Godt fôr gir mjølk, -og pengar Tekst Maud Grøtta

Transkript

1 Godt fôr gir mjølk, -og pengar Tekst Maud Grøtta Eva Kaldahl og Knut Haga vil gje kyrne sine det fôret dei treng for å produsere mykje mjølk. Då må det vere fôr med mykje energi og protein, og det betyr at enga må slåast på eit tidleg utviklingsstadium. Det er ikkje alle artar av gras og kløver som tåler ei slik handtering, det gjeld å finne dei som greier seg godt i eit slik regime og som utnyttar vekstsesongen godt. Knut vil ha fleire slike artar og sortar, det er for få å velje i på den norske frømarknaden. Kg mjølk pr daa Knut vil produsera mykje mjølk pr daa. Dvs at han strevar etter å få til store avlingar av ein kvalitet som får kua til å produsere mjølk. -Og me vil ha mykje mjølk pr ku. Dei siste åra har me greidd om lag 9000 kg energikorrigert mjølk pr årsku. Innhaldet av protein har loge på Fakta Grandaunet Drives av Eva Kaldahl og Knut Haga Ligger i Overhalla kommune i Nord- Trøndelag 470 daa dyrka mark og 70 daa innmarksbeite Økologisk mjølkeproduksjon 36 årskyr, NRF Avdrått 9000 kg EKM 15 FEm kraftfôr pr 100 kg mjølk Gj.snittlig grovfôropptak 13 FEm pr dag 3,5-3,7% og feitt på 4,3%. Kua må ha proteinrikt fôr for å mjølke mykje. Store mengder fôr med for lite protein gir feite kyr, det vil me ikkje ha. For å få den fôrkvaliteten me ynskjer må me slå i rett tid, og viss det regnar så slår me dagen før! 44

2 Rett slåttetid For at grovfôret skal ha høgt nok innhald av energi og protein må enga slåast i byrjande skyting. Byrjande skyting er definert slik: Ein del av akset er synleg på minst 10% av skota. Det betyr at når ein ser toppen av nokre få aks så er tida inne. - I praksis er det vêret som bestemmer når graset kan slåast. Er det ein god vêrperiode så slår eg sjølv om eg tykkjer det er litt for tidleg, seier Knut. - Men det skal ikkje vera særleg lenge før byrjande skyting for då vert den samla avlinga mindre enn ho treng vera. Redusere køyrebelastninga Køyring på enga kan øydelegge for både gras og kløver, men særleg raudkløveren er utsett. - Ved fleire haustingar, slik me held på, vert det ei større belastning, seier Knut. -Me prøver å redusere skadane så godt me kan: faste fotland og faste kjørevegar, små lass om det er vått, lettast muleg traktor, lågprofildekk / tvillingdekk, lågt dekktrykk. På attlegg brukar Knut fôrhaustar, små lass med Motsatt side: Knut Haga unngår sortar som avsluttar veksten tidleg for å bu seg på ein lang vinter. Han tar heller sjansen på sørlege sortar som er mindre vinterherdige, men som gir større avlingar. Her er det frisk og fin hundegras/raigraseng 17 oktober hausten Foto: Arnar Lyche Det er lettare å få til høg nok kvalitet på gjenveksten, men ein må passe på her òg. Særlig når 1.slåtten tas tidleg vil det bli fleire strå som skyt i gjenveksten og drar ned fôrkvaliteten. Passande avstand mellom slåttane har vist seg å vere omtrent døgngrader, her hjå oss i Nord-Trøndelag vil det oftast seie 4-6 veker, etter type eng. Me har om lag same innhald av energi i alle tre slåttane, om lag 0,95 FEm/kg ts, medan proteininnhaldet er lågare i 1.slåtten enn i fôret frå dei to andre slåttane. PBV er gjerne +15 for 1.slåtten og for 2. og 3.slått. Nok kløver -Kløverinnhaldet er òg viktig for å få høgt proteininnhald. Kløverinnhaldet i fôret varierer svært mykje frå