1. FANTASIE EN DIE FEËVERHAAL

Transkript

1 M ev. B. van der W esthuizen N agraad s, D ep artem en t A frikaans-n ederlands BRANDPUNTE VAN O M STREDENHEID IN DIE L I E W E H E K SIE - REEKS VAN VERNA VELS O m stre d e k in d e rle k tu u r is nie iets n u u ts nie. R eeds in die agtiende-eeuse A u lk laru n g is sprokies afgekeur en die P uritein e het k in d e rlite ra tu u r verdoem w at nie C hristelik-piëtistiese w aardes geadem het nie. Die verskeidenheid vorm e w al o m strede k in d e rlite ra tu u r kan aan n cem, is legio. D it sluit o n d er an d e re verskilpunte in betreiïende sosiale om standighede, politick, godsdiens en litcrere nornie. K in d e rlite ra tu u r kan dus aan verskillende soorte kritiek o n d erw erp w ord, aih angen d e van die lewensbeskoulike vertrekpunte van die kritikus. O ok in ons eictydse A frikaanse k in d e rlite ra tu u r w ord d a a r bedenkinge g eopper oor die gew ensdheid van die Liew e H eksie-verhale. H ierd ie om stredenheid sentreer veral rondom die volgende besware: dit is fan tasiev erhale en as sodanig kan d it die kind in n droom w êrcld la a t le d 'w a a rin hy nie kan leer om die w erklikheid te k onfronteer nie, en die kinderleser identifiseer horn hierin m et n heks. O m d a t d it voigens Jac k so n (1981:6) n ernstige v crgry p is om slegs teksw erking cn die efl'ek d a a rv a n te b estu d eer, is dit b clangrik om ook aspektc soos die k u ltu rele o n tsta a n van die teks en die godsdienstige im plikasies d a a rv a n te ondersoek. W at dus ten a a n v a n g d ie a a n d a g v e rd ie n, is die kulturele ontstaan van die Liewe Heksie-reeks as feëverhale. 1. FANTASIE EN DIE FEËVERHAAL O m die k u ltu rele o n tsta a n van fan tasiev erhale n a te g aan, sal teru ggegaan m oet w ord n a 150 OOOjaar gelede toe reeds het ons voorgeslagte aan die b on atu u rlik e geglo. M cd o nald (1979; 11) wys d a a ro p d at die voorstellings in sprokies en m ites v ir p rim itiew e m ense w erklik was o m d a t hulle vas geglo het a a n die vcrskynsels in die verhalc. Blykens n v ergelykende stu die d e u r D e C ock (1918:99-109) ten opsigtc v an die verskeidenheid fantasiew esens van verskillende rasse en w erelddele, is d a a r talryke ooreenkom sle. H ierd ie soortgelyke wesens kom voor v an E u ro p a, S ibcrië, S u m a tra, A frika, G riek elan d, B ulgarye tot B razilic. V eral in v ro eëre eue was hierdie wesens n deel van die alledaagse bestaan van die volksgem censkappc. 15

2 W a a r politeïstiese godsdienste v erv an g is d e u r n m onoteistiese geloof, het h ulle v olgeiinge steeds bly vaskleef a a n d ie ou ritu ele en gelow e w at vervan g is. V olgens D orson (1972:165) is die volksgeloof v an die inw oners v an die A ran -eilande n aby le rla n d n sprekende voorbeeld hicrvan. R eeds in die vyfde eeu h et die C hrislelike geloof n a die A ran -eilande gekom en hierdie le re roem v a n d a g d a a ro p d a t hulle toegew yse K ato lieke is. T o g glo hulle (veral die o u er geslag) v a n d a g nog vas a a n d ie b estaan v an n verskeidenheid fee soos die p ookah s, tro o p in g fairies en die b an sh ee (w at alty d die dood m et n d e u rd rin g e n d e gekerm aan k ondig). H u lle glo ook a a n bose geeste, k a b o u ters w at m eestal op plase en in w o ude w oon en d w erge w at d iep in die berge as m yners w erk (vgl. F ro u d en Lee 1979: p. o ngenom m er en H uygen en Poortvliet, 1979: p. ongenom m er). So is m o d ern e fantasie d a n gew ortel in an tieke m ites, m istisism e, volksv ertellings, sprokies en die ro m an tiek. D ie teen sw o ord igh eid van hekse, fee, d w erge, elw e en k ab o u ters in ons eietydse iite ra tu u r h et dus n lang gcskiedenis, m a a r v a n d a g w ord nie m e er d a a rin geglo as bygeloof nie. D ie enigste b estaan sreg w at h ierdie b o n a tu u rlik e w esens v ir ons (volw assenes en kinders) v a n d a g het, is w an n e er die leser hom d e u r die Iite ra tu u r n a n fantasiew êreld v erplaas w aarin sodanige wesens b inne die literêre raam w erk v an die fantasie lew e kry. H u lle v erm ee n d e m ag in godsdienstige sin is dus v erbreek hulle b estaan slegs as fa n tasiek arak te rs w at d e u r die Iite ra tu u r die m a g het om die leser te boei, te am useer, te v erplaas in n w êreld m et sy eie w etm atighede, w at weer lewensbeskoulik geënkodeer kan word. L ite rêre fantasieë het d e u r die eeue heen getoon d a t hulle vry wil wees van die w e tm a tig h e d e en b ep e rk in g e v an realistiese w erke: d it negeer die eise v an een h ede v an tyd, ru im te en k arak te r, chronologie, d rie-d im en sio naliteit en stren g skeidslyne tussen p ra te n d e en n ie -p ra te n d e voorw erpe, die selfen die a n d e r, lew e en dood (Jackson, 1981:26). F an ta sie w ord in dicselfde asem d e u r Ja c k so n beskou as d e u r die w erk likh eid vasgcstel en kan slegs gekonseptualiseer w ord in negatiew e term e soos die o n-m o on tlik e, die onw erklike, die naam -lose, vorm -lose, o n -b e k en d e en die on-sigbare. Die w etm atig h eid v an fantasie is d a t d it nie beperk w ord d e u r die w etm atig h ede v an die w erklikheid nie. T o g m oet die w erklik suksesvolle fantasie n geloofw aardige w êreld m et w erklike en h erken bare w aardes bied (M cd onald, 1979:20). H ierd ie geloo fw aard ig h eid h a n g a f v an die in teg rerin g v an k araktcrs, ru im te, g ebeure en atm osfeer. D ie fantasicskryw er skep dus n fantasiew erklikheid binne die grense van die verhaal en kan geloofw aard ig h eid d a a ra a n v erleen d e u r sy logiese en konsekw ente b a n te rin g van fantasie-elem ente. P ien a ar (1968:91) stel d it d uidelik d a t die fantasicw êreld logies is te m id de v an die onlogiese, m oontlik te m iddel v an d ie onm oontlike, a n v a a rb a a r te m id de v an die o n a a n v a a rb a re. 16

