SNÆLDUNI spinna tey ull til tógv Snældan verður nærum eitt samheitið við bygdarnavnið Strendur

Transkript

1 Ídnaðarkollveltingin ber við bygdina Strendur Niðri á SNÆLDUNI spinna tey ull til tógv Snældan verður nærum eitt samheitið við bygdarnavnið Strendur Tað var í Krim-krígnum, sum vardi frá 1853 til 1856, at eingilska sjúkrasystirin, Florence Nightingale, gjørdist víðagitin. Hon gekk har millum allar teir særdu eingilsku hermenninar á nátt við lampu í hond og og royndi at veita teimum ein linna. Góð hálvthundrað ár seinni gongur á Fløtum á Strondum ein ung genta, sum seinni gerst ein Florence Nightingale fyri strandingar og eisini Barnaheimið hjá Magdalenu á Heimaru Fløtum fólk í øðrum bygdum við, tá sjúkur herja á. Hon verður sum ein lækni í bygdini, hjálpsom, góð og so sera mild. Hon er dóttir Poul Klein og Katrinu Mariu, sum er ættað úr Leirvík. Tey búgva á Heimaru Fløtum. Gentan eitur Magdalena. og virksemið hjá Andreasi Danielsen á Fløtunum dregur nýfiknar barnasálir at sær við tess yðjandi lívi. Á vegnum oman og niðan hagar gongur hon á somu teigum og fløtum, sum Heiða-Jógvan, Skála Magnus og aðrir menn ganga og høvdu gingið.* *Les tekstirnar um Langanes og húsini í Sjóvargerði á síðu 2 og 3 Á hesum somu fløtum fer hon sjálv, saman við manni sínum, nøkur ár seinni at búleikast. Har byggir maðurin eitt virkið, sum verður víðagitið langt út um landoddarnar. At vera um síni medmenniskju, at hjálpa, har hjálp er fyri neyðini, at troysta, har sút valdar, liggur fremst í huganum hjá Magdalenu og tí leggur hon leiðina suður til Havnar at nema sær útbúgving sum sjúkrarøktarfrøðingur. Í Havn hittir hon møbilsnikkaran Karl Olsen úr Sørvági og ikki gongur long tíð, so gera tey Á Fløtum traðkar hon sínar barnaskógvar. Leiðin liggur ofta oman á Langanes, har handilin Poul Klein ( ) og konan Katrina Maria ( ), foreldrini hjá Magdalenu 1

2 bæði av at giftast. Á Langanesi Myndin er tikin fyrst í 1900-talinum. Húsini longst til vinstru eru húsini á Ytru Fløtum. Longur heimi standa húsini á Heimaru Fløtum. Ovast standa bóndahúsini í Selvindi. Ovast longst til vinstru er húsið hjá Skælings Jóhannesi (har Kristian í Selvindi búði). Tann, sum fyrst bygdi á Langanesi, man helst hava verið Magnus Kristiansen, Skála Magnus. Hann handlaði har fyrst í 20. øld. Andreas Danielsen á Fløtunum ( ) handlaði tá á Sjóvarhøvda. Andreas Danielsen keypti seinni Langanes. Andreas tók ímóti fiski frá útróðrarbátum og goymdi klippfiskin niðri á Langanesi. - Abbi og omma vóru hálvgum gomul, tá tey giftust, sigur abbasonur teirra, Carl Jóhan Olsen, stjóri á Snælduni. Karl er 34 ára gamal og Magdalena er 28 ára gomul, tá tey, 4. august í 1929, giftast í Vestmanna kirkju. Tað er presturin í Kvívík, K. J. Grøn, sum vígir tey. Grøn situr í prestagarðinum í Kvívík dagin eftir, 5. august, og skrivar,,vielsesattest teirra: Ungkarl Snedkermester Karl Johan Frederik Olsen, født , søn af Johan Elias Olsen og Hustru Mariane Haraldsen af Sørvaag og Pige Maren