigen. Ein måtte byte ut klassekamp og splitting med eit sterkt nasjonalt fellesskap, meinte fascistane. Dei forakta demokratiet, ettersom den stadige kampen partia førte om veljarane, splitta nasjonen. Kampen for æra og einskapen til nasjonen overskygde alt. Fascistane kravde at folket samla seg under éin leiarperson, ein førar, som baserte makta si på full lydnad og disiplin frå massane. Målet var ein totalitær stat der staten hadde full kontroll over alle delar av samfunnet. Makthavarane praktiserte einsretting og valdeleg undertrykking og forfølging av meiningsmotstandarar. Dei gjekk òg inn for sterk statleg styring med økonomien. Den italienske fascismen i mellomkrigstida er kjend mellom anna for korporativismen sin, det vil seie at staten kontrollerte næringslivet og organisasjonane ved å knyte dei til styringsorgana. Den tyske fascismen, nazismen ( ), er kjenneteikna mellom anna av ein aggressiv rasisme, som særleg var retta mot jødane. 92

15 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 forum Er partia styrkte eller svekte? Medlemstalet i dei fleste norske partia gjekk markert tilbake i 1990-åra, og mange har leita etter forklaringar. Medlemsflukta har kome samtidig med at media har vorte viktigare i politikken. Som vi skal sjå i kapittel 14, er det i vår tid avgjerande å stå fram med kraft og truverde i media dersom ein skal vinne veljarar. Makta vinn ein gjennom medieinnsatsen til leiarane dei siste intense dagane før valet, seier somme. Mange synest difor at det ikkje lenger er like meiningsfullt å bruke krefter på tidkrevjande partiarbeid. Som vi skal sjå nærare på seinare i boka, vel mange i vår tid å engasjere seg i kortvarige aksjonar framfor langsiktig, forpliktande politisk arbeid. Dei tradisjonelle avgjerdsrutinane i partiorganisasjonen er ofte seine og omstendelege. Dette passar ikkje inn i ein medieregissert politikk med raske sceneskifte og pågåande journalistar, blir det hevda. Somme meiner òg at det at media forsterkar motsetningane mellom partia og frontfigurane deira, svekkjer tilliten hos folk til partia. Statsstønad fører til meir profesjonelle parti Likevel er det for tidleg å gravleggje partia som politiske organisasjonar. Somme samfunnsforskarar minner om at partia på mange måtar òg er styrkte dei siste tjue åra. Det kjem ikkje minst av at partia sidan 1970 har fått statsstønad. For alle partia utgjer denne stønaden godt over halvparten av inntektene. Slik har det vore mogleg å auke talet på heiltidspolitikarar, profesjonalisere sekretariatet og styrkje evna til partia til å greie ut og planleggje saker. Som organisasjonar står altså partia fram som langt meir robuste og profesjonelle enn for nokre tiår sidan. Det ser òg ut til at dei medlemmene som er att, maktar å halde liv i mange av prosedyrane og medlemsaktivitetane som vi kjenner frå den tida då det var masseparti. Parti utan bakkekontakt? Knut Heidar, som er professor i statsvitskap, ser ein fare ved at partiorganisasjonen blir styrkt med fleire faste tilsette, samtidig som medlemstalet stuper. Han konkluderer med at folkestyret blir meir eit elitestyre. Heidar meiner altså at partia meir og meir blir styringsreiskapar for dei mektigaste i samfunnet i staden for ein stad der vanlege folk får fram meiningane sine. Han meiner at partia bør opne dørene mot samfunnet att: Partia må søkje alliansar med andre grupper i samfunnet gjennom kontakt med aksjonsgrupper, velforeiningar og idrettslag. Dei må oppsøkje veljarane aktivt der dei arbeider og handlar, ikkje invitere til tradisjonelle møte. Likevel understrekar Heidar at partia framleis er eit instrument som formidlar meiningar og krav frå breie grupper i det norske samfunnet. Dei kan dermed enno til ein viss grad fungere som ei motvekt mot den elitedominerte debatten i media og dei mektige lobbyistane og pressgruppene som markerer seg i einskildsaker. Øyvind Østerud, leiaren for Makt- og demokratiutgreiinga, har hevda at dei politiske partia er mindre viktige enn før i den politiske avgjerdsprosessen, medan organisasjonar som Bellona ser ut til å spele ei stadig viktigare rolle. Han viser til at éi einaste sak i dag ofte er nok til at store veljargrupper svingar frå eitt parti til eit anna. Ustabiliteten rår, og partia maktar ikkje å tilpasse seg denne utviklinga fort nok, hevdar han. Kan vi sjå for oss eit moderne demokrati utan parti? Veljarane treng klare alternativ ved vala, og det er ikkje lett å tenkje seg korleis dette skal kunne gjerast utan parti i ei eller 93