3 V olgcns Jac k so n (1981:81) is een van die vreugdc-clem en le van fanlasie toordcry o f een o f aiid e r vorni v an grd aan tev erw issclin g. D it kan o n d cr an d e re die doel d ien om as b etek c n isd rarr op te tree, as dcnkbceld of m etaibor op Ic tree, o fte dien as simbool van bevryding. D eu r m iddel v an fantasie w ord n an d e r, n k otnpensereiide w êreld gcskep w al vergoed v ir die o n tb re k e n d e cn lig vverp op n v erw ard e, ontocreiken de e n o n voikom ew erkliklieid sbegrip. Jackso n (1981:154) onderskei tu ssen d rie fnnksies van fecverhale: oin voorsiening te tnaak v ir herstcl, o n tv lu g tin g en v ertroosting m et die belofle v an vervulling d e u r magic-se bcvrediging. So w ord, volgens M cd onald (1979:20), d ie to e v o e g in g v a n n Iw cede bctckcnisvlak of d ie p er betckenis, benew ens die letterlike betekenis op die verliaalvlak, n algem ene verskynsel. D ie leser kom dus to t begrip van sy eie bestaansw erklikheid d e u r m iddel v an die v erb an d tussen die fantasiewerkliklieid en die rccle wcrkliklieid. D ie w aard e van fantasieverliale vir die kind m oet geensins o nd erskat w ord nie. D ie kind kan o p n b ep a ald e stad ium nog nie ab strak te begrippe h a n te e r o f n v e rh a a l o p sim bolistiese vlak verlolk nie, tog d rin g die essensie van die verliaal onbew ustelik tot horn d eiir en verryk sy insig en ervaring. D it is d u sd u id e lik d a t fantasie o p b ew uste vlak vir die kind n m ooi storie is, m a a r wel ook tot sy onbew iiste o p uiters v erh eld eren d e wyse (sprcek) (S tccn brrg, 1979:18). V olgens N eet tiling (1977:39) is die betekenis w at fantasie vir die kind kan he, nouliks b e p a a lb a a r. F an lasie gee n a n d e r dim ensie a an die w erklikheidsw ereld en net soos by enige a n d e r goeie k in d e rliteratu iir, vorm lewensw aarh cd e die g rondslag l)y fantasie. N a sy m ening vertolk fantasie n o n o n tb e erlik e rol in die letterk u n d ig e o ntw ikkeling van die kind, m a a r m aak ook die lewe g ro ter en w yer en d eu r die skryw er se vryer skeppingsm oontlikhede lê ook vir die kinderlcser b elrokkenhede cn opw in ding opgesluit w at nie in die w erklike lewe m oontlik sou gewi-es bet nie. Die verbeeldinglose m ens mis die lew ensvolbeid, w ant d it is te betw yfel o f kennis cn o n d erv in d in g sonder die a a n ra k in g van die v erbeeldingsw onder w erklik lewende entiteite kan wees. (N eethling, 1977:39). D ie fantasiew êreid w at d e u r die Liew e H eksic-verhale opgeroep w ord, betrek o n d cr a n d e re bekse, k a b o u te rse n feetjies, w aarv an P ien a ar (1968:9.5) sê: In A frikaans b estaan d a a r to t dusver gcen w erk w at d e u r n plaaslike skryw er o or h icrdie wesens geskryf is, w at as geslaagde fantasie bcskou kan w ord n ie. H a a r bew ering w ord gegrond op liaar beskouing d a t hierdie b o n a tu u rlik e w esens v ir baie m ense in byvoorbeeld le rla n d en S kandinaw ic v andag nog bestaan en daarom ook d eur die eeue been deel is van hulle 17