Marie Johanne Magdalene Klein, født , datter af Poul Klein og Hustru Katrine Lervig af Strænder, blev ægteviede i Vestmannhavn Kirke den 4. August (Fjerde August) Tey búseta seg ikki í Sørvági, haðani Karl er ættaður. Tey gera av at seta búgv á Strondum. Karl Johan ( ) og Magdalena ( ) Andreas Danielsen giftist við Jóhonnu, sum var dóttir Joen Carl Christian Christiansen, , á Skála (sí Sverri Patursson: Fuglar og fólk) og Anne Cathrine Johanne Joensen úr Lorvík. Andreas var, umframt at vera handilsmaður, eisini reiðari. Keldur: Forlagið Søga Føroya, A. Abrahamsen Karl og Magdalena byggja sær hús omanfyri Langanes. Andreas Danielsen, útróðrarmenn og skipsmen steðga á og fregnast, tá teir ganga framvið, har grivið verður út. Karl svarar fyrispurningum teirra við sínum eyðkenda vágamálið. Hann ætlar sær at nýta síni evni sum snikkari, so hann byggir síni hús soleiðis, at eitt 2

3 Børnini hjá Poul og Katrinu Mariu. Frá vinstru: Aksel, Arne, Laura, Beata, Mia, Jákup, Petur, Anna og Magdalena snikkaraverkstað er í miðhæddini og so búgva hjúnini uppi á. Fyrst í 1930-unum fer so Karl undir sítt snikkaravirksemið og hann fær nógv at gera, sjálvt um hetta eru ringar tíðir. Hann fær nógv arbeiði inni á bedingini á Skála eisini. Hjúnini fáa tveir synir: Oddmar og Poul Martin. Ungir strandingar hava eisini hug at gerast snikkarar og fleiri teirra, sum seinni gerast kendir í yrkinum, standa í læru hjá Karli. Carl Andreasen á Flatutrøð, sum stovnar St.ÌF í 1942, er ein teirra. Kirkjan við Sjógv, ið varð bygd í 1834, er í 1970-árunum vorðin ov lítil til kirkjufólkið í sóknini. Tí er neyðugt at byggja upp í hana,. Tað er Magdalena, sum hevur,,designað stjørnuna, sum Guðrun & Guðrun nýta á sínum vældámdu stjørnutroyggjum men uppíbyggingin skal samsvara við arkitekturin í tí gomlu kirkjuni. Hetta arbeiðið verður litið Carl upp í hendi og hesa uppgávuna greiðir hann meistarliga úr hondum, hesin gamli lærlingurin hjá Karl Olsen. Erhard Johansen í Stovu við Sjógv, hin samvitskufulli klokkarin í Sjóvar kirkju í nógv, nógv ár, lærir eisini har. Húsini, sum hann seinni bygdi, vóru framúr væl smíðaði - har kundi eingin koma aftaná og seta fingurin á nakað. Johannes Rasmussen, Innan Glyvur, Snikkarin á Skála, og hin kultiveraði Poul Jul Simonsen, úti í Lág, lærdu eisini hjá Karl Olsen. Nakað eftir kríggið fer Karl Olsen at hugsa um at ganga aðrar leiðir. At fara undir annað virksemið. Eitt virksemið, sum fer at lætta um heimavirkið víða um í Føroyum. Húsini í Sjóvargerði Sýslumaðurin í Eysturoyar sýslu býr á Strondum eitt stutt skifti 4. juli 1898 kunngjørdi løgmálaráðið í bløðunum, at sýslumaðurin í Eysturoyar sýslu skuldi búgva á Strondum. Thomas Juul Petersen, f í Streymnesi, pápi politikaran Torstein Petersen, varð settur sýslumaður í Í 1899 bygdi hann hús á Strondum. Tað verður nevnt í einum brævi í Føringatíðindum, at tað var ikki lætt at fáa grundstykki á Strondum. Hann búði á Strondum til 1901, tá ið nýggj kunngerð frá 18. juni 1901 boðaði