skifte til skifte, gjennom sesongen og frå år til år. Kløveren er treig om våren, den vil ha god jordtemperatur for å komme i gang. Difor er det meir kløver og meir protein i gjenveksten. Slår ein tidleg blir det lite kløver i 1.slåttsfôret. Utover hausten er det kvitkløveren som gjer mest av seg. -Kløver treng godt med kalium og andre mineral. Dette er ikkje noko problem på leirjorda, men på lettare jord og myr kan det vere behov for meir gjødsel for at kløveren skal få nok næring. På myr ser me at graset veks bra, men kløveren trivst dårleg. Me ser òg at kløveren ikkje trives like godt alle år, i ein kald og våt sommar har han det ikkje så bra, særleg ikkje raudkløveren. Vêr og haustingstilhøve i attleggsåret har mykje å seie for kløvertilslaget. Legde øydelegg mykje. Om ein blir nøgt til å hauste attlegget under våte tilhøve går det meir utover kløveren enn graset. -Me har prøvd med ert i korn og grønfôr for å ha andre belgvekstar enn kløver. Det har ikkje vore så vellukka fordi duene et ertene frå åkeren. Ert gir meir protein i krossen, men massen er svært vanskeleg å få gjennom trøska. Det er artig å driva gard, men det krev pengar. Pengar til fjøs og til maskiner og litt til oss sjølve. Pengar får me i hovudsak frå å selja mjølk. Kua kan gje oss mykje mjølk, men då vil ho ha mykje og god mat. Foto: Arnar Lyche liten traktor. -Dette tar lang tid, men gir ei skånsam handtering av attlegget. Me har sjølv ei lett rundballepresse på 1700 kg som me slår oppi med ein 3 tonns traktor. Pressa går på sida av traktorhjula, og med brei slåmaskin unngår me hjul-i-hjul. Av og til har me leigd rundballepressing med normalt tung ekvipasje. Då går arbeidet fort unna, men gjenveksten kan bli berre det halve enn om eg hadde hausta sjølv. Utnytter vekstsesongen Mange sortar og artar av engplantene våre avsluttar veksten mens det enno er rikeleg lys og temperatur til vidare vekst. Særleg i engfrøblandingar til økologisk drift har det vore brukt mykje frø av vintersterke sortar som eignar seg godt høgt til fjells og langt mot nord. Når desse vert brukt i låglandet sørpå avsluttar dei veksten unødig tidleg på hausten. 45

3 Optimistbeiting 2010! Mykje av sommaren får kyrne på Grandaunet velje om dei vil gå ut og beite eller om dei vil forsyne seg av det som vert lagt på fôrbrettet inne. Foto: Eva Kaldahl Produksjonspotensiale til jord og klima vert ikkje utnytta. -Ved å bruke sørlegare sortar vert avlinga på gjenveksten større, og det vert godt beitegras å henta for kyrne til langt ut i oktober enkelte år. På skifte eller engparti som lett får vinterskade vert det sådd inn med meir vinterherdige sortar, eller me må lappe oftare. Optimistblanding I Overhalla er det vanleg med to slåttar, men Knut prøvar å få til 3. Han har prøvd seg fram til eigne frøblandingar. Den såkalla optimiskblandinga hans som han har bruka dei siste 14 åra består av ca 2 kg hundegras (Frisk) 1,5 kg fleirårig raigras (Fia, Fenre, Napoleon) 0,3 kg raudkløver (Reipo, Betty) 0,1 kg alsikekløver (Alpo, Frida) 0,1 kg kvitkløver (Milkanova, Hebe, Sonja) Evt 0,2 kg engrapp (mengder pr daa) Denne blandinga med litt variasjon vert bruka på om lag halve engarealet. Hundegras kjem tidleg om våren og kan slåast 2-3 veker før timoteienga. Raigraset kjem seinare, men veks godt utover hausten. Slik utfyller dei to artane