Klimatilpassingar RETTLEIING OM MOGLEGE TILTAK I AVLØPSANLEGG

Transkript

1 Klimatilpassingar RETTLEIING OM MOGLEGE TILTAK I AVLØPSANLEGG

2 Forord Formålet med rettleiinga er å hindre auka forureining frå overløpsutslepp og avløpsreinseanlegg, slik at ein kan få eller halde ved lag ein god vasstilstand, jf. forskrift om begrensning av forurensning (forureiningsforskrifta) og forskrift om rammer for vannforvaltningen (vassforvaltningsforskrifta). Bakgrunnen for rettleiinga er klimaendringane som vi alt har opplevd, og som vil kome i tida fram mot neste hundreårsskifte. Rettleiinga tek for seg kva prognosane seier om auka nedbørmengder, stigande havnivå og hyppigare stormfloder, som kvar for seg, og særleg saman, fører til meir forureiningsutslepp og flaumskadar dersom ein ikkje planlegg og set i verk tiltak. Rettleiinga omhandlar først og fremst tiltak for å hindre forureiningsutslepp som følgje av auka nedbørintensitet, men er òg retta mot auken av flaumar i byar. Forureiningsforskrifta 13-6, 13-11, 14-5 og har krav om at avløpsreinseanlegg og avløpsleidningsnett skal dimensjonerast, byggjast, drivast og haldast ved like for å svare til dei klimatiske tilhøva. Fylkesmannen fører tilsyn med at anleggseigaren kan dokumentere at nødvendig beredskaps- og vedlikehaldsprogram er på plass for å møte klimautfordringane. Rettleiinga gir råd til anleggseigarar når dei skal rette seg etter forureiningsforskrifta under nye klimatiske føresetnader. Rettleiinga inneheld ei oversikt over prognosar, databehov, hjelpemiddel, referansar og tiltak som er relevante når anleggseigarar skal velje strategi for å møte dei verknadene ein ventar av klimaendringar når det gjeld avløpsanlegg. Målgruppa for rettleiinga er Fylkesmannen og kommunen som forureiningsstyresmakt og kommunen som anleggseigar, men vil òg vere nyttig for kommunalpolitikarar med ansvar for miljø og kommunalteknikk. Rettleiinga er skriven med god hjelp frå Meteorologisk institutt, NORVAR og NVE. Datamodelleringsfirmaa DHI og AQUA ROSIM har òg gitt kommentarar under arbeidet. 2

3 Innhald 1. Samandrag Bakgrunn for rettleiinga og problemstilling Klimascenario Korleis klimaendringane verkar på avløpsanlegg Berekningar av auka overløpsutslepp på grunn av klimaendringar Om fortetting av byane Strategi for analyse av mottiltak mot klimaeffektar Dokumentasjon av den noverande situasjonen Planar der omsynet til klimaendringar bør inn Analysar av verknadene av klimaendringane Scenario for nedbør, avrenning, havnivå og stormflod Framgangsmåte for analyse av konsekvensane av klimaendringar Tiltak for kompensasjon av klimaendringar Databehov for analysar, verktøy og metodar Inngangsdata i analysemodellar Verktøy og metodikk Ordliste Referansar Vedlegg. Døme på konsekvensar av klimaeffektar Bergen Fredrikstad Helsingborg Trondheim UK

4 1. Samandrag Klimaendringar der årsaka er menneskeskapte utslepp, er enno berre i byrjinga. For Noreg tyder dei scenarioa som ligg føre, på betydelege endringar i både nedbør- og avrenningsforhold. Infrastruktur som blir planlagd no, må byggjast med omsyn til dette. Utan kompenserande tiltak vil forureiningsmengda frå leidningsnett og reinseanlegg, og også flaumskadar i tettbygde strøk, kunne auke. Miljøskadar som følgje av store nedbørmengder Miljøskadar: Betydeleg auke i forureiningsutslepp frå overløp, reinseanlegg og overvatn Overfløymingar i kjellarar og byggareal under bakkenivå osv. Estetisk forringing og miljøskadar i byvassdrag Auka risiko for sjukdommar via drikkevatn Rotter rømmer frå avløpsleidningar og invaderer bygningar og omgivnader Verknader av auka nedbør som medverkar til miljøskadar: Reinseanlegg og pumpestasjonar: Avløp ut av nødutløp og kummar. Pumper og reinseanlegg ute av drift. Overfløymingar med elektriske kortslutningar, øydelegging av kablar og data- og styresystem. Nedslamming, fukt- og soppskadar, maskinelt utstyr blir vasskadd. Bygningar får oppdrift og blir forskyvde opp, og golv sprekk. Leidningar: Erosjon og utspyling av grøftemateriale gir skadar og brekkasje. Kummar og leidningar blir fylte att av slam og anna materiale. Utsleppsleidningar: Rørsler, bortspyling, oppflyting, erosjon av støttekonstruksjonar og grøfter med fundament som gir brekkasje, sprekkar og lekkasjar. Forslag til framgangsmåte for klimatilpassingar i avløpsanlegg Eit forslag til framgangsmåte for å planleggje tiltak for å hindre auka forureining og flaumskadar som følgje av auka nedbør er lista opp i punkta 1 til 6 nedanfor: 1. Setje i gang med målingar for data til berekningsmodellar For å kunne gjere analysar av dagens overløpsutslepp og overfløymingssituasjon, framtidige overløpsutslepp og overfløymingar og setje i verk kostnadseffektive mottiltak, treng ein pålitelege inngangsdata. Det er spesielt viktig å kome i gang med målingar av korttidsnedbør dersom det ikkje allereie blir gjort slike målingar i det aktuelle tettbygde området. 2. Dokumentasjon av nosituasjonen Kommunen må lokalisere og vurdere skadelege overløpsutslepp, nødutløp og overfløymingar via avløpssystemet ut frå dagens klimaforhold. Risikoen for ulike hendingar må bereknast for å kunne gjere prioriteringar i tiltaksplanane. Kommunane bør berekne forureiningsmengder, vassmengder og skadeomfang for ulike gjentaksintervall av nedbørhendingar. 3. Val av framtidig dimensjonerande vêrsituasjon Nedbørintensitet: Utanlandske forskarar har berekna at dei noverande regnintensitetane for byområde må multipliserast med faktorar frå 1,2 til 1,6. Det eksisterer førebels ingen 4