frá, at sýslumaðurin frá 1. okt skuldi búgva og hava skrivstovu í Fuglafirði. Magnus Kristiansen, Skála Magnus, og Julianna, kona hansara, ættað av Sandi, fluttu í 1902 til Strendur at búgva. Hann loysti handilsbræv har 7. juni Skála Magnus keypti sýslumanshúsini frá Tummasi J. Petersen og handilshúsini hjá Jógvani Nielsen. Skála Magnus flutti seinni til Havnar. Magnus Poulsen ( ), vanliga nevndur Magnus í Sjóvargerði, keypti tá fyrrv. sýslumanshúsini. Hann giftist við Mariu, f. Poulsen, Miu, dóttir Hans Jacob og Kristionnu Poulsen inni í Bø. Skála Magnus flutti inn aftur á Strendur og bygdi sær hús á Fløtum. Hann doyði í 1931 og Julianna í Jógvan Nielsen og kona hansara, Lorensa, búðu seinni í hesum húsum á Fløtum. Keldur: Hjartvard E. Skálagarð: POLITI í Føroyum fyrr og nú, Arnold Abrahamsen, Jana Poulsen 3

4 Kríggið hevur broytt so nógv av tí, sum í øldir hevur ligið fastgrógvið í gerandissetningunum hjá føroyingum. Eyguni hava nú skoðað út í heim og sætt úrslitið av tí ídnaðarkollvelting, sum tók seg upp miðskeiðis í 1700-talinum í Onglandi og inni á meginlandinum. Maskinur gera tað arbeiðið nógv skjótari, sum m.a. handvevar í menniskjahondum gera - hvussu nógv, tær enn kýta seg. Karl ætlar sær at bera hesa ídnaðarkollvelting inn á Strendur. Maskinur skulu nú gera tað, Snældan spinnur ull til tógv Hetta er ein tann elsta maskinan á Snælduni Her verður ullin vulfað, t.e. ullin verður loyst. Poul Klein (til høgru) á eldri árum sum fyrr varð gjørt heima í roykstovunum í bygdini tey longu vetrarkvøldini. Karl Olsen veit, at tað eru og høvdu verið fleiri spinnaríir kring um í Føroyum, m.a. í Klaksvík, í Fuglafirði og við Sandá í Havn. Hann grundar yvir, um tað ikki hevði verið eitt gott hugskot at bygt eitt spinnarí á Strondum. Hann kannar møguleikarnar fyri hesum, tosar við vitandi fólk, hugsar leingi og tekur so eina avgerð, sum kemur at branda bygdina Strendur víða um bygdir og lond nógv ár fram - eisini langt eftir, at hann sjálvur letur eyguni aftur fyri seinastu ferð í 1968, 73 ára gamal. Í 1949 byggir hann eitt spinnarí og gevur tí navnið Snældan. Streymur, elektricitetur, er ikki komin til bygdina í 1949, so Karl má keypa sær ein generator at framleiða streym við til tær maskinur, sum hann hevur keypt til Snælduna. Nú er ullin karðað Her verður tógvið spunnið Aðrar maskinur tvinna síðani træðrirnar saman Kelda: Carl Johan Olsen, Julia Kass Myndir: Julia Kass/Sjóvar kommuna 4

5 Hesin generatorurin veitir eisini streym til fleiri sethús á Strondum. -Hjá okkum í Stovugerði lýsti millum jól og nýggjár í 1952, sigur Chr. Danielsen. Strendur verða ikki bundnar í SEV fyrr enn 8. december í Eini 4 til 5 fólk fáa arbeiðið beinanvegin, men hetta við at spinna ull til tógv er púra nýtt fyri øll á Snælduni, so Karl fær ein dana upp at leggja teimum lag á, ein driftsleiðara. -Hann lærdi fólkið upp og var við til at fáa alt upp at koyra. Hann var her á Snælduni tey fyrstu 3 árini, sigur Carl Jóhan Olsen. Fólk koma við ullini