kvarandre og vekstsesongen vert godt utnytta i begge endar. Dei toler begge hyppig og sein hausting. Risikoen med denne enga er at hundegraset toler lite berrfrost. Raigraset druknar/rotnar om det er att mykje plantemasse og det kjem blautsnø før frostherdinga er ferdig. Engrapp passer godt i lag med hundegras og raigras og er grei å ha med i mindre mengde. Saman med kvitkløveren tettar han beiteskader med utløparane sine. Kløvermangfald Knut tar med alle dei tre typane kløver, og gjerne fleire sortar for å ha mest muleg mangfald i enga. -Det er ei utfordring at raudkløver tåler lite av både hjul og klauver. Alsikekløver klarer seg langt betre både i våte og tørre år, sjølv om han er dårlegare enn raudkløveren i mange forsøksfelt. Kvitkløver er lyskrevjande og køyresterk og greier seg godt i denne typen eng som vert hausta 3-4 gonger i sesongen, eller beita. I 2011 vil eg redusere mengda raudkløver i denne blandinga og auke mengda kvitkløver. Timoteieng På andre halvdelen av arealet brukar dei pessimistblandinga med timotei: 1,2 kg timotei Grindstad 0,4 kg timotei Vega 1,5 kg fleirårig raigras 0,4 kg raudkløver 0,1 kg Alsikekløver 0,05-0,2 kg kvitkløver (mengder pr daa) Timotei gir bra avling på god jord, men toler ikkje beiting og hyppig slått. Knut tar ikkje med engsvingel i frøblandingane fordi den er lite smakeleg og veks dårleg om hausten. I timoteienga tar han heller ikkje med engrapp og svært lite kvitkløver. Engrapp skyt tidligare om våren enn timotei, og gir for mykje mykje trevlar når me slår etter utviklinga på timoteien. 46

4 Vegen til postkassa går over fôrbrettet Gjenveksten vert redusert til det halve om eg leier rundballepressing Kvitkløveren skyt raskt etter 1.slåtten, og er for gamal når timoteien er takande, men på areala som skal beitast er han svært viktig å ha med. Val av frøblanding vert tilpassa jorda på kvart skifte. Me slit noko med lavt moldinnhald på bakkeplanert leirjord. Her ser eg at hundegraset og timoteien har problem, men at raigras og kløver greier seg fint. I søkk med djup matjord er det derimot hundegras og timotei som dominerer. For få sortar å velje i Knut synes det er altfor få sortar å velje i, særleg når det gjeld raudkløver. Dei tetraploide raudkløversortane har planter som er større og er sterkare på overvintring enn dei diploide, og i forsøk på garden har dei gitt 30% høgare avling. Likevel har dei fleste norske frøblandingane diploid raudkløver, og ofte berre ein sort. Tetraploide sortar er vanskeligare å dyrka frø av grunna store blomar og lang veksetid. Reipo er ein sterk norsk raudkløversort med betre gjenvekst enn Betty. I Sverige satsar dei no på Torunn som gir 15-20% betre avling enn Betty. Elles må raudkløveren bli avla vidare for å tåle fleire slåttar. Utvalet er betre for kvitkløver, her har me Milkanova, Sonja og Hebe som alle er storvokste og overvintrar godt. Isåing med kvitkløver og raigras På Grandaunet vert det av og til sådd inn kløver og raigras tidleg på våren før gjødslinga, dersom enga er tynn etter vinteren. Eng som skal vare eit år eller to til, får 1-2 kg fleirårig raigras og 1 hekto kløver, medan sisteårsenga får 2 kg eitt- og toårig raigras. Dette ser eg godt resultat av på 2. og 3.slåtten same året. Eg synes òg at kvitkløverplantene vert mindre utover i engåra, det ser ut som frøplanta er større enn dei plantene som utviklar seg vegetativt. Enga vert vanlegvis fornya kvart 4.