4 literêre tradisie. V e rd e r sê sy d a t k ab o u ters en elfies eg ter nie deel is v an óns literêre trad isie nie, en die m eeste A frikaanse skryw ers g ebruik huile o m d a t hulle dink die kind sal a a n h ulle glo, m a a r sonder d a t h ulle as skryw ers in die eerste plek aan hulle glo (Pienaar, 1968:95).' D a a rte e n o o r is P ieter W. G ro b b e la a r volgens T o tem ey e r (1979:195) h eeltem al te n g un ste v an feeverhale. D a a r is al gesê d a t ons lan d se k lim aat te w arm en d ro og is v ir feetjies om h ier te bestaan. M a a r w as h ierdie m ense al ooit in n m osbegroeide B olandse b ergkloof w a a r d ie sonlig d e u r die varingslierte sypel? D áár kan m aklik n feetjie uitspring! Feetjies, kabouters en hekse kán bestaan in die A frikaanse kinderliteratu ur nie o m d a t h ulle relikte is in ons k u ltu rele en godsdienstige erfenis nie, m a a r o m d a t ons hulle saam m e t Hansie en Grietjie se heks en Sneeuwiljie se dw ergics u it die lite ra tu u r g eërf het. D ie kind se o m g a n g m et h ierdie k arakte rs sp ru it dus nie v oort u it n sosio-kulturele nie, m a a r wel u it sy literêr-k u ltu rele erfenis. As sodanig hou hulle nie n bedreig ing in v ir die k ind se godsdienstige ontw ikkeling nie, al is die grense tussen w erkiikheid en fantasie v ir die klein kind som s b aie vaag. F an ta sieverh ale is dus nie net veilig v ir die A frikaanse kin derleser nie. T ro u en s, as literêre tra p is d it onontbeerlik vir die kind se totale ontw ikkeling. 2. DAAR IS HEKSE ÉN HEKSE As n kind a a n h o u d e n d a a n n volw assene sou v ra o f hekse wel b estaan, sal d ie volw assene nie die a n tw o o rd kan bly ontw yk nie. D ie a n tw o o rd w at ons sal gee, sal volgens H o pe-s im p so n (1966:xii-xiii) a fh a n g v an wie ons is en v an w an n e er in die geskiedenis v an die m ens ons lew e. n K in d in an tieke A th e n e sou d alk glo in die hekse v an T hessalië, o m d a t H om eros in sy w eergaw es v an die G riekse legendes o n d e r a n d e re ook v an die heks C irce v ertel h et, m a a r een geslag v e rd e r sou d alk sk o u ero p h alend d a a ro p an tw o o rd. n K in d in d ie M id d e le e u e so u n besliste b ev e stig in g o p sy v ra a g kry, m a a r so n d er n k lin k k lare definisie v an w a t n heks n ou ein tlik is. As hy g ro otg ew o rd het, h et hy ook g evin d d a t die g ro ot skryw ers v an sy tyd, soos C h a u c e r en D a n te, m in o o r hekse gem eld het. D it w as in die ro m an tiek en * Hierdie beskouing kom voor as n tcenstrydigheid, aangesien Pienaar in dieselfde werk (1968:91) die stelling tnaak dat die logiese orde wat in Alice in Wonderland heers, dit aanvaarbaar maak te midde van die onaanvaarbare. Gesien in die lig van bostaande standpunte, kan dit tog nie beteken dat Lewis Carroll werklik geglo hot dat Alice deur n konyngat na n fantasiewêreld kan kruip nie. Dieselfde geld vir C.S. Lewis en sy Die leeu, die heks en die hangkas ook hy sou seker nie werklik glo dat sy hangkas met pelse toegang kan verleen na die fantasiewêrcld van Narnia nie! 18

5 ballades d a t die kind vreem d e k rc a tu re sou o n lm o et h a lf heks, h alf fee w at hom in geheim sinnige lande sou inlei. In die sestiende en sew enliende ecu tydens die fanatieke vervolging en verho re van sogenaam de hekse sou die kind nie getw yfel het nie. N atu u rlik bestaan hekse. M a a r teen die einde van die sew enliende eeu en v eral in die ag tiende eeu het geleerdes begin skeptics ra a k teen oor die b estaan en vervolging van hekse. D ie verligtc liberaliste van die n egentiende ecu het heksery beskou as n p ro d u k van onkunde, w aanbeelde en dwaling. E n v an d ag? D anksy psigo-analiste soos J u n g en F reud het ons geleer d a t die m enslike gees en sy behoefte a a n fantasie hom wesens la a t sien w aa ro p hy die d o n k er sy v an sy b estaan k an projekteer, verw erk en wegvvferk. D aaro m, sê H o pe-s im pson (1966:xiv), kan ons ons k inders vertel d a t die interessantste en lewendigste hekse voorkom in ons verbeelding. D it is Y eats w al in sy U nes written in dejection se d a t as hekse u it d ie lite ra tu u r v erb an sou w ord, I have n o th in g b u t th e em b itte re d su n. V ir H ope- S im pson (1966:xiv) is d it n b e w y sd a a rv a n d a t... th e re are tim es w hen we all, adults and children alike, wish to retreat from the sunlight. In die a n n a le s o o r heksery is d a a r vele voorbeelde v an d ie bose, afskuw clike, kw aadw illige heks w at u iteindelik die o n d ersp it delf, byvoorbeeld in Raponsie en Hansie en Grietjie v an d ie G rim m -b ro ers, asook Die leeu, die heks en die hangkas v an C.S. Lewis. M a a r nie alle hekse is boos nie. M ary N o rto n se M iss P rice in Bedknob and broomslick o n d erv in d pro blem e m et die leer van h a a r toorw oorde en D o rothy J a c o b se hekse genees o n d e r a n d e re vratjies. D ie atm osfeer in die Z)orn>-reeks van P atricia C oom bs is wel d eu rtre k van tow erw ascm s, m a a r D orrie en h a a r hcksm a se kookkuns kan gewis nie bestem pel w ord as sw artk u n s nie. O ok M arietjie de J o n g h se heks in Tandkitaar se d oen igh cid m et h a a r enigste tan d b ra n d m e rk h a a r nog nie as n kw aadw illige heks nie. E n o or die sk rik aa n jaen d e, bose hekse en die onskadelike, soms hum oristiese hekse in die lite ra tu u r heen, w aarsku die h e rin n erin g a a n die heks v an E n d o r in I S am uel 28. D it is eg ter foutief om h a a r as n heks te beskou, o m d a t sy as m e d iu m en nie as tow enares nie, o pgetree het. D a a r is wel vele a n d e r v oorbeelde in die Bybel w a a r heksery en tow ery te r sprake is, byvoorbeeld dié van Isebel (II K onings 9:22) en dié v an die E g ip te n are (E xodus 7:11, 7:22, 8:7). D a a r b estaan ook geen twyfel d a a ro o r d a t tow ery en heksery nie alty d suiw er bygeloof is nie, m a a r w erklik voorkom. D aaro m w aarsku P aulus in R o m ein e 13:12: L a a to n s d a n d ie w erke v a n d ie d u is te rn is a flê e n d ie w apens v an die lig a a n g o rd en ook in I T hessalonicense 5:5: Ju lie is alm al k inders v an die lig en kinders v an die d ag; ons is nie van die n ag o f die 19