í sekkjum, sum kunnu viga upp í kilo. Í posan leggja tey eitt bræv, har tey skriva, hvat tey vilja hava aftur. Sekkirnir verða so tømdir og ullin verður so flokkað saman. Fólk fáa so tógvið aftur minus 10% svinn. At spinna ull til tógv fyri fólk verður kallað lønspinding. Víðkað verður um virksemið á Snælduni umleið 1955 Umleið 1955 verður farið eitt fet víðari. Nú verður ullin keypt frá fólki, spunnin og seld handlum og øðrum viðskiftafólki. Norðanfyri húsini verður ein nýggjur bygningur bygdur og har verða størri maskinur settar upp. Nú er Snældan eitt ídnaðarvirkið, sum ikki bara spinnur ull til tógv fyri fólk, men keypir rávørur og framleiðir eina vøru, sum skal seljast. Í 1967 verður virksemið á Snælduni økt eina ferð enn. Bygt verður ein nýggjur bygningur, hesu ferð sunnanfyri. Aftur verða størri maskinur fingnar til vega. Hendan høllin verður longd í Tá Kára misti armin Leygardagin 28. februar í 1964 er veðrið gott. Hin 19 ára gamla Kára Poulsen við Sjógv, dóttir Jógvan á Forunum og Janu f. Hansen í Kollafirði, setir seg á súkkluna. Hon skal til arbeiðis á Snælduni. Fyrst fer hon út í handilin hjá Jóhannesi í Hoygarð at keypa sær eitt Tahiti. Hon fer so til arbeiðis í tí norðara bygninginum á Snælduni, har tær stóru maskinurnar standa. Kl hendir tað. Høgri armur hennara kemur fastur í karðin, sum knústi armin og albogan. Tá albogin kemur í, fer sikringin. Um hon ikki brast, kom Kára ikki livandi frá tilburðinum. Judith hjá Jettu kemur rennandi og sløkkir kontaktina, men tá er maskinan steðgað. Allar tær, sum eru til staðar, renna ræðsluslignar út og rópa eftir hjálp. Kára er einsamøll eftir. Oddmar, Alexander og fleiri aðrir menn koma leypandi til hjálpar beinanvegin. Teir mugu taka maskinuna sundur fyri at fáa Káru leysa. Kára missir ongantíð vitið. Hon hoyrir rópini rundan um seg. Tummas í Geilini fer í skundi við báti sínum yvir í Heiðarnar eftir læknanum. Doktarabáturin verður boðsendur, men hann er á veg í Sundalagið og kann tí ikki koma beinanvegin. Kára liggur á gólvinum í kontórinum á Snælduni. Tá báturin endiliga kemur, hevur hon næstan einki blóð eftir. Tá menn bera hana umborð, kemur Jonna Jacobsen, besta vinkona hennara, leypandi aftaná henni í berum inniskóm. Hon kemur frá Odu, sum hon er farin at vitja. Jonna og Dora, systir Káru, fara suður við henni. Á sjúkrahúsinum sigur Marner Simonsen, lækni, við Káru, at hon fer at missa høgra armin.,,tað, sum hjálpti mær so væl hesa sváru tíð, var, at tað varð so nógv biðiði fyri mær, sigur Kára. Frá einum góðum vini fekk hon hetta sálmaørindi, sum henni dámar so sera væl: Ikke før veven har stilnet og skyttelen sluttet å gå vil Gud trekke teppe tilside og la oss riktig forstå. At også de mørke tråder så vel som de lyse bånd, var helt nødvendig for mønsteret i Mesterens mektige hånd. Kelda: Kára Heinesen 5