år, noko eng som er særs bratt får liggja i 6-7 år. Spreie risiko og arbeidstimar i grasberginga Berging av vinterfôr startar med rundballeslått av hundegras. Noko hundegras går i botn av siloen som strukturfôr før dei legg timoteienga. På toppen kjem 2.slått til koppen er full. Dermed kan dei lett blande fleire kvalitetar ved fôringa. Resten av graset vert beita, fôra direkte eller lagt i ball. Med to slag frøblandingar i enga vert ikkje alt klart for slått samstundes. Då vert det lettare å rekke over alt arealet i rett tid i høve til graset si utvikling og det vert heile tida beite tilgjengeleg når graset vekst opp att til ulik tid. Knut prøver så langt det går å unngå vått fôr og skadeleg køyring. Ved ustabilt vêr vert siloen dekt til i vente på betre høve for grashausting. - I skitvêr er det oftast kaldt og det er lite utvikling i enga så det er ikkje noko å stresse etter. Når varmen først kjem, skyt graset vanvittig fort og slåtten må gå unna. Alltid ensileringsmiddel - Dei brukar ensileringsmiddel på alt graset til surfôr. Knut seier han tør ikkje prøve utan i siloen, han er redd for varmgang og sporar. - Rask ph-senking er viktig for å unngå at proteinet vert brote ned til ammoniakk, og for å hindre tap av sukker, forklarar Knut. - Ensileringsmiddel i rundballane fører til at det ikkje vert noko svinn av dette fôret. Eg senker farten til det halve når rundballen er nesten ferdig, slik vert det meir syre i det yttarste laget der det er størst risiko for å få skjemt fôr. God gjæringskvalitet sikrar eit stort grovfôr- og næringsopptak hos kyrne, og gir meir mjølk med mindre kraftfôr. Feilgjæra surfôr kan gi smaksfeil og tap av eliten. Beiting og direktefôring Kyrne et mykje meir grovfôr om dei får det friskt samanlikna med kva dei tek av silofôr og rundball, derfor vil Eva og Knut ha så lang sesong med friskt fôr som muleg. Beiteperioden startar allereie i april på den enga som skal pløyast. Frå midten av mai til omkring midten av oktober hentar kyrne på Grandaunet mykje av fôret sitt på beite. I tillegg får dei direktehausta fôr inne, alt etter beitekvaliteten. -Dette vert gjort for å utnytte arealet godt og for å få kyrne til å ete mykje grovfôr. Eg prøver heile tida å balansere fôret til riktig kvalitet med omsyn til trevleinnhald og protein. Då må kyrne få fleire fôrkvalitetar gjennom døgnet. Mykje av tida kan kyrne sjølv velje om dei vil gå ut og beite eller om dei vil ete av det fôret dei får inne. Er det svært varmt er dei helst inne heile dagen, men går ut om natta. Til beiting og direktefôring høver ei blanding av hundegras, raigras og kvitkløver godt, synest Knut. Denne enga vert då hausta ved beiting eller slått 4-6 gonger. Det er ikkje uvanleg at Knut køyrer på ei vogn med møkk etter at han har slått av dagens fôr. -Hundegras veks så fort 47