6 duisternis nie. 3. FANTASIE, HEKSERY EN LIEWE HEKSIE As h o o fk arak ter v orm L iew e H eksie saam m et die new ek arak ters die belangrikste v e rh aa lelem en t in h ierdie reeks, w a n t so nder h a a r, die k abouters, k oning R osekrans, M atew is, K are l K a t, die feetjies, die Gifap peltjies, die G eelheks en G riet sou die fan tasiew êreld w a a rin hulle figureer nie kon b estaan nie d ie w o n d erb a arlik e to w e rk rag v an die silw er roos om die fan tasiew êreld v an B lom m elan d a a n d ie lew e te hou, ten spyt. D ie funksionele v envan tsk ap tussen die klaarblyklike k in d e rk a ra k te r en die ru im te w a a rin sy k a ra k te ro p e n b a re n d o p tree, bew erksteliig in elke v erhaal in die reeks n nuw e e rv a rin g o f d e u r die a v o n tu u rlik e v erloop van die gebeure of d eur em osionele geladenheid.» Soos in die geval v an die a n d e r k arakte rs is L iew e H eksie se n a a m d eu rg aan s n w eerspieëling v an h a a r w are id e n titeit. H a a r n a a m is nie n et n sleutel tot h a a r k a ra k te r nie, m a a r suggereer ook n sekere verloop in die v erhaalg ebeure. D ie ikoniese k w aliteit v an h a a r n a a m H eksie roep dadelik die beeld v an n kinderheks voor die leser op. T e oordeel a a n h a a r voorkom s, m oet sy geklassifiseer w o rd as heks sy h e t n lan g, sw art jas, n sw art p u n th o e d w a a ro n d e r h a a r lan g toutjieshare alty d u ith an g, m a a r w at sy tipiese d o g te rtjie g ra a g tooi in tw ee d u n vlegseltjics m et strikkies vir spesiale g eleenthede. D ie b eeldende assosiasie v a n h a a r n a a m regverdig e g te r nog geen k rim in ele rek ord nie. W o rd sy v an n a d e r bekyk as k arakterin-aksie, w ord d it d u id e lik w aaro m sy ook die onlosm aaklike beskryw ende deel v an h a a r n a a m L iew e v erd ien, en w ord Liew e H eksie vir die kin derleser n identifiseerb are en v ir die volw asse leser n d eernisw ekkende figuur. U it die staansp o o r is d it d uidelik d a t H eksie b y n a grondeioos d om en v erg ee tag tig is eienskappe w a a ra a n K w a aitjie h a a r heel dikw els op die m ees o n v erb lo em d e, taktlose wyses kan h e rin n e r. Sy k an h a a r so inleef in h a a r en B lom m ie se kollekteerdery vir n nuw e h osp itaal v ir B lom m eland, d a t sy to taa l vergeet v an die doel d a a rv a n. n M e e r hum oristiese voorbeeld v a n h a a r d o m h eid is die k eer tydens d ie sp o rtd a g toe sy ag terstev oor op h a a r d onkie sit, m a a r die k a b o u te rs h u ilen d betig: J u lie h ou ju lle al die h eeldag snaaks en nou gee ju lle v ir m y n d o n k ie so n d er n kop ook! (... d onkie, p. 13).^ N a so n openbare vertoon van h a a r dom heid is d it nie vreem d d at ^ O m d a t al d ie tite ls v a n d ie reek s b e g in m e t L ie w e H ek sie sal d ié tw ee w o o rd e v o o rta a n w e g g e la a t w o rd e n n et d ie k e rn w o o rd e v a n d ie tite ls m e t d ie b e tro k k e b la d s y n o m n ie r d a a rb y gcnocm w ord. 20

7 K w a aitjie d it by geleen th eid in gesprek m et d ie k o n in g o p b la ta n te wyse by die naam noem nie: Sy s nie baie slim nie (... kat, p. 5). D a a r is n besondere insiggew ende en ievvensgetroue v erb aiid tussen H eksie se inteiligensie, h a a r sp reek taal en h a a r skryftaai. Sy kan nie lees o f skryf nie n feit w at sy dikw els m et verleen th eid m oet erken: Ek kan nie verder lees nie, Blom m ie, ek h et n bietjie v e rg e d van lees (... m otor, p. 33). Sy het ook b ly k b aar die verm oë om van b yna enige ietw at vreem de m eerlettergrepige w oord n dislektiese v erw ringing le m aak; kosteralie, m e u lik o p te r, d ik kefrelletjies, K o rrie en B errie, re v e n e e r, k on in gin -by, bro odtoetjies en tuppels. H a a r idiom atiese w oordgcbruik het ook nog heelw at afro nding nodig, w an t as sy die G ifappeltjies die d a sp a d la a t kies h et (... leer b estu u r, p. 46) en hulle B lom m eland gelukkig nie ra a t en kol gesteel het nie (... feekoningin, p. 11), is sy m eer hum oristies as w at sy vrees inboesem. V an vele a n d e r voorbeelde sal B lom m ie verslag kan d oen, w an t dis hy w at h a a r v o o rtd u re n d m et lojale geduld en b ereidw illigheid op die regte geletterde p aaie b rin g w an n eer sy vra; W at betoken dit w at hy d a a r se, he Blom m ie? (... bikini, p. 26). D it w ord ietw at g evaarlik er w an n e er sy koning R osekrans se n a a m op n v erstom m en de verskeidenheid wyses v e ran d er en nie ju is altyd op die m ees respekvolle wyse nie. N a gelang v an h a a r o n d erv in d in g op n sekere oom blik, k an die koning se n a a m n groot verskeidenheid assosiatiew e vorm e aan n eem ; koning R oscdoring, koning R osehout, koning R oseboom, koning R o se tra a n, k oning D oringroos, koning R o sem aan en koning R osetrepsie. O o r h ierdie n aïef-spontane n aam g ew in g is koning R osekrans n a tu u rlik nie ju is gelukkig nie en korrigeer h a a r herhaaldelik. D a t sy hom tydig en m eer dikw els o n ty d ig taktloos in die rede val w an neer hy besig is m et n gew igtige b etoog, m aak h om n em osionele g ra ad erg er ontstoke. T oe die k onin g hulpeloos in die boom vassit, h et sy ook taktloos sout in sy gew onde w aa rd ig h eid gevryf: Is die koning te vet vir die m eulikopter? (... h elik o p ter, p. 9). N ie d a t sy alty d die erns v an sy w oede besef nie; daarvoor is sy te nalef-onskuldig. D it is oor a n d e r ern stiger leem tes in h a a r kennis en kundigheid d a t h a a r so gen aam de onskuld o n d e r v erden kin g kom. Sy p la n t en d it as inw oner v an B lom m eland viooltjies o ndersteb o en brei v ir die alepviooltjies mussies in die winter. M a a r die g rootste a a n k la g teen h a a r kom w a n n e e r sy in h a a r h o ed an ig h e id as heks m oet k an toor, die re d d en d e faktor m oet w ord, m a a r d a n m isluk. E ers n a d a t hulle (H eksie, K arel K a t, B lom m ie en M atew is) n geruim e tyd in die m o d d er vasgesit h et m et K arel se nuw e m otor, val d it hulle by d a t 21