5 norske faktorar, men ein bør kontakte Meteorologisk institutt eller tilsvarande fagmiljø om dette. Avrenningsforhold: Ein må ta omsyn til situasjonar med høg avrenning frå gjennomtrengjelege flater etter regn på frosen mark eller på svært oppbløytt mark. Havstigninga påverkar kapasiteten i avløpssystema og må vurderast lokalt. Stormflodendringar vil kunne kome på toppen av havstigninga. 4. Analyse Kommunen bør først gjennomføre ein grovanalyse av konsekvensane av klimaendringane og deretter etterfølgjande, meir grundige analysar på bakgrunn av grovanalysen. Desse analysane skal gi grunnlag for å kunne vurdere om miljøkrav og andre krav frå styresmaktene blir etterlevde. Det er ofte lurt å dele kommunen inn i soner, fordi enkelte soner vil vere mindre utsette enn andre soner. Ein kan deretter til dømes sjå på mengda av overløpsforureiningar i ulike månader av året, kor sårbare dei tilhøyrande resipientane er, og sannsynlege flaumnivå for ulike gjentaksintervall. Der det openbert blir nødvendig med kompenserande tiltak på grunn av klimaendringane, kan det vere riktig med nærmare analysar av konsekvensane. Då vil det som regel vere nødvendig å bruke hydrodynamiske avløpsmodellar, som MOUSE, SWMM eller liknande. 5. Val av tiltak for å hindre auka forureining Kommunane kan setje i verk fleire mogleg tiltak for å hindre auka forureining frå avløpsanlegg på grunn av klimaeffektar. Slike tiltak kan til dømes vere: Reduksjon av tilrenning til avløpssystema ved hjelp av infiltrasjon til grunnen. Forseinking og demping av flaumtoppane før vatnet kjem fram til avløpssystemet, ved å bruke strupeplater på gatesluk, opne dammar, lukka magasin i grunnen, opne renner, andre opne vassvegar, våtmarker og så vidare. Fordryging i sjølve avløpsnettet, til dømes fordrygingsbasseng av røyrpakkar eller i plasstøypt betong, heving av overløpskantar opp til eit nivå som ikkje aukar flaumskadane for mykje, rørlege overløpskantar som til heile tida demmer opp mest mogleg vatn i sjølve røyrsystemet oppstraums og så vidare. Fordrygingsvolum i kombinasjon med sjølve overløpet kan utformast slik at partiklar kan skiljast ut før overskotsvatnet går i overløpet når bassenget er fylt opp. Auke av røyrkapasiteten i nedstraums overløp eller i flaskehalsar. Kapasitetsauken kan ein til dømes få til ved utskifting til større røyr, rehabilitering ved utblokking av eldre røyr, rehabilitering av kummar med dårleg hydraulisk linjeføring eller rehabilitering av røyr med høg røyrfriksjon. Ein bør om mogleg primært gjennomføre lokal overvasshandtering før røyrkapasiteten blir auka. Overløp med reinsefunksjon som oppkonsentrerer forureiningane og sender dei til avløpsreinseanlegget. Installering av fordrygingsvolum like før eller i avløpsreinseanlegget. Når ein skal velje tiltak, bør kommunen vurdere kostnadene ved tiltaka opp mot den totale samfunnsnytta ved å unngå auka forureining. 5

6 6. Revisjon av kommunale planar Kommunen må revidere planane sine på bakgrunn av analyseresultata. Forskriftene til plan- og bygningslova, reglement og arealplanar er heilt sentrale når det gjeld å meistre utfordringane med overløpsutslepp og overfløymingar. Kommunen må setje av plass til handtering av overvatn i arealplanar. Dei kommunale avløpsplanane må oppdaterast i samsvar med nye prinsipp og krav. Dette kan omfatte fornyingsplanar for avløpsnettet, hovudplan for avløp, områdeplanar og byvassdragsplanar. Kommunens beredskapsplan må seie kva ein gjer før, under og etter flaumar med tanke på overløpsutslepp og andre skadar som kjem av nedbør, og som kan ha karakter av plutselege sjokkbelastningar. 6

7 2. Bakgrunn for rettleiinga og problemstilling Det er no liten tvil om at klimaendringar kjem til å påverke samfunnet vårt i stor grad. Dette vil mellom anna føre med seg at forureiningsutsleppa frå avløpssystema vil auke kraftig, og skadelege overfløymingar på grunn av overbelastning i avløpssystema vil kome oftare og kraftigare dersom ein ikkje planlegg og set i verk mottiltak. Det er i samfunnet si interesse at kommunane straks legg inn klimaomsyn i planar på alle nivå som gjeld avløpssystem, for å verne innbyggjarar, miljø og infrastruktur. Avløpsanlegga bør alt i dag oppgraderast ved nyanlegg og ved rehabilitering av eldre anlegg. Klimaendringane fører med seg at kommunane må gjennomføre heilskaplege analysar som omfattar mange typar planar. Dette krev ein koordinert innsats frå mange styresmakter og etatar i kommunane, pluss samarbeid med styresmakter på fylkesnivå og statleg nivå. Utsleppa frå avløpsnetta er systematiserte i tabell 2.1. Regnvassoverløp er utsleppsarrangement i fellesavløpssystem som kjem i funksjon når vassføringa blir for stor som følgje av for stor tilførsel av overvatn. Overvatn er nedbør som renn av på overflatene. Ureinsa avløp strøymer frå regnvassoverløpa direkte ut i tilstøytande vassførekomstar når regnintensiteten kjem over ein viss verdi. Separatavløpssystem er eit avløpssystem som har to separate avleiingar ei for spillvatn og ei for overvatn. Vasstransporten skjer då normalt i to avløpsleidningar i same grøft. Fellesavløpssystem er avløpsleidningsnett som transporterer både spillvatn frå hushald, næringsliv, offentlege institusjonar, drensvatn frå bygningskonstruksjonar og overvatn frå overflatene. Tabell 2.1. Ulike typar utslepp frå avløpsnett Utsleppspunkt Regnvassoverløp Overvassleidningar Lekkasjar frå avløpsleidningar til grunnen Nødutløp i spillvassnettet Kjelde Spillvatn frå hushald, næringsliv, offentlege bygningar osv. Forureiningar frå vegar, parkeringsplassar, tak og andre overflater Utspylte slamavsetningar frå ikkje-sjølvreinsande røyr Forureiningar frå vegar, parkeringsplassar, tak og andre overflater Feilkoplingar frå spillvassleidningar til overvassleidningar Lekkasjar frå ovanforliggjande spillvassleidningar eller frå opne spillvassrenner i felles avløpskummar Spillvassleidningar i separatsystem eller leidningar i felles avløpssystem Pumpestasjonar for spillvatn eller frå andre problempunkt i spillvassnettet Regnvassoverløp er normalt det utsleppet frå nettet som skaper størst problem når det gjeld hygieniske parametrar som bakteriar og virus, og også miljøgifter, fosfor, organiske stoff og nitrogen. Overløpsvatnet er ubehandla råkloakk som renn ut i hamneområde, på strender og i byvassdrag når det er sterkt regn. Overløpsvatnet i fellesavløpssystema består av overvatn frå tette overflater, spillvatn frå hushald, næringsliv og offentlege etatar, pluss røyrsediment som blir spylte ut i våtvêrsperiodar. Desse røyrsedimenta oppstår fordi partiklar i spillvatnet 7