5 Om kyrne ikkje har ete opp det som ligg på fôrbrettet strør eg på litt havrekross, då kjem dei og et opp Me prøver å få til ei sakte auke av mjølkemengda, slik at kua er i topplaktasjon først etter ein liten månad at ein kan ikkje vente til dagen etter! Raigraset tåler betre å bli beita på hausten enn dei andre grasartane. I ei blanding ordnar dette seg sjølv for kua tar helst tuvene med raigras og lar hundegras og timotei få stå. Ny eng vert aldri beita på hausten, og er det vått er det berre siste års eng kyrne får sleppe ut på. Direktehausting skader enga mindre enn når 30 tonn kyr trampar omkring. I periodar kan beitinga bli avgrensa til eit par intensive timar om dagen for å hindra tråkk. Likevel tar dei opp mykje av dagsbehovet om graset er høveleg langt. Grovfôr, kraftfôr, kross og mineraler Basisen i fôringa er godt grovfôr som vert tildelt 4-6 gonger om dagen, og Knut har rutinar som inneber turar innom fjøset for å jamne på fôret. Vegen til postkassa går over fôrbrettet! Dei kyrne som mjølkar mest får i tillegg 0,5-2 FEm våtkrossa korn. Av kjøpt kraftfôr vert det bruka FEm pr 100 kg mjølk. Krossen er fiberrik, gir høg feittprosent og er eit smakeleg tilleggsfôr, men krev at kua får ekstra protein frå anna fôr. Om sommaren vert kross bruka for å balansere svært proteinrikt og fiberfattig beitegras. Kross får kyrne i mjølkestallen. -Om kyrne ikkje har ete opp det som ligg på fôrbrettet strør eg på litt havrekross, då kjem dei og et opp, fortel Knut. Mineralblanding vert strødd på grovfôret to gonger om dagen. Alle dyr har alltid tilgang til raud saltslikkestein for å sikre nok natrium og kopar Ureatalet er eit godt mål på om ein har lukkast med å balansere protein og energi. Eva og Knut ynskjer at ureatalet i mjølka skal ligge over 4 for å sikra god avdrått, men under 6 for å hindre N-tap og dårleg fruktbarheit. I gjennomsnitt for alle kyrne og gjennom året ligg ureatalet på 4,7. Eit anna mål på at ting fungerer godt er at kyrne på Grandaunet har høg fruktbarheit; FStalet ligg på 100, medan gjennomsnittet i regionen er om lag 60. Vil ha tilbake fiskemjølet Eva og Knut har bruka fiskemjøl for å regulera proteintilførselen, både til kyr, ungdyr og kalvar. Dei essensielle aminosyrene i fiskemjølet gjer at dyra utnyttar fiber i grovfôret betre. Då dei fekk fiskemjøl klarte kviger og sinkyr seg på attleggshalm, altså avlinga i attlegget inklusiv halmen etter at kornet var hausta til kross. Etter at det vart forbode med fiskemjøl til fôr må dei velje andre løysingar. Ein av dei er å bytte kraftfôret frå Drøv 17 til det nye Drøv 19 som inneheld lusernemjøl i tillegg til soya. Ei anna løysing er at dei har gått litt ned på bruken av kross. Elles er det å vera bevisst på kva grovfôr som vert bruka. Når det trengs meir protein, slik som på våren før beiteslepp, vert menyen piffa opp med rundballar av tredjeslått. Endå kortare intervall mellom slåttane kan vera ei løysing, men då vil det lett verte for lite struktur i fôret. Å ikkje kunne bruke fiskemjøl har store økonomiske konsekvensar. AAT i fiskemjølet gir god proteintilførsel og høgt proteininnhald i mjølka. -Då det vart slutt på fiskemjølet fall proteininnhaldet i mjølka hjå oss frå 3,7 til 3,5%. Gjennom eit år vil det bety kr i redusert mjølkeoppgjer. For å erstatte 100 g fiskemjøl til ungdyr pr dag trengs det 1 kg kraftfôr eller fôring med godt surfôr. Skal proteinet erstattast gjennom grovfôret må me sannsynlegvis bruke om lag daa meir berre til ungdyra. Flat laktasjonskurve For å få til mykje mjølk på lite kraftfôr prøver Eva og Knut å halde topplaktasjonen nede på eit moderat nivå. Då vert det enklare å halde kua i god energibalanse og å halde høg yting i lang tid. Kvigene gir om lag kg mjølk, dei vaksne om lag Enkelte svært gode