8 H eksie h a a r n a a m soos enige beroepsheks w a a rd ig m oet wees en hulle m et h a a r m agiese k ra g u it d ie v erknorsin g m o et red. M a a r sy kan nie, w an t Ek is nie ju is n heks v ir toorw oorde n ie (... toorw oorde, p. 31). As sy per ongeluk vir G rie t to o r en dié hulle m o to r u it d ie m o d d e rg a t stoot, is h a a r heksereputasie tydelik buite gevaar. D ie o nheilspellen de im plikasie v an h a a r d om h eid bereik n krisispunt w a n n e e r B lom m elan d se v oo rtb estaan d e u r b lo m v reten d e m uise bedreig w ord en n d esp e rate k oning R osekrans H eksie se h u lp inroep. Sy besef self d a t h a a r b estaansekerheid h ie rd ie keer op die spel is, w an t sy beskik nie o or to w e rk rag o f n k at nie albei vanselfsprekende besittings v an n heks w at h a a r sout w erd is. D a t K w a aitjie die k oning d a a ra a n h e rin n e r d a t H eksie nie baie slim is nie, m aak w einig verskil a a n koning R osekrans se onverbiddelike eis: M a a r sy is tog n heks, is sy nie? (... kry n kat, p. 5). Sy w ord bedreig d e u r n to tale o ntologiese o nsekerheid as sy n skrale v y f d ae g egun w ord om v a n die m uise ontslae te raak. In d ien sy d it nie reg kry nie, sal sy uit B lom m eland verban word. n P arad o k sale situasie het dus nou o n tstaan : k oning R osekrans u it die fan tasiew êreld beskuldig H eksie d a a rv a n d a t sy nie n w aard ig e heks is nie en d a t sy m isluk in h a a r b eroep, terw y l som m ige kritici u it die reële w erklikheid h a a r ju is d a a rv a n beskuldig d a t sy n verb lo em d e heks is w at bose invloede k an hê. H eksie is nou tussen tw ee vure b ra n d sal sy w aarskynlik in elk geval! H a a r d ilem m a is d a t sy koning R osekrans wil o o rtu ig v an h a a r goeie eienskappe en hom wil oorreed om h a a r teru g te n eem in B lom m eland en terselfd ertyd wil sy h a a r k ritici o o rtu ig d a t sy nie n w are heks is o f wil wees nie en d a t sy alles ein tlik goed bedoel. M aar sy is tog n h ek s, is sy n ie? n In d rin g e n d e vergelyking tussen d ie besw are w at d e u r k ritici teen H eksie in g e b rin g k an w ord en die tipiese k la g staat teen die heks van die sew entien de eeu, sal h eelw aarskynlik lig w erp op H eksie se dilem m a. Die o nd erafdelin gs v an die onderskeie klagstate sal op vergelykende vlak b eh a n d el w ord. E en v an die heel eerste wyses w a a ro p n heks g eïdentifiseer k an w ord, is op g ro n d v an h a a r voorkom s. In h ierdie v e rb a n d toon H eksie o pvallende ooreenkom ste m et die tradisionele heks (H aw kins, 1981:11 en Shum aker, 1972:68). H u lle h et alb ei sw art k lere, sw a rt jasse, sw art p u n th o e d e en n kat a a n hul sy, m a a r d it is o ngeveer w a a r die u iterlik e ooreenkom s o phou. D ie trad isio n e le heks h et ook n b eplo oid e gesig, n h arig e bolip, skerp tan d e, skeeloë, n skel stem en n sw art k ra a i, n sp innekop, n p a d d a, n h o n d, n 22