6 Í 1968 fer Snældan undir at binda troyggjur. Nú arbeiða upp til 30 fólk á Snælduni. -Fleiri kvinnur arbeiddu frá kl. 8 á morgni til út á seinnapartin, tá so aðrar tóku við, sigur Johan Carl Olsen. Har eru 15 bindimaskinur - við fleiri teirra standa tvær kvinnur. Tað er sørvingurin Karl Olsen hjá Magdalenu, sum bygdi og sum rekur Snælduna. Meðan hann tekst við dagliga raksturin og roynir at lagað virksemið til skiftandi rák í eftirspurninginum og til ta tøkniligu menningina, starvast konan, Magdalena, á einum heilt øðrum palli. Tá mammur sita óttafullar uppi yvir sjúkum barni, tá hjálparloysið lýsir úr eygunum á avvarandi, har hóttafall er komið á húsi, er bert eitt at gera. Boð mugu sendast eftir Magdalenu. So stendur hon har, Florence Nightingale við lampuni, Magdalena Olsen á Fløtunum. Allur tregi vendist til vón, óttin hvørvur. Tað, sum liggur í valdi menniskjunnar, liggur í hondum hennara. Nú kenna fólk seg trygg. Elsti sonurin, Oddmar ( ), kemur sum heilt ungur á Snælduna, meðan hin beiggin, Poul Martin, fær sær eina útbúgving sum maskinsmiðjur. Hann býr í barnaheiminum á Heimaru Fløtum frá 1959 til 66, tá hann flytir til Havnar. Hann hevur siglt sum maskinmaður størsta partin av lívi sínum. Oddmar tekur við sum stjóri á Snælduni, tá pápin gevst. Hann giftist við Kirsten, f. 1931, dóttir Chr. Poulsen, skipara, inni í Bø. Tey fáa fýra børn: Carl Jóhan, Hilda, Mortan og Kristian. Oddmar gongur har umkring, ofta í berari skjúrtu og við uppsmoygdum ermum. Hann er skemtingarsamur, hevur eina holla søguliga vitan og er aktivur í samfelagstjakinum við sínum avgjørdu, væl undirbygdu, meiningum. Eftir hann tekur so sonur hansara, Carl Jóhan Olsen, Kalli, við. Hann setir sær fyri at leiða virksemið á Snælduni víðari fram, har fjálgu hendurnar á pápanum sleptu - tað virksemið, sum abbi hansara legði lunnar undir í Væl hevur hann trivist. Kalli hevur nú starvast á Snælduni í góð 40 ár. Afturhvarvið av kvirru og hugna undir trøunum kring húsini hjá Kollafjarðar-Jóhonnu í Sjóvartúni, av sorgleysum spæli og tryggum samljóðið millum óspiltar barnasálir, blandast saman við frøina um vunnin tøknilig framstig, við sigursróman, hvørja ferð menniskjan vinnur seg enn eitt fet longur upp eftir menningarstiganum. Menniskjan hevur, frá Aralds tíð, áhaldandi og miðvíst roynt at loyst seg frá hafti lógum og mátti náttúrunnar, hevur sjálv roynt at tikið stýrisvøl í hendi og stevnt móti eini meiri makaleysari tilveru, leyst av sveitta og møði. Trøini hjá Kollafjarðar-Johonnu, ímyndin av várkunnu og samspælið millum vøkru nattúruna og blíða menniskjalyndið, verða ein dagin feld og húsini tikin niður. Vegurin skal breiðkast. Hugnin og samhaldafestið í roykstovuni, gleðin við at at skapa og fylgja arbeiðsgongdini frá tí, at ullin verður loyst úr lagdi, til tann lidna vøran liggur í gripinum, fer med alla, tá menniskjan skapar tól, sum gera frástøðuna hjá tí einstaka til framleiðslueindirnar størri. Men eingin vil venda aftur til tað, sum var; eingin vil siga frá sær tað, sum vunnið er.,,evigt ejes kun det tabte, segði Ibsen. Ein flokkur av glaðum børnum spælir á Sjóvartúni undir hesum trøunum hjá Kollfjarðar- Jóhonnu. Myndin er vøkur, men skjótt verða trøini tikin burtur, húsini við. Millum hesi børn í Sjóvartúni er ein smágenta, sum nøkur ár seinni missir nakað, sum ikki kann samanberast við trø og hugnaligar lonir. 6