8 sedimenterer i røyrsystemet i tørrvêr. Det kan liggje store slammengder i røyra, bygde opp i tørrvêrsperiodane, som så plutseleg blir spylte ut på kort tid i regnvêr. Når det gjeld forureiningsmengdene i overløpsvatnet, så kan desse røyrsedimenta vere svært dominerande for utsleppet. Av totalmengda i overløpet, rekna som volum, er overvatnet sin del betydeleg større enn spillvatnet sin del. Badeplassar må ofte stengje etter sterke nedbørepisodar som gir store overløpsutslepp. Det er dessverre særleg denne typen utslepp som vil auke monaleg på grunn av klimaendringane. Verknadene på vassmiljøet av utslepp frå overløp bør sjåast i samanheng med dei måla styresmaktene har for vassførekomstane. Dei negative verknadene av utsleppa kan vere: Bakteriar, virus og parasittar som kan gi sjukdom hos menneske og dyr. Fosfor og nitrogen, som aukar risikoen for tilgroing frå algar og andre uønskte vekstar. Organisk stoff som medverkar til vekst av mikroorganismar som senkar oksygennivået og gir uønskt tilgroing. Det biologiske mangfaldet blir svekt. Fisk og botndyr kan døy. Miljøgifter som skader miljøet i den lokale resipienten. Partiklar som slammar ned resipienten og hemmar livet der. Kloakksøppel, rusk og rask som øydelegg det estetiske inntrykket. Store vassføringar som eroderer vassdraget. 2.1 Klimascenario Som følgje av auka drivhuseffekt rundt kloden vår reknar ein med at vi i mange tiår framover vil få større og meir intense nedbørmengder over Noreg. Dette heng saman både med at varmare luft kan innehalde meir vassdamp, og med at det er venta endringar i sirkulasjonsmønsteret i atmosfæren over våre område. Klimaendringane i Noreg har vore emne for ei betydeleg forskingsverksemd i eit større prosjekt kalla RegClim ( Universiteta i Oslo og Bergen, Meteorologisk institutt, NILU, Havforskingsinstituttet og Nansensenteret står bak dette prosjektet. Nedbør RegClim (2002) seier m.a. om nedbøren i perioden at mange stader vil intens nedbør kome oftare. Det er vidare berekna meir enn dobla risiko for intens nedbør på Vestlandet, indre delar av Trøndelag og på kysten av Troms og Finnmark. Med intens nedbør meiner ein mengder per døgn som ein med dagens klima berre får ein gong kvart år. Om vinteren er det tilsvarande berekna ein dobla risiko for intens nedbør på kysten av Vest- Finnmark, på Vestlandet og i nordlege delar av Austlandet. Forandringane i nedbør i Noreg dei neste 100 åra kan, ifølgje RegClim-prosjektet (RegClim 2005), ventast å bli m.a. som følgjer: Døgn utan nedbør blir litt sjeldnare i alle landsdelar vest for vasskiljet. På Austlandet og Sørlandet kan det derimot ventast ein 5 10 % auke i talet på døgn med opphaldsvêr. I heile 8

9 Noreg vil ekstreme nedbørmengder kome oftare. Til dømes er det berekna at Vestlandet får over 20 % fleire døgn med over 20 mm nedbør. Frei (2006) sine analysar viser at det som i dag i Europa er hendingar med års mellomrom, vil få eit gjentaksintervall på ca. 20 år i perioden Førland, Amundsen og Hovelsrud (2007) skriv at over store delar av Noreg kan ein vente at auken i ekstreme nedbørverdiar blir etter måten svak fram til 2025, men med ein kraftigare auke fram til Regn blir til som resultat av at fleire ulike regnceller blir danna over eit område. Nokre regnceller er i ferd med å byggje seg opp, andre har sitt maksimum ved at dei gir frå seg regn, og andre igjen er på veg til å slutte med å gi frå seg regn. Di mindre det området er som ein undersøkjer (til dømes ein bydel), di større er sannsynet for at ei enkelt regncelle har sitt maksimum nettopp der. Ser ein på middelnedbøren over eit større område, vil den alltid vere mindre fordi han då vil bestå av middelverdien av mange regnceller på ulike utviklingsstadium. Desse regncelle-vurderingane gjeld berre det typiske sommarregnet (konvektiv nedbør) med slik kort varigheit og arealutbreiing som er dimensjonerande for byar og tettbygde strøk. Tabell Gjennomsnittleg auke i temperatur og nedbør frå perioden til perioden RegClim Tabell viser prosentvise endringar i nedbørmengder i ulike landsdelar og for ulike årstider (RegClim, 2005). Auken er rekna frå perioden til perioden MPI (Max-Planck Institute) og HAD (Hadley) er resultat frå to ulike klimamodellar. Kolonnen med tittel Komb er beste estimat. Ein ser at for store delar av landet er det venta ein klar auke i nedbørmengdene. Dei klimaprognosane som forskarane opererer med no, som er viste i tabell 2.1.1, er berre for svært store areal, og dei har derfor ei altfor grov oppløysing til å kunne brukast for å berekne byflaumar, der dimensjonerande nedbør ofte har ei utbreiing på berre ca. 10 km 2. Klimaprognosane gir ikkje noka god beskriving av konvektiv nedbør 9

10 (byenedbør), som er den typen nedbør som oftast er bakgrunn for dimensjonerande lokal nedbør med kort varigheit. Grum et al. (2006) meiner at vi er inne i ein periode med ekstraordinære klimaendringar som vil påverke urban avrenning og forureining sterkt. Trass i mange usikre faktorar er tendensen klar: Ekstreme nedbørtilfelle som fører til flaumar i byar, vil kome oftare som ei følgje av klimaendringar. Basert på data frå Danmark har Grum et al. funne at ekstreme regnhendingar vil kome dobbelt så ofte som det ein har observert dei siste tiåra. Figur viser kva gjentaksintervall noverande ekstreme regnhendingar (registrerte i i København) vil få i perioden Ein ser til dømes at eit eintimesregn med gjentaksintervall 10 år vil få eit gjentaksintervall på 3,4 år. Figur Effekten av klimaendringar på regn med varigheit på 1 time. Forholdet mellom tidlegare gjentaksintervall og framtidige gjentaksintervall er vist. Grum et al. (2006) I den danske Miljøstyrelsens rapport (Arnbjerg-Nielsen 2006) blir det sagt: - Klimaendringar har allereie ført til endringar i nedbørstrukturen. Denne utviklinga må ein vente vil halde fram. Det vil kome færre regnhendingar, men dei ekstreme regnhendingane vil bli vesentleg kraftigare. Endringar i nedbørstrukturen har avgjerande mykje å seie for korleis kloakksystema vil fungere. Innleiande undersøkingar tyder på at kloakksystema somme stader bør ha fordobla kapasitet for å unngå skadar i byområde i framtida. - Det er påvist at det allereie har skjedd vesentlege endringar når det gjeld ekstremregn i Europa. - Ekstremregn vil bli kraftigare i framtida og framtida har byrja. Endringane for punktnedbør i høg tidsoppløysing vil bli svært kraftige. Berekningar tyder på at den dimensjonsgivande regnintensiteten for små og mellomstore avløpssystem må fordoblast. Kvantifiseringa er knytt til stor uvisse og er truleg konservativ. Arnbjerg-Nielsen (2006) har gjennomført ein analyse av 41 danske regnmålarar og registreringar der i 20 år. Dei viser at dagens regnintensitet varigheit frekvens-kurver ikkje lenger er gyldige, sidan betydelege klimaendringar allereie har skjedd. Også forskarar i andre land meiner at ekstrem nedbør som råkar tettbygde strøk, vil auke meir enn den gjennomsnittlege nedbøren over heile årstider og store areal, slik som vist i tabell