9 voël, n vlerm uis en n krokodil a an h a a r sy. H eksie is wel nie n skooiiheid nie, w an t w an n e er sy lag het sy n u itsta a n d e skoonheidsgebrek w at m erkvvaardig ooreenstem m et dié van M arietjie de Jo n g li se heks in Tandkitaar: D a a r w as n heks m et net een tan d ; / net een ta n d a an die su id ek an t. M a a r die afsigtelike voorkom s w at d e u r die w e re ld lite ratu u r voorgehou w ord van die aartsheks, is sekerlik nie o p H eksie van toepassing nie. O ok ten opsigte van hulle liandeling is d a a r n rad ik ale verskil. S ch um aker (1972:85) g etuig d a t die aartslieks v an die sew entiende eeu tereggestaan het op g ro nd v an d ie volgende b ew eerde p raktyke; Sy kan haclstorm s en orkane la a t o n tstaan, o n v ru g b a a rh e id veroorsaak, kinders d o o d m aak w at nie gedoop is nie o f hulle aan die duiw el olter. Sy kan perde w ild m aak. Sy kan h aarself o f fisies o f d e u r v erbeelding d e u r die lug verplaas. Sy kan m agistrate en regters heïnvloed so dat hulle h a a r en h a a r geesgenote nie leed kan aan d o e n nie. Sy kan h aarself beheers en a n d e r b eheer ten tye v an m a rte lin g on kan diegcne w at h a a r in hcgtenis wil neem se h ande laat bew e cn afgryse in hulle gcdagtes bew crkstellig. Sy kan aan a n d e r okkulte d in g r leer; afwesige dinge sien asof d it teenw oordig is. Sy kan diegene v an wie sy nie h ou nie, m et die w eerlig tref, m ense en diere laat sterf, aborsie veroorsaak en m ense en d iere b eto w er d e u r net n a hulle te kyk. Sy kan ook die m a a n en sterre laat val, n a a ld e d e u r d ie lew er van h a a r v yand stu u r, k oring w at in d ie a a r staan van een pick n a n a n d e r v erplaas en siektes op b o n atu u rlik e wyses genees. Sy kan ook in die lug vlieg en m et die duiw el dans. Sy kan h aarself v e ra n d e r in n wolf, esel, koei, aap, p erd, h ond, p a d d a, kat, vlerm uis, spinnekop, voël en krokodil. Sy kan ook geeste oproep, fonteine laat o pdroog, die koers van lopen de w ater v erander, die d ag in n ag en n ag in d a g v e ra n d e r en in n eierd op seil. Sy kan n oester o f m osselskulp en slange a an stukke skeur m et w oorde, m et een kyk n skaap d ood en v erhoed d a t room in h o tte r v erander. Sy kook ook tow erbrousels van o n k ru id, w ortels en kruie. A1 h ierdie b o n atu u rilik e m agte is v ir h a a r m oontlik as gevolg v an h a a r v e rd ra g m et die duiw el. V olgens hierdie v erd rag (S chum aker, 1972:80) m oet die heks die krag van C h ristu s o n tk en, n skyndood o n d e rg a a n, n nuw e n aam kry, n kledingstuk a an die duiw el gee, h a a r siel a an die duiw el afstaan en sekere opolferings m aak vir hom, sy teken o n tv a n g en h a a r v an alle godsdienstige prakty ke w eerhou. S aam m et a n d e r hekse m oet sy d a n die heksesabbat byw oon w aar antikloksgewyse ringdanse en dem oniese rituele uitgevoer is. T een o o r h ierdie d o n k er beeld v an die aartsheks en h a a r sw artkuns staan Liew e H eksie selferkende heks en afstam m eling v an o u m a L evina (ook n heks). Sy is som s skaam, som s huilerig, soms die m id d elp u n t v an a n d e r se spot, w an n e er sy d a n gew oonlik h a a r p u n th o e d oor h a a ro ë trek, m a a r beshs nie skuldig aan die okkulte nie. D it w at m et h aar gebeur en w at sy laat 23

10 g ebeur, spreek v an n to taa l a n d e r leer en lewe. B ehalw e vir n soms p er o ngeluk g etoo rde G riet, b estaan H eksie se enigste b o n a tu u rlik e m ag in die g eb ru ik v an h a a r tow erbesem. D it op sigself la a t h a a r nog nie as bose heks kw alifiseer nie, w an t n hele eskader hekse d eu rk ru is die lite ra tu u r die afgelope duisen d ja a r (v a n af o ngeveer die tien d e eeu is geglo d a t hekse op besem s k an vlieg). H eksie g ebruik h a a r besem eg ter nooit vir o nheilige ritte nie. M et b eh u lp v an G rie t en h a a r besem h et sy m enige situasies gered, soos die keer toe die koning se koets in die rivier vasgesit het en n a n d e r keer toe hy m et die h eiik o p ter in n boom vasgesit het. T y d en s B lom m eland se sirkus h et sy n d o o d b en o u d e B lom m ie, K are l K a t en M atew is van die tone g aan afh aal. S en d er h a a r ek.sterne h ulpm iddele het sy op eie h outjie by tw ee g e leen th ed e g ehelp om n d ie f a a n te keer in K a re l K a t se b aas se huis en ook w eer tydens h a a r en B lom m ie se v akansie by die see. D ie b erugste diew e teen wie sy n v o o rtd u re n d e stryd voer (soms onverskrokke en soms ietw at b a n g ), ^is d ie o n r e h a b ilite e r b a r e G ifa p p e ltjie s. As d it n ie v ir h a a r v o o rtd u re n d e reddingspogings w as nie, sou die silw er roos lan kal reeds in G ifap jjeltjielan d gewees het en B lom m eland, die B lom kabouters en die v e rh a a l ook d aarm e e heen. W a a r sy m o on tlik op h e te r d a a d a a n sw art (-kook-) kuns skuldig bevind kon w ord, is in h a a r sterretjiekom buis. A1 hou die n a g n d onker oog oor h a a r d e u r die kom buisdak m et sy glasvenster, is dit n o n sk u ld ig e k o m b u isie w a a rin geen h eksebro usels nie, m a a r p a p, frikkadelle, brood en koekies (al is hulle n bietjie sout) berei word. A n d e r k in derbed ryw ig hede w at h a a r d ae vul, is v erjaarsd ag p arty tjies, n v akansie by die see, bestuurslesse by K a re l K a t m et h a a r nuw e m otortjie, m usiekoefen v ir B lom m eland se orkeskom petisie, n sp o rtd ag, n rit in K arel K a t se h e iik o p ter en n k am p eerd ery in n kom b ersten t. n A n d er v reugdee rv a rin g is die d ans w a a rh e e n sy saam m et die k ab o u ters en K are l K a t n a die paleis uitgenooi is. N a d a t sy to t die o ntstelten is en w oede v an die kabouters, hulle eeue-oue ringdans só v erw ar h et d a t hulle nie gew eet het w a a r hulle laas was nie, sit sy baie h a rtse e r m et h a a r hoed oor h a a r oë in n hoekie. K are l K a t ontferm hom oor h a a r en leer h a a r dans, m a a r h a a r tref-en -tra p v erto lk in g s van die w als verskil ra d ik a a l v an die aartsh ek s se ringdanse op n heksesabbat. Soos die tipiese k lein k ind, is h a a r lew e nie n et n sorgelose d a rte l v an d ie een d a g n a die a n d e r nie. W an n ee r sy d a ad w erk lik m oet o p tre e, kan sy wel soms n p lan m a ak, m a a r beslis nie op okkulte vlak nie. H a a r toordery, w at eintlik m eer n fa n ta sie m a tig e toevalligheid is, k an h a a r nie a lty d uit n netelige situasie red nie. D a a ro m gooi sy b ra n d n e te ls in h a a r klom pe w at die G eelheks as losprys v ir die silw er roos eis. Sy red sodoende die kosbare klom pe w at K a re l K a t v ir h a a r v an d ie b u ite la n d a f saa m g eb rin g h et, sowel as d ie silw er roos B lom m eland se k osb aarste b esitting. D a a rd e u r bevestig 24