7 Hon missir høgra arm sín. Tiltøk til at verja seg fyri tí megi, sum liggur í hørðum jarni og rullandi stáli - tilvitanin um trygd á arbeiðsplássum fylgist ikki javnbjóðis teimum vaksandi kreftum, sum maskinurnar fáa. Tað sannaðu menn, tá ídnaðarkollveltingin byrjaði úti í heimi; tað sannað menn, tá ídnaðarkollveltingin byrjar á Strondum. Kára hjá Jógvani og Janu við Sjógv kemur út fyri eini álvarsligari vanlukku sum 19 ára gomul í Hetta er langt áðrenn tankin um trygd fær fótin fastan á nøkrum arbeiðsplássi og millum verkafólk. Tilburðurin fer fram á Snælduni, men kundi tað sama hent á einum og hvørjum arbeiðsplássi runt um í Føroyum og alla aðra staðni við. Hvussu kemur ein ung genta so víðari í lívi sínum við bert einum armi? Kára greiðir sjálv frá í blaðnum Arm- og beinbrek í 2004, hvussu hon kendi tað eftir vanlukkuna:,,tað varð biðið nógv fyri mær. Tað var eisini gott at vita, at tað altíð var ein, eg kundi venda mær til og kann tað enn í dag. Ein klettaføst barnatrúgv, seiggið, hon fekk í arv frá foreldrum sínum, saman við treytaleysa stuðlinum frá vinfólki bjargaði Káru, drógu hana burtur úr sortanum og formaðu persónin soleiðis, sum vit kenna Káru í dag: fríska, smílandi, altíð klár við einum herðaklappi og einum rósandi orði. Í kvøðu sínari til tað gamla áttamannafarið, sum hevði tænt føroyingum so trúliga í øldir, kallar Mikkjal á Ryggi hesar nýggju motorbátarnar, sum loystu áttamannafarið av, tá sjómaðurin tók við tekniska framburðinum, fyri,,eitt sótsvart, eitt klinkandi, stinkandi slag. Í dag, góð hundrað ár seinni, teljast okkara framleiðslutól í fiskivinnuni millum tey mest Oddmar og Kirsten saman við Carl Jóhan, Kalla, konuni Miu og trimum børnum teirra framkomnu í heiminum. Á landi tóku maskinur m.a. eisini yvir gamalt heimavirki, men at bróta við gamla siðvenju, við aldargamlan, fastlæstan framleiðsluhátt krevur víðskygdar eldsálir, sum duga at líta frameftir og síggja teir møguleikar, sum gevast til framburð og vøkstur. Ein slíkur maður var Karl Johan Frederik Olsen, sum bygdi ullvøruvirkið Snælduna á Strondum. Væl hepnaðist. Virkið bleiv ein varði, ein stoltleiki fyri bygdina Strendur. Snældan gjørdist nærum eitt samheitið við bygdarnavnið Strendur. Tá hevur ein maður rokkið langt, bygdini og bygdarfólkinum til frama. Tá skarar hann framúr. Tá Karl Johan eftir lokið lívsverk setti førning sín frá sær, tóku aðrir við. Eftirkomararnir tóku førningin upp, fjálgaðu um hann og bóru hann við treysti víðari ávegis. Fyrst var tað sonurin Oddmar og nú er tað abbasonurin, Carl Jóhan Olsen, Kalli. Keldur: Carl Jóhan Olsen, Arnold Abrahamsen, Chr. Danielsen, Anna Joensen, Jógvan Arge: Ljós yvir landið Myndir: Myndaánarar: Mia Olsen, Lassi Borðoy, Sjóvar kommuna, Sjóvar Fornminnafelag 7