11 Jørgensen og Johansen (2004) har berekna at klimaeffektane vil gi København 83 % høgare regnintensitet for eintimesregn med 10 års gjentaksintervall på slutten av dette hundreåret. I ein rapport utgitt av Miljøstyrelsen i Danmark (DHI og PH-Consult 2005) tilrår ein følgjande: - Den bedste anbefaling i dag må derfor være at gange nuværende dimensionseringsregn med en faktor på 1,2 1,5. Miljøstyrelsen (2007) seier i sitt miljøprosjekt, med data frå Roskilde og Ålborg, at dei bruker som prognose at eit 10-årsregn om 100 år vil vere 40 % kraftigare enn dagens IVF-kurver. Olsson, J., Berggren, K., Olofsson, M. og Viklander, M. (2007) har brukt ein klimamodell for å lage nedbørscenario for 30-minuttsregn og med arealutbreiing som det Kalmar by har. Dei brukte den såkalla Delta Change-metoden. Nedbørintensitetane vart berekna for Kalmar for åra Resultatet vart at dei høge regnintensitetane, som er av interesse for flaumberekningar, auka % for sommarregn og % for haustregn. Vidare vart det berekna at talet på tilfelle med ekstremregn og varigheita på overfløymingane ville bli dobla. Med desse regnscenarioa vart avløpsnettet i eit bustadfelt i Kalmar berekna med omsyn til overfløymingar. Ein fann at talet på kummar som vart overfløymde i det analyserte avløpsfeltet i Kalmar, auka med 45 % samanlikna med klimaet i dag. Farrer (2005) har lagt fram resultat frå eit 2,5-årsprosjekt kalla Climate Change and the Hydraulic Design of Sewerage Systems, utført av ei gruppe frå konsulentfirmaet MWH, HR Wallingford, The Meteorological Office og Imperial College i UK. Prosjektet berekna potensielle effektar av klimaendringar på avløpssystem i byar i UK. Det er sannsynleg at somrane vil bli tørrare, men at sjeldne regntilfelle vil bli mykje kraftigare og med større regnintensitet. Konklusjonane frå prosjektet viser at tre av dei fire analyserte byane i UK vil få ein auka regnintensitet for ekstremregn på 1,3 til 1,4 gonger dagens nivå. Det var dessutan overraskande at avrenninga auka meir enn nedbøren skulle tilseie. Avrenningsvolumet og flaumfrekvensen vart dobla ifølgje berekningane. Sjå meir om dette i vedlegget. Watt et al. (2003) har gjort ein studie i Canada av effektane av klimaendringar på avløpssystem. Ein beskriv her følgjande utviklingar og prognosar når det gjeld nedbør: - Prosentdelen regn som fell i ekstreme nedbørhendingar, har auka med 20 frå året 1911 til året FNs klimapanel (IPCC) rapporterer at der den totale nedbøren over året har auka, har sannsynlegvis regnintensiteten i store og ekstreme regntilfelle auka endå meir. - Gjentaksintervallet for ekstreme regnhendingar vil bli halvert. Det vil seie at eit noverande 20-årsregn vil kome i gjennomsnitt kvart tiande år. - Watt et al. foreslår å auke dagens dimensjoneringsregn med eit forsiktig anslag på 15 % for å kunne ta omsyn til klimaeffektane når ein dimensjonerer urbane avløpssystem. For analysar av avløpsanlegg i tettbygde strøk blir det tilrådd at ein aukar dimensjonerande regnintensitet frå dei sist tilgjengelege regnintensitetskurvene for korttidsnedbør (IVF kurvene). Det blir tilrådd at ein tek kontakt med Meteorologisk institutt eller fagmiljø med tilsvarande kompetanse for å få estimat for kor stor auke ein bør nytte for IVF-kurvene, og for å få utvikla lange tidsseriar, til dømes perioden for den aktuelle nedbørmålaren ein har data frå i dag. 11

12 Havstigning Når havet stig, minkar kapasiteten til somme av avløpssystema i kystområda, og det fører til auka overløpsutslepp og til hyppigare og større oppstuvingar i avløpssystema. Dette kan skje fordi stigande havnivå aukar mottrykket og dermed reduserer den hydrauliske gradienten som driv avløpet ut av røyra. Som ein ser av fig , gir dei ulike klimascenarioa svært ulike resultat. Det har likevel vist seg at klimautviklinga hittil har følgt dei verste prognosane frå IPCC (Intergovernmental Panel for Climate Change). IPCC opererer med ulike scenario for framtidige utslepp av klimagassar, som vist under: Fig Scenario for komande stigning i havnivået. (Drange et al. 2007) Scenario B1: Globale løysingar for økonomisk og sosial berekraft. Raske endringar i økonomiske strukturar og introduksjon av rein teknologi. 7 milliardar menneske i CO 2 - innhaldet i atmosfæren er på 540 ppm i 2100, mot 380 ppm i dag (ppm er parts per million ). Scenario B2: Verda er meir uroleg for miljøet og sosial berekraft enn i A2. Det er ei langsam utvikling generelt, men særleg i u-landa. Byane spreier seg ikkje så mykje utover, og folk er mindre avhengige av bilen. Verda er likevel i hovudsak karbonbasert når det gjeld energibruken. Det er om lag 10 milliardar menneske på jorda. Scenario A1B: Rask økonomisk vekst. Verda er rik, men rikdommen ujamt fordelt. 7 milliardar menneske i Teknologiske endringar fører til balanse mellom fossil og ikkjefossil energiteknologi. CO 2 -innhaldet i atmosfæren er på 703 ppm i

13 Scenario A2: Delt verd med høg folkevekst og mindre uro for rask økonomisk utvikling. 15 milliardar menneske i CO 2 -innhaldet i atmosfæren er på 836 ppm i Figur viser modellert havnivåauke i forhold til år Klimascenarioet A2 er raud kurve øvst i begge diagramma ved år 2100, A1B er grøn kurve i midten ved år 2100 i det vesle diagrammet, og den ligg heilt tett saman med raud kurve i det store diagrammet. Scenarioet B1 er blå kurve nedst i begge diagramma ved år Den vesle figuren viser global temperaturstigning frå klimamodellane. Middelverdi og spreiing i år 2100 er gitt til høgre for dei to grafane. Drange et al. (2007). Tabell Berekna middelhavstigning (i cm) for norske kystbyar i år 2050 og 2100 med utgangspunkt i år Drange et al. (2007) Tala for landheving er frå Vestøl (2006). År 2050 År 2100 By Land- Gjennomsnittleg Land- Gjennomsnittleg heving havstigning (cm) heving havstigning (cm) (cm) A2 A1B B1 (cm) A2 A1B B1 Arendal Bergen Bodø Drammen Drøbak Egersund Florø Fredrikstad Grimstad Haugesund Høyanger Kirkenes Kristiansand Kristiansund Larvik Måløy Mandal Molde Mosjøen Moss Namsos Narvik Ørsta Oslo Øvre Årdal Porsgrunn Sandefjord Sandnessjøen Sarpsborg Sogndal Stavanger Svolvær Tønsberg Tromsø Trondheim Vadsø Ålesund Åndalsnes Noreg hevar seg framleis etter istida. Ulike delar av Noreg hevar seg noko ulikt. Den oppgitte landhevinga (i cm) er inkludert i tala for havstigninga. For år 2050 er den estimerte uvissa i gjennomsnittleg havstigning frå -6 til +8 cm for B1, frå -7 til +12 cm for A1B og frå -6 til +12 cm for A2. For år 2100 er uvissene frå -17 til +18 cm for B1, frå -20 til +35 cm for A1B og frå -16 til +31 cm for A2. Dette vil seie at havstigninga kan bli 114 cm i 13