11 sy w eer eens h a a r onteenseglike v erw erp in g v an die bosc en idcntifisering m et die goeie. Sy wil ook altyd so g ra a g h u lp v a a rd ig wees, inaai nicm ancl w ilo o it d a t ek ietsd o en nie (... sirkiis, p. 17) m iskien o m d a t h a a r h ulp soins nic veci w erd is nie. Sy kan ook nie allyd onderskei tussen die n u ttig c en die p re tlig e nie, w an t m o to r b e slu u r is een ding, m a a r om ew e d o m -a stran t n h a a rb rc e d te v an d ie riv ier se w al al stil te hou, iets g evaarlik an dcrs. O p dié wyse red sy d a n soms onbcw uslelik n situasie, w ant toe die m o tor weens h a a r toedoen buite b eh e er raak, h et sy o nw etend die G ifappeltjies op die vhig laat slaan. In d ien sy d e u r m iddel van dialoog toegelaat sou w ord om h aarself te verdedig, sou sy d alk by v o o rb aat se: Sies, ju lle lag vir m y cn ju lle w eet ek w e e tn ie v a n g ro o t w o o rd e n ie (... verrassing, p. 34). A1 isd ie w aarh eid hóé eenvoudig, is die bew ys d a a rv a n tog afhanklik v an n h eldere redenasie. W eens h a a r v erb ale o nverm o ë is sy dikw els v an K are l K a t en B lom m ie afhanklik. Sy kan n ietem in h a a r se se as sy m oet, m a a r ol' a n d e r w erklik objek tief n a h a a r luister, bly net so n ope v ra ag soos tydens die hekseverhore in die sew entien de eeu. H eksie erken gereeld h a a r hekse-afkom s w an t h a a r o u m a L evinia bly v ir h a a r n navolgensw aardige h erinnering: Behalw e m y o u m a L evinia ise k d ie e n ig ste heks w at ek k en w at kan w als (... wals, p. 62). H a a r alkom s w ord ook v erraai w an neer sy M atew is betig: Ek het nog nooit n heks se k at gesien w at v ir p ad d aso p lag n ie (... tuppels, p. 34). O ok teen oor K are l K a t erken sy d a t sy n heks is, m a a r d a n n unieke heks: Ek sê alty d ek is nie soos a n d e r hekse n ie (... wals, p. 55). W an n ee r dit kom by h a a r o m g ang m et cn bei'nvloeding d e u r die Ixjse, doen sy 'n subticle beroep op die koning se genade: Ek is dalk nie so goed m et toorw oorde nie, koning R oseboom, m a a r ek is nie die.soorl heks w at m y la a t loor n ie " (... w als, p. 60), veral w an n e er d it n stryd w ord tussen die protagonis en die antagonis. O o k a n d e r w eet d a t h a a r sogen aam de tow ery nie veel k rag het nie, w ant selfs an tag o n iste soos die G ifappeltjies bestem pel h a a r as n sim pel heks (... m a a k n p la n, p. 15). U itgesprek k e tussen a n d e r w ord d it duidelik d a t sy n heks is, m a a r n snaakse soort heks (... kat, p. 5). H a a r w oord en d a a d vind ook dikw els lew cnsbeskoulike w eerklank in h a a r sangskeppings. H a a r behoefle a an die skoonheid van h arm o n ic tussen ritm e, m elodic en w oordbetekenis realisecr wel gew oonlik as n m o notone, onvoltooide liedjie, m a a r sy sing g ra ag cn dikw els en het 'n liedjic v ir clkc bui. O n gclu kkig d ry f d it gew oonlik diegcne v ir wie sy d it sing e c rd c r w eg v an h a a r. Sy sing ook veral w an neer sy hartseer, eensaam o f vcrstotc vocl. Soos die heks d e u r die eeue heen dikw els die uitgew orpene van die sam elew ing w as, is H eksie ook som s v an h a a r v ric n d e verlate. n L iedjie w at sy cen m aai gesing het toe sy en B lom m ie geld ingesam el het, w eerspiccl h a a r unieke ccniingskap; M y licwc kokkcncnnctjie, my liewc kleine dingctjie, 25

12 a lm a l het m a ats net ekke n ie (... sing in die s tra a t, p. 21). D it gee n insiggewende kykie op h aar selfljceld. T yden s n h ekseverhoor w as en is d a a r sekerlik alty d g eieen th eid vir introspeksie d e u r die aan g ek laagde. H eksie ken h a a r b eperkinge, soos d a l sy nie kan lees o f skryf nie en n gebrekkige w oordeskat het, d a t sy nie vinnig kan h ard lo o p nie en d a t sy dikw els foute m aak w at die a n d e r vir h a a r laat lag en h a a r laat huil. M a a r sy het ook h a a r eie ideale; sy wil só g ra ag die g eieen th eid kry om d ie silw er roos op te pas o fo m verpleegster te wees. A1 h et sy h a a r gebreke en b eperkinge, het sy nogtans n positiew e selfbeeld, w an t sy beskou h aarself as B lom m eland se enigste en beste en m ooiste H eksie (... m aak die kon in ggeso nd, p. 42). W an n eer sy d a a ro p a a n sp raak m aak d a t sy die slim ste heksie is w at sy ken, h oef slim nie n oodw endig g eletterd te b eteken nie w ysheid k an ook spreek u it m in w o ord e en een v oud van segging.. D a a ro m m ag sy m a a r selfvertroue h ê en trots wees op haarself w an n e er sy n slim p lan u itdink. V erd er beskou sy h aarself nie as iem and w at in h ie rd ie w êreld gew orpe is nie, m a a r as iem a n d w at n ta a k het, iem a n d in die w êreld geroepe. Sy stel v ir h a a rs e lf n hoë ideaal; As ek k la a r n heks gew ees het, wil ek n k o n in g in w ees (... sirkus, p. 16). D ié ideaal h e rh a a lsy by die k onin g se siekbed: J a, ek is B lom m elan d se enigste en m ooiste en beste H eksie; ek sal koningin w o rd (... m aak die koning gesond, p. 49). D a a rm e e getiiig sy van h a a r begeerte om te heers o o r die bose (m et a n d e r w oorde d a a rb o verhew e wees) en d ie fantasiew erklikheid w aa rv an sy deel is, so goed as w aartoe sy in staat is, te beheers n koninklike roeping. U itsp raak A lhoew el H eksie se ap p é l h ie r hoofsaaklik v a n u it die lite ra tu u r b e n a d e r is, sal sy volgens geeneen v an die volgende benaderingsw yscs a a n heksery sk uld ig b evind kan w ord nie; d ie an tropologiese b e n a d e rin g (die heks is n to w e n a ar); die historiese b e n a d e rin g (die heks is n S atanis); die m o d e rn e b e n a d e rin g (selferkende hekse sê d a t hulle a n tie k e gode a a n b id en tow erkuns lieoefen) (Russel, 1980:172). H a a r k in d e rlik -n aie w e id e aal o m k o n in gin te wees, sal sy as gevolg van vele tek ortkom in ge nie in soveel w oorde o p lew ensbeskoulike vlak kan uitspel nie, m a a r d it g etu ig d a a rv a n d a t sy n kind is v an die lig, nie in die w êreld gew orpe nie, m a a r geroepe to t n h o ër taak. H a a r ap p é l slaag dus op tw eërlei vlak: sy is n beson d er geslaagd gebeelde tipiese an ti-h eld van die tw intigste-eeuse lite ra tu u r, m a a r d esondanks v ir die kinderleser n hoogs identifiseerbare kinderfiguur. D ie C h risten sal hom wel nie vereenselw ig m et die teosofiese erk en n in g van 26