beitarar har vore oppe i kg. -For å få til dette får kyrne våre ei svak oppfôring fram til kalving. Når det er 2-3 veker att til kalving får kua komme inn i lausdrifta og får då fri tilgang på grovfôr. Tildeling av kraftfôr startar 10 dagar før kalving og aukar opp til 3 kg på kalvingsdato. Det ideelle er å halde dagsavdråtten på om lag kg pr dag i høglaktasjonen for vaksne kyr og kg for kviger. Det er stor genetisk skilnad i NRFpopulasjonen; enkelte kyr mjølkar over 50 kg om topplaktasjonen er sommarstid. -I stigande laktasjon treng kua god energidekning og moderat proteindekning for å halde seg frisk og klare høg dagsavdrått lenge. Me prøver å få til ei sakte auke av mjølkemengda, slik at kua er i topplaktasjon først etter ein liten månad. Ein annan fordel med å ha ei forsiktig oppfôring fram til kalving er at kalvingane vert lettare. Kjøtbeinmjøl for avling og protein Gjødslinga foregår med slangespreiing der det er muleg. Om våren vert det blanda inn 48

6 kjøtbeinmjøl i gjødsla i ei mengde som tilsvarar kg pr daa, mest på kløverfattig og eldre eng. På eng som ligg langt unna fjøset og er køyresvak, brukar dei om våren kg kjøtbeinmjøl blanda med kalk. Fosforfattig nyland får òg nærare 100 kg kjøtbeinmjøl i tillegg til gylle. Gjødsla vert spreidd så tidleg som muleg om våren og straks etter 1.slåtten. På hundegras/ raigras-eng vert det gjerne spreidd ein 3. gong. Det ser ut som denne praksisen gir bra med protein i fôret også i 1.slåtten. Der det skal beitast rett etter 1.slåtten vert det hatt på større mengde på våren og ingenting etter slåtten. Grøfting og kryssåing mot ugras Knut fortel om korleis dei har opparbeida god hevd på areala. Dei har nygrøfta storparten av heimejorda og vel 100 daa av leigejorda. På eit skifte med myr, der krypsoleia herja, har han køyrd på leire og matjord. No fungerar det skiftet bra. På andre skifte har graving av kantgrøfter gjort stor skilnad. Jamnleg spyling av grøftene vert òg praktisert. I attlegget vert det alltid brukt dekkvekst. Som regel er dette havre som vert slått rundt skyting, den vekst då opp att i lag med attlegget. Det kan òg vere bygg som vert hausta til kross. Grasfrøet vert sådd grunnare enn kornet og i ei anna såretning. Er det tid til det vert graset sådd i to omgangar og slik at det vert brukt tre såretninger. Kryssåinga gjer at graset dekker betre og konkurrerer betre mot tunrappen som kan vere eit problem. Kornet vert sådd først, deretter graset, men helst same dag i tilfelle det regnar dagen etter. Slår i hel høymola Høymola er ikkje Knut så redd for i slåtteenga, ho kan ein slå i hel, meiner han. Men ein må slå mange gonger. I hundegras/raigraseng går det dårleg med høymola. Kveka trives heller ikkje med mange slåttar eller beiting. På skifte med mykje ugras har dei grønfôr med eitt- og toårig raigras gjerne to år på rad. Saman med god pløying er dette svært effektivt både for å unngå oppvekst frå rota og for å tappe frøbanken i jorda. Knut prøver heile tida å kombinere fôrmidla slik at det vert god balanse mellom energi, protein og fiber. I trillebåra viser han fram fôrmidla som vart bruka i tillegg til grovfôr i 2009 då bilde var tatt: kross, kraftfôr, fiskemjøl og mineralblanding. Fiskemjøl er ikkje lovleg å bruke no lenger og det vert bruka kraftfôr med meir protein i staden. Foto: Arnar Lyche 49