14 Haugesund og 107 cm i Bergen og Kristiansand i år For stader som ikkje er oppgitt i tabellen, kan ein sjå på nærmaste kystby. Figur viser havnivåstigningane i forhold til ein sylinder som er 1 m høg. Grunnen til at stigningane varierer over landet er ulik landheving på ulike stader. Landhevinga skjer fordi iskappa som pressa Noreg ned i siste istid, smelta for nokre tusen år sidan. Figur Gjennomsnittleg vasstandsauke (i cm) langs norskekysten i år 2100 med utgangspunkt i år 2000 for scenario A2. (Drange et al. 2007) Inkluderer ein uvisse når det gjeld havstigning og landheving, kan vasstanden auke med vel 30 cm i tillegg til det som er vist her. Stormflod er auke i havnivået på toppen av tidvasstanden. Dette kjem av at vinden skuvar vatnet framfor seg og stuvar det opp mot land. Tabell viser prognosar for stormflod i Noreg. Når ei stormflod kjem på toppen av eit høgt tidvatn, vil mykje avløpsvatn stuve seg opp i avløpsnettet og auke overløpsmengdene ut over det normale dersom det regnar mykje samtidig. Tabell viser at i Oslo kan stormflodnivået stige frå 69 cm i til 100 cm i , dvs. ein auke på ca. 30 cm i forhold til dagens stormflodnivå. Scenarioa for er baserte på MPI-IS92a simuleringar, med to estimat for auke i gjennomsnittleg havnivå (25 og 50 cm) i løpet av dei neste 50 åra. Verdiane er korrigerte for pårekna landheving. Verdiane i tabellen representerer stormflodnivå som sannsynlegvis vil vise seg i gjennomsnitt 1/100 av tida. Klimaforskarar ved Meteorologisk institutt, Haugen og Debernard (2007), har funne at på årsbasis er det no ein eintydig negativ tendens når det gjeld talet på fryse/tine-episodar, bortsett frå i innlandet i nord. Mildvêr og snøsmeltingsperiodar i løpet av vinteren vil saman med auka vinternedbør gi fleire vinterflaumar, spesielt i låglandet (Førland, Amundsen & Hovelsrud, 2007). Det vil bli fleire regnflaumar på seinsommaren og hausten, dels som følgje av auka nedbørintensitet og dels som følgje av seinare snølegging om hausten. 14

15 Tabell Verdiar for 99 persentil for stormflodnivået langs norskekysten. (La Casce, J. og Debernard, J. 2007). Ved at fleire dagar per år har regn, får den permeable marka oftare og i lengre periodar eit høgt innhald av vatn, noko som vil auke sannsynet for at avrenningskoeffisientane òg stig. Dette vil seie at same regnintensitet som før vil kunne gi større flaumar i ein ny klimatype. Det er derfor fleire grunnar til at klimaeffektane kan gi meir forureiningar frå overløp og hyppigare og større skadeflaumar i avløpsleidningsnetta, og dermed større skadar på kjellarar, lager, infrastruktur osv. Det blir tilrådd at ein tek omsyn til både havstigninga og auka nedbørintensitet når ein skal berekne framtidige utslepp og kompenserande tiltak. Om ein samtidig vil ta omsyn til stormflod, bør ein vurdere i kvart tilfelle. Fortetting av urbane område medverkar, på same måte som klimaeffektane, til sterkare avrenning og dermed auka forureiningsutslepp. Slik fortetting må ein òg ta inn i berekningane i tillegg til klimaeffektane. 2.2 Korleis klimaendringane verkar på avløpsanlegg Avløpssystema i norske byar har ofte liten kapasitet i forhold til avløpsmengda som kjem ved kraftig regn. Vurdert ut frå forureiningsomsyn er det ein endå verre flaskehals i systemet, og det er at avløpsreinseanlegga alltid har overløp framfor seg til vern mot hydraulisk overbelastning. Ved kraftig regn vil mesteparten av avløpsvatnet bli avlasta i mange overløp i leidningsnettet og i overløpet like før eller i reinseanlegget. Overløpet like før reinseprosessane er normalt innstilt på den såkalla Q maksdim (SFT 1983), som ofte er ca. 3 gonger gjennomsnittleg spillvassavrenning (Wedum 1984). Ved kraftig regn kan vassføringa i eit fellesavløpssystem bli meir enn 50 gonger spillvassavrenninga. Overløp er det største avløpsforureiningsproblemet i byane fordi utsleppa normalt er størst i badesesongen, og fordi forureininga råkar hamneområde, bystrender, byvassdrag og nye waterfront -bydelar. Ikkje sjeldan må kommunelegane gå ut med varsel om at det ikkje bør badast frå bynære strender på grunn av overløpsutslepp. Klimaendringane kan somme stader føre til ei dobling i overløpsutsleppa, slik som vist i kapittel 3.3. Utsleppa frå avløpsreinseanlegga vil òg auke som følgje av klimaendringane dersom ein ikkje set inn mottiltak. Følgjande forhold vil medverke til dette: 15

16 - Auka nedbørmengder og forverra avrenningsforhold vil gi større vassvolum som passerer avløpsreinseanlegget. Fordi utsleppskonsentrasjonen av til dømes fosfor ikkje kjem under ein viss verdi, vil kvar kubikkmeter avløpsvatn ta med seg forureiningar ut av anlegget. Dette kan aleine fort bli oppimot ca. 20 % auke i forureiningsutsleppa per år. - Ettersedimenteringsbassenget er ofte den mest kritiske komponenten i eit avløpsreinseanlegg. Konsentrasjonen av partiklar som slepp unna ut av reinseanlegget, er normalt ein eksponentiell funksjon som stig med stigande overflatebelastning på ettersedimenteringa. Ei prinsippskisse er vist i figur Med klimaendringane blir det fleire timar per år med høgare belastning og dermed auka utslepp. SS i effluent frå ettersedimentering (mg/liter) Figur Prinsippskisse for utløpskonsentrasjon frå reinseanlegg som funksjon av hydraulisk belastning på ettersedimentering Hydraulisk belastning (meter/time) Flaumskadar via avløpsanlegg skjer dels ved fysiske øydeleggingar og dels ved at anlegga må stansast eller fungerer dårlegare. Skadeårsakene er erosjonskrafta til vassmassane, oppdrifts- og skyvekrefter, slamavsetningar, spreiing av forureiningar, oppbløyting og elektriske kortslutningar. Utsleppsleidningar i elvar kan undergravast, dei kan få sprekkar eller anna øydelegging ved at dei blir flytta på av flaumen. Vernebyggverk for utsleppsleidningane kan òg bli eroderte eller skuva vekk. Overføringsleidningar kan få grunnforholda forstyrra, eller grunnen kan bli erodert vekk, slik at det kan bli brot, lekkasjar eller andre strukturskadar. Leidningar kan òg få tilført sediment eller masse som stoppar dei til eller set ned den hydrauliske kapasiteten. Avløpspumpestasjonar og avløpsreinseanlegg kan få øydeleggingar, eller dei kan flyte opp eller flytte på seg, som følgje av auka oppdrift frå grunnvatnet eller flaumvatnet. Dette vil kunne føre til kostbare skadar. Andre bygningsskadar kan oppstå pga. fukt eller skadar på elektriske system. Datasystem, prosesstyringsutstyr, maskinelle komponentar og VVS-utstyr vil kunne bli skadde og øydelagde. Straumtilførsla kan òg svikte, mellom anna fordi vatn over golvnivået i bygningar kan kortslutte straumen, eller fordi straumen må koplast ut, noko som lammar avløpspumpestasjonar og reinseanlegg. 16