13 die w êreid van die fesrie as n deel v an ons verljorge geestclikc w creld wfat naas die fisiese w êreld kan b estaan nic (K ok, 1961:359). V olgens die leosofiese beskouing is die algem ene funksie v an fee en kabouters om P R A N A oi lew enskragligheid van die son te o n tlre k en te absorb eer en om d it n a die fisieke te versprei. D a a ro m is die biom fee en b lo m k ab outers n atuiirgeeste, o m d a t hulle die lew enskragtige en onm isbare skakel is tussen die son se en ergie en die m in erale van die grond. D ie C h risten se beskouing oor die k ind se belew ing v an fan tasieso osons dit a a n tre f in die B lom m eland w a a rin Liew e H eksie w oon, sou e e rd e r beleken d a t die kind iew enskrag d aaruit onttrek v^at horn help groei na die Lig. BIBLIOGRAFIE 1. A angehaalde en geraadpleegde bronne D E C O C K, A V olkssage, volksgeloof en volksgebruik. A ntw erpen: G ust Jansens. 224 p. D O R S O N, R.M Folklore an d folklif'e. C hicago: U niversity of C hicago Press. F R O U D, B. en L E E, A Faeries. Londen: P an Books, pp. ongenom m er. H A W K IN S, C W itches. L onden: G ra n a d a, pp. ongenom m er. H O P E -S IM P S O N, J W itches. L onden: H arn ish H am ilto n. 226 p. H L H JG E N, W. en P O O R T V L IE T, R G nom es. L onden: P an Books, pp. ongenom m er. JA C K S O N, R Fantasy: th e lite ra tu re o f subversion. N ew York: M ethuen. 211 p. K O K, A.B. W.M Theosofie. {In: C hristelijkeencyclopedie, 6: ). M c D O N A L D, E.M F an tasie in die A frikaanse k in derverh aal. Potchefslroom. V erh an d elin g (M. Bibl.) PIJ vir CHCÍ. 134 p. M IJN H A R D T, F.A A frikaanse B ybelkonkordansie. P retoria: V an Schaick. 828 p. N E E T H L IN G, J.S K inderletterkunde: sy aard enonderrig. K aapstad: M askew M iller. 208 p. P IE N A A R, L D ie kind en sy literatu u r. K aapstad. H A LIM. 211 p. RUSSELL, J.B A history o f w itchcraft. L onden: T ham es, H u dso n 192 p. S H U M A K E R, W T h e occult sciences in th e R enaissance. Los Angeles: U niversity of C alifornia Press. 284 p. S T E E N B E R G, E M y kind en sy bock. K aa p stad : T afelberg. 82 p. T O T E M E Y E R, a O u to ritê re en a n ti-o u to ritê re k in d e rlite ra tu u r m et S tru w w elp eter as p rototipe. Stellenbosch. V erh an d elin g (M. Bibl.) U nivcrsiteit van Stellenbosch. 27

14 2. G ebruikte tekste V E L S, V ern a Liewe ííeksie in diepekel. K aa p stad : H u m a n en R ousseau 68 p.: Liew e H eksie en die feëkoningin Liew e H eksie en die h elik op ter Liew e H eksie en die orkes Liewe Heksie en G riet V E L S, V ern a Liewe Heksie gaan maan toe. K a a p sta d ; H u m a n en Rousseau 64 p.: Liew e H eksie en die klom pe Liew e H eksie in die sirkus Liew e H eksie en die tuppels Liew e H eksie en die ten t Liewe Heksie gaan m aan toe V E L S, V ern a L iew e H eksie en d ie h elik opter. K aapstad : H u m a n en Rousseau. V E L S, V ern a Liew e H eksie kry n kat. K aa p stad : H u m a n en R ousseau. V ELS, V erna Liewe Heksie. K aapstad ; H um an en Rousseau. Liew e H eksie kry n v e rja a rd a g Liew e H eksie sing in die stra a t Liew e H eksie en die bikini L iew e H eksie en die m o to r L iew e H eksie m aak die koning gesond Liewe Heksie en die G ifappeltjies V E L S, V ern a Liewe Heksie komweer. K aapstad ; H u m a n cn R ousseau. Liew e H eksie en die donkie Liew e H eksie w ord b a b a w a g te r Liew e H eksie en die toorw oorde Liew e H eksie en die d ie f Liew e H eksie en die koekoekie Liewe Heksie en die wals V E L S, V ern a Liewe Heksie maak n plan. K a a p sta d ; H u m a n en R oussau Liew e H eksie m aak n p lan Liew e H eksie se verrassing Liewe Heksie leer bestuur 28