16 DEL 2 KAPITTEL 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET tenk over Er det på tide at partia i Noreg slår seg saman til to tre store parti? Vil det vere flest fordelar eller ulemper med å få eit eige ungdomsparti? anna form. Spørsmålet blir kanskje heller kva slags parti vi vil få i framtida. Kanskje kan vi få fleire innslag av parti som er spunne rundt einskildpersonar, der sjølve partiorganisasjonen endar som ein heiagjeng for ein karismatisk leiar. Kvifor blir skilnadene mindre? Mange synest det blir stadig vanskelegare å oppfatte skilnadene mellom partia. Truleg er forklaringa at alle dei norske partia er midt inne i ei grunnleggjande omforming, frå å vere talerøyr for spesielle ideologiar og sosiale grupper til å bli konkurrentar om dei same veljarane. Spørjeundersøkingar viser at flesteparten av veljarane har synspunkt som svarar til det midtarste området på venstre høgre-skalaen. Dei vil ha både ein robust velferdsstat og ein open marknad, balanse mellom ein sterk stat og private løysingar. Dei siste tiåra har vi sett at partia litt etter litt har endra profil for å fange veljarar i dette politiske sentrumsområdet. Det er ikkje lenger lett å skilje ut ein klar arbeidarklasse, ein middelklasse eller eit storborgarskap mellom veljarane. Veljarane kjenner seg ikkje lenger knytt til sosiale lag eller klassar. Dei utgjer i dag ei meir eller mindre einsarta gruppe forbrukarar av private og offentlege gode. Gamle skilnader er viska ut, og veljarane har vorte meir like. Omforminga av partia er berre eit spegelbilete av denne utviklinga, blir det hevda. Benito Mussolini og Adolf Hitler. Begge la stor vekt på partiet. Mussolini og fascistane i Italia ynskte ein sterk, korporativ stat (sjå rammeteksten på side 92). 94

17 Kapittel 6 PARTIA OG PARTISYSTEMET DEL 2 Repetisjonsoppgåver 1 Kva er eit parti? 2 Kva funksjonar har partia i politikken? 3 Kva meiner vi med at partia byggjer på ulike ideologiar og sosiale grupper? Nemn døme. 4 Kva meiner vi med partisystem? 5 Kva har hendt med storleiksforholdet mellom partia dei siste åra? 6 Korleis deler vi inn partia på den tradisjonelle høgre venstre-skalaen? 7 Forklar kva som kjenneteiknar parti til venstre, til høgre og i sentrum på skalaen. 8 Kvar finn vi dei største motpolane i norsk politikk? 9 Kva meiner vi med at partia er meir pragmatiske enn før? 10 Forklar korleis tittelen «Frå stabil topartistat til ustabil fleirpartistat» forklarer utviklinga av partia frå slutten av 1800-talet fram til i dag. 11 Korleis er partia organiserte? 12 Kva er det øvste organet i partia? 13 Kvar får partia inntektene sine frå? 14 Kva meiner vi med masseparti og nettverksparti? 15 Korleis har det gått med talet på partimedlemmer? 16 Korleis kan vi forklare at partia ser ut til å bli meir og meir like? Arbeidsoppgåver 1 Drøft om den politiske høgre venstre-aksen gjev eit fullstendig bilete av skilnadene mellom partia. 2 Partia blir på mange vis meir og meir like. Ta utgangspunkt i dei årsakene som er presenterte i boka, og prøve å kome med eigne framlegg til forklaringar. Kva for følgjer kan denne utviklinga få? 3 Set opp argument for og imot at vi bør innføre reformer, til dømes i valordninga, som gjev oss berre to parti her i landet. 4 Finn fram til fem tiltak som partia kan setje i verk for å motverke låg valdeltaking og minkande medlemstal, både generelt og særleg mellom ungdom. 5 Skriv eit innlegg med denne tittelen: «Er det partia sjølve som er skuld i at ungdommane ikkje melder seg inn?» 6 Peik på fordelar og ulemper med at leiinga i partia blir stadig meir profesjonell og knytt til andre elitar i samfunnet. 7 Lag ein diskusjon mellom ein samfunnsforskar som meiner at partia er styrkte, og ein som meiner at dei er svekte dei siste tiåra. 8 Arranger ein diskusjon i klassen: «Treng vi parti?» 9 Diskuter kvifor medlemstalet i nokre parti minkar mindre enn i andre parti. 10 Finn argument for og imot at partia bør få økonomisk tilskot frå staten etter kor mange stemmer dei fekk i det siste stortingsvalet, slik praksisen er i dag. 95