17 Utslepp av ureinsa kloakk skjer når pumpestasjonar fell ut, når overløp ikkje fungerer som føresett, når det blir utslepp frå avløpsleidningar som følgje av brot, eller når reinseanlegg må stoppast. Vidare vil utsleppa av forureiningar kunne auke dramatisk sjølv om avløpsreinseanlegga ikkje blir tekne ut av drift. Dette kan kome av ein auke i framandvassmengda til reinseanlegga som overbelastar dei, eller fordi pumpestasjonane ikkje greier å pumpe avløpsvatnet og alt framandvatnet som har trengt inn i leidningssystema. Vidare kan overløp som fløymer over pga. framandvatn eller går tette fordi slam og masse tettar vidareføringa frå overløpa, gi store utslepp av ubehandla avløp. I avløpsnett er det vanlegvis rotter i leidningar og kummar. Dei vil i stor grad drukne eller rømme ut av leidningane til tørre område. Dette kan skape frykt og smittefare, og i tillegg kan rottene gjere skade på varer og eigedom. John Hopkins Bloomberg School of Public Health (2001) utførte ein studie der ein fann følgjande samanhengar: - 51 % av sjukdomsutbrota som kom av vasstransporterte mikroorganismar, kom rett etter ekstreme regnskol som i storleik var på linje med dei 10 % største regntilfella i heile studieperioden. Forsikringsbransjen har hatt ein veldig auke i skadeutbetalingane dei seinaste åra. Vi veit òg at vi enno berre er i byrjinga på utviklinga av klimaskadane. Ifølgje Finansnæringens Fellesorganisasjon har utbetalingane etter brannar i løpet av dei siste ti åra stige med 112 %. Samtidig har utbetalingane etter vasskadar stige med 257 %. Dette gjer at forsikringsbransjen revurderer strategien sin for slike forsikringar. I Storbritannia har forsikringsskadane på grunn av stormar og overfløymingar dobla seg i perioden (til 6 milliardar pund) samanlikna med den føregåande femårsperioden. Dette fryktar ein kan tredoble seg innan 2050 på grunn av klimaendringane (Greater London Authority 2005). Det er eit viktig rettferdsomsyn at kommunen har ein politikk der ein freistar å minske risikoen for overfløymingar i dei mest utsette delane av kommunen. Ein kan elles risikere at forsikringsselskapa set forsikringspremien kraftig opp for dei huseigarane som har eigedom i slike soner, eller at somme får vanskar med i det heile å få ei flaumforsikring, i tillegg til at slike hus blir vanskelegare å selje til nye kjøparar. 2.3 Berekningar av auka overløpsutslepp på grunn av klimaendringar Lengre regnvarigheit og sterkare regnintensitet gir ofte begge kvar for seg ein progressiv auke i overløpsutslepp. Det etterfølgjande er ein demonstrasjon av desse mekanismane. For å vise dette med berekningar er avløpsleidningsnettet som er vist i figur 2.3.1, berekna. Nettet er det same som ligg inne i DHIs avløpsnettprogram MOUSE som eit demonstrasjonsnett. Alle inputdata som gjeld overflater og leidningsnett, er som i MOUSE-modellen (DHI 2003). Overløpet i pkt. 119 ligg nedst i feltet. Overløpsutsleppet er berekna for tre regntilfelle med varigheit 25 minutt og med høvesvis 60, 70 og 80 l/s og ha. Tabell viser utsleppet i overløpet ved dei tre regntilfella. 17

18 [m] Standard Figur Avløpsnett frå opplæringsmodulen til DHIs MOUSE-program. [m] For å vise at utsleppet ikkje berre aukar proporsjonalt med regnintensiteten, men progressivt, er den prosentvise auken i overløpsutsleppet vist på same rad som den tilhøyrande prosentvise auken i regnintensiteten. Ein ser at ved å auke regnintensiteten frå 60 til 80 l/s og ha, som utgjer 33 %, så aukar utsleppet med 134 %. Tabell Overløp i pkt. 119 i kubikkmeter i løpet av eit regntilfelle som varer 25 minutt Regnintensitet i liter/s og ha Kubikkmeter i overløp i løpet av regnet Prosentvis auke i regnintensitet i forhold til utgangspunktet Prosentvis auke i overløpsutslepp i forhold til utgangspunktet (referansesituasjon) 0 (referansesituasjon) ,7 64, ,3 134,2 Grunnen til den progressive verknaden ser vi av figur Den feite horisontale streken markerer når overløpet kjem i funksjon. Ei stor grunnbelastning går ofte ikkje i overløp. Når det berre er ein moderat "skalk" som går i overløpet, vil ein liten auke i den totale vassføringa auke prosentdelen av "skalken" monaleg. For å vise at det òg kan vere ein sterk ikkje-lineær effekt mellom regnvarigheit og tilhøyrande overløpsutslepp, er det same avløpsnettet berekna med tre regntilfelle med ein regnintensitet på 60 l/s og ha og med varigheit på høvesvis 15, 20 og 25 minutt. Tabell viser utsleppet i overløpet nedst i nettet. Kor stor faktor regnvarigheitene har auka med i forhold til utgangspunktet, er vist på same rad som kor stor faktor overløpsutsleppa har auka med i forhold til utgangspunktet. Ein ser til dømes at utsleppet ved eit 20-minuttsregn er 54 gonger så stort som utsleppet ved eit regntilfelle på 15 minutt, mens regnvarigheita berre auka 1,33 gonger. 18

19 Vassføring Figur Prinsippskisse for å vise effekten ved å auke regnintensiteten Tid etter at regnet byrja I figur er prinsippet for dette resultatet vist. Ein ser at for dei korte regntilfella når ofte ikkje vassføringa opp i sin fulle styrke, men ved lengre regnvarigheit rekk større delar av avrenningsfeltet å kome med vatn. "Skalken" som blir skoren over, blir dermed større sett i forhold til den vassmengda som ikkje går i overløp. Tabell Overløp i pkt. 119 i løpet av eit regntilfelle med intensitet 60 liter per sekund og hektar Regnvarigheit i minutt Kubikkmeter i overløp i løpet av regnet Kva faktor regnvarigheita har auka med i forhold til utgangspunktet Kva faktor overløpsutsleppet har auka med i forhold til utgangspunktet 15 2,6 1 (referansesituasjon) 1 (referansesituasjon) ,5 1, ,3 1, Resultata vil variere sterkt frå felt til felt, og spesielt med korleis den vassmengda som blir ført vidare frå overløpet, er regulert i forhold til overvassflaumar som kjem inn. l/s Tid etter at regnet byrja Figur Prinsippskisse for å vise effekten ved å auke regnvarigheita 19

20 Det er gjort ein del berekningar av kor mykje overløpsutsleppa kan ventast å auke i visse bydelar i nokre byar. Dette er gjort i Bergen, Fredrikstad, Helsingborg og Trondheim. Av desse døma går det fram at overløpsutsleppa somme stader kan bli meir enn dobla som følgje av klimaeffektane. For ein bydel som ligg rundt Vågen og Bryggen i Bergen, og bydelen Veum i Fredrikstad vart det gjort berekningar av både auken av flaumskadar og auken av overløpsutslepp som følgje av pårekna klimaendringar. I Bergen vart det mellom anna nytta eit regn med gjentaksintervall 30 år. Dette vart i ein situasjon auka med 20 %, som skal representere klimasituasjonen i Bergen om hausten i år Samtidig vart det rekna med at havnivået stig 25 cm innan Dette resulterte i ein auke av bygningar som blir flaumskadde, frå 168 i eit 30-årsregn i dagens klima til 264 i år Når alle regntilfella som vart målte i år 2002, vart auka med 20 % og havnivået vart auka med 25 cm, auka overløpsutsleppa per år frå m 3 per år til m 3 per år, dvs. meir enn ei dobling av utsleppa. I Veum i Fredrikstad vart situasjonen for eit 50-årsregn som kjem no, berekna. Dette regnet vart auka med 15 % i intensitet for å simulere klimaendringar, men det vart ikkje rekna med havstigning. Resultatet vart at talet på flaumskadde bygningar steig frå 62 i dagens klima til 115 etter eit klimatillegg på 15 %. Når alle regntilfella i året 1981, som var eit gjennomsnittleg nedbørår, vart auka med 15 %, auka overløpsutsleppa med 46 %. Desse berekningane viser at konsekvensane i form av flaum og forureiningar aukar prosentvis mykje meir enn det regnauken i seg sjølv skulle tilseie. I vedlegget er berekningane frå desse døma viste meir inngåande. 2.4 Om fortetting av byane Dei fleste nye fortettingsprosjekt i byar blir etter kvart planlagde med svært tett busetnad. Dette er gunstig ut frå ønsket om å skape ein kompakt by og fleire bustader sentralt. Berre i Oslo kan det byggjast ut nye bustader ved fortetting. I sentrale byområde er det ofte nødvendig å byggje på heile tomtearealet. Men regnet fell jo som før, og vatnet finn ikkje lenger vegen ned i grunnen via vegetasjonsområde og blir heller ikkje dempa av små dammar og renner på overflata. Ved ei slik sterk urbanisering må overvatnet transporterast via røyrnettet under bakken. Kapasiteten til dette nettet er ofte alt overbelasta. Dette vil derfor føre til større overløpsutslepp og meir utvasking av miljøgifter som er oppsamla på byflatene, til fjordar og byvassdrag, og i tillegg gi større fare for overfløyming. Klimaeffektane og fortettinga verkar begge i same uheldige retning, og dei forsterkar dei skadelege verknader til kvarandre. 20

21 3. Strategi for analyse av mottiltak mot klimaeffektar 3.1 Dokumentasjon av den noverande situasjonen For å få ei oppfatning av behovet for å tilpasse ulike typar planar for fleire sektorar og fleire forvaltningsnivå er det nødvendig å analysere og dokumentere den noverande situasjonen med konkretisering av risikonivå for overløpsutslepp og flaumskadar. Analysane vil avsløre eventuelle flaskehalsar, problemområde og soner i kommunen som krev ei grundigare planlegging av mottiltak mot klimaendringane. Ein bør spesifikt ha som mål å kunne identifisere store skadelege overløpsutslepp, og dessutan infrastruktur, bygningar og eigedommar som risikerer overfløyming frå avløpssystemet berekne separat sannsynet for og graden av overfløyming som har årsak i røyrnettet, kontra overfløyming via marka. (Kommunen er etter 24a i forureiningslova i stor grad ansvarleg for skadar som kjem av tilbakeslag frå røyrnettet, og i mindre grad ansvarleg for skadar som kjem av vatn frå marknivå.) kvantifisere risikoen for dei ulike hendingane på ulike lokalitetar for å kunne prioritere tiltaksplanar. Ein bør berekne frekvensen/gjentaksintervallet for ulike forureiningsutsleppsmengder og oppstuvingsnivå, og dessutan skadeomfang av ulik storleik. Overløpsutsleppa og andre utslepp bør bereknast på årsbasis, på månadsbasis for ein sommarmånad og som enkelthendingar som oppstår ved svært sterke regntilfelle. berekne kostnadene som overfløymingane fører til. Dei har ofte nær samanheng med oppstuvingsnivået over kjellargolva i bygga. forklare samanhengen mellom skadar eller utslepp og årsakene. Dette vil medverke til at ein vil kunne utbetre punktproblem og flaskehalsar meir effektivt. I arbeidet med å vurdere nosituasjonen kan ein bruke risikoanalysar der risiko er definert som sannsyn gonger konsekvens. Dette gjer at ein kan samanlikne alle årsaker til overløpsutslepp og overfløymingar ved å vurdere sannsynleg hyppigheit av hendinga opp mot konsekvensane av same hending. Ein kan dermed unngå å bruke unødig mykje arbeid på enkelte problem og tiltak som sett over ein tidsperiode på år ikkje bør vege særleg tungt, samstundes som andre problem, som kanskje er viktigare, risikerer å bli nedprioriterte. 3.2 Planar der omsynet til klimaendringar bør inn EU-direktiv med føringar for tiltak som gjeld flaum og verknader av klimaendringar, er vassrammedirektivet og det komande flaumdirektivet. Etter vassrammedirektivet skal alle vassdrag, innanfor det som er rimeleg, førast tilbake mot naturtilstanden. Råkloakk frå overløp er derfor ikkje akseptabelt i vassdrag og fjordar. Alle brukarinteresser og tiltak skal 21

22 sjåast i samanheng i heile nedbørfeltet under eitt. Dette krev ei koordinering internt i kommunen og med andre kommunar og aktørar i nedbørfeltet. Flaumdirektivet tok til å gjelde 26. november 2007 (EU-kommisjonen 2006), og det krev at ansvarleg styresmakt skal gjennomføre risikoanalysar for skadelege hendingar som følgje av flaumar. Det skal deretter fastsetjast eit akseptabelt risikonivå for desse hendingane. Vidare skal ein planleggje og setje i verk tiltak som gjer at ein når det akseptable risikonivået. Flaumdirektivet skal koordinerast med arbeidet under vassrammedirektivet, som handlar om ei samordna og heilskapleg handtering av alle konsekvensar og tiltak i eit nedbørfelt. Forskriftene til plan- og bygningslova (PBL), reglement og arealplanar er heilt sentrale når det gjeld å løyse utfordringane med overløpsutslepp og overfløymingar. Det må setjast av plass til å redusere tilrenninga til avløpssystema ved hjelp av infiltrasjon via grøntområde og vegetasjon, ved fråkopling i eksisterande system og ved ikkje-tilkopling i nye fortettingar og utbyggingar. Vidare trengst det areal for forseinking og demping av flaumtoppane før vatnet blir tilført avløpssystemet, ved bruk av opne dammar, regnbed, opne renner og andre opne vassvegar. Dersom det ikkje er mogleg å få til ei lokal handtering av overvatn som er god nok, og kapasiteten på avløpsnettet ikkje er stor nok, kan ein konsekvens bli å forby bygging av kjellarar. Desse prinsippa må nedfellast på alle nivå via PBL i kommuneplanen, hovudplan for avløp, områdeplanar for avløp, reguleringsplanar og detaljerte utbyggingsplanar. I Rettledning i overvannshåndtering, NORVAR-rapport 144/2005, står det forklart kva lovparagrafar i PBL som kan nyttast i ulike tilfelle, og døme på tiltak som kan påleggjast (Lindholm et al. 2005). Kommunens beredskapsplan må òg ha med føresegner om kva ein gjer før, under og etter flaumar. Her må overløpsutslepp som har karakter av svært store sjokkbelastningar over korte periodar, og andre overfløymingsskadar kome med. Informasjon er òg ein viktig del av ein beredskapsplan. Til dømes bør ein vurdere å gi informasjon til dei som bur i eit nærområde nedstraums eit overløpsutslepp, til dømes bebuarar med hus som ligg utsett til med tanke på flaumskadar, om kva dei kan gjere for minske eigen risiko. (Til dømes sjekke husforsikringa, om verdifulle gjenstandar blir oppbevarte lågt på kjellarnivå, om sikringsskap og stikkontaktar står for lågt på veggen, om tilbakeslagsventil bør monterast, om overflatevatn kan trengje inn via garasjenedkjørsler, kjellarvindauge osv.) informasjon om kva innbyggjarane reint allment kan gjere før, under og etter flaumen informasjon om viktige telefonar, om kva kommunen kan tilby av assistanse, om kva kommunen har gjort av tiltak, og om vidare planar Fornyingsplanar for avløpsnettet må ta omsyn til klimaendringane når delar av nettet skal skiftast ut eller rehabiliterast. Ein samla kommunal klimaplan der VA-sektoren med flaumhandtering i byar og tettbygde strøk står sentralt, kan det vere riktig å utarbeide. I planen må det liggje ei prioritering av alle typar tiltak, både administrative og tekniske. Planen bør setje opp milepælar, peike på ansvarleg etat/eining og innehalde kostnadsoverslag og finansieringsplan. Dei ansvarlege for avløpsanlegga i kommunen bør ikkje vente på ein slik plan, men straks gå i gang med sitt ansvarsområde. 22

23 3.3 Analysar av verknadene av klimaendringane Scenario for nedbør, avrenning, havnivå og stormflod Før ein kan gjere analysar av klimaeffektane, må ein bestemme kva slags klimascenario ein skal bruke. Dette gjeld først og fremst kva slags nedbørintensitetar ein skal bruke i staden for dagens intensitet varigheit frekvens-kurver (IVF-kurver), kva slags regnseriar som blir mest sannsynlege i framtida, kva slags avrenningsforhold ein skal bruke, kva slags havnivå og eventuelt kva slags stormflodnivå ein vil bruke. - Nedbørintensitetar: Regn av 1 2 timars varigheit og med utstrekning på km 2, som ofte er dimensjonsgivande for mellomstore byar og bydelar i større byar, kan få større utslag enn den prosentvise auken som er vist i tabell Vi minner vidare om at i ein rapport utgitt av Miljøstyrelsen i Danmark (DHI og PH-Consult 2005) blir følgjande tilrådd: Den bedste anbefaling i dag må derfor være at gange nuværende dimentioneringsregn med en faktor på 1,2 1,5. Og Olsson et al. (2007) kom fram til faktorar på frå 1,2 til 1,6. Vi anbefaler derfor at ein tek kontakt med Meteorologisk institutt eller fagmiljø med tilsvarande kompetanse for å få eit best mogleg oppdatert estimat for framtidige endringar i IVF-kurver for ulike delar av Noreg. IVF-kurver bruker ein primært for å berekne verknader av enkeltståande regntilfelle. Tilgjengelege og oppdaterte IVF-kurver, som er baserte på det klimaet vi har lagt bak oss, kan lastast ned frå heimesida til Meteorologisk institutt: met.no. Ved å kjøre heile tidsseriar med alle nedbør- og klimadata for ein lengre periode gjennom ein modell kan ein berekne verknadene av alle desse regntilfella i eitt år eller i fleire år. Ei slik langtidssimulering tek normalt utgangspunkt i tidlegare målte nedbørseriar som passar det lokale feltet, og ein kan til dømes bruke målt nedbør i eit år som hadde omtrent gjennomsnittleg nedbør. For å simulere klimaendringane over eit heilt år har somme teke utgangspunkt i den prosentvise auken som er vist i tabell for dei ulike sesongane. Kvar sesong blir då multiplisert med sin faktor som vist. Det er likevel ei betre løysing å kontakte Meteorologisk institutt eller tilsvarande fagmiljø for å få utarbeidd ein tidsserie for til dømes , slik det i løpet av 2007 blir gjort for nedbørstasjonane på Blindern og Gardermoen av Meteorologisk institutt, med modelldata for temperatur og nedbør frå regional klimamodell med 1 times tidsoppløysing (pådrivsdata frå MPIs globale klimamodell og utsleppsscenario B2 for kontrollperioden og scenarioperioden ). Ofte vil det vere tilstrekkeleg med tidsseriar med nedbørdata og temperaturdata. I dag er det likevel ikkje mogleg å få ei finare tidsoppløysing enn 1 time. Det må derfor arbeidast vidare med å få ei finare tidsoppløysing til berekningane for tettbygde strøk. Slike tidsseriar kan utarbeidast for ulike lokalitetar for dei stadene som har langvarige målingar av klimadata med høg tidsoppløysing. Kommunar som ønskjer slike framtidige tidsseriar for andre lokalitetar, bør kontakte Meteorologisk institutt eller tilsvarande ekspertise. - Avrenningsforhold: Veksling mellom tineperiodar og fryseperiodar om vinteren resulterer i situasjonar med svært høg avrenning frå permeable flater etter regn på frosen mark eller på svært oppbløytt mark, stundom kombinert med snøsmelting. Sidan fleire dagar per år har regn, og sidan marka oftare og i lengre periodar har eit høgt innhald av vatn, vil dette auke sannsynet for at avrenningskoeffisientane òg stig. Dette vil seie at same regnintensitet som tidlegare vil kunne gi større flaumar under nye klimatilhøve. 23