ØKONOMIRAPPORT 2011/2012. for kommunane i Hordaland

Transkript

1 ØKONOMIRAPPORT 2011/2012 for kommunane i Hordaland Basert på endelege KOSTRA-tal for 2011 publisert 15. juni 2012 (Kommune-konsern) Statens hus Kaigaten 9, 5020 Bergen Telefon: Telefaks: Postboks 7310, 5020 Bergen Telefaks: Org.nr: E-post: postmottak@fmho.no Internett:

2 Innhald Innleiing / samandrag... 3 Folketal... 5 Frie inntekter... 6 Eigedomsskatt... 9 Dei eigentlige frie inntektene til ein kommune Driftsresultat, overskot og overskot før lån og avsetningar Brutto- og netto driftsresultat Meir-/mindreforbruk, akkumulert resultat og ROBEK Overskot før lån og avsetjingar Investeringar Investeringar og lånefinansiering Lån og finans Lånegjeld Fond og likviditet Grunnlikviditet Avslutning Vedlegg 1 - Folketal Vedlegg 4 - Eigedomskatt Vedlegg 4b - Eigedomsskatt etter type og sats Vedlegg 5 - Alle fritt disponible inntekter Vedlegg 6 - Netto driftsresultat i % av brutto driftsinntekter Vedlegg 7 - Netto driftsresultat i kr. 1000, Vedlegg 8 - Meir-/mindreforbruk Vedlegg 11 - Investeringar i kr. 1000, Vedlegg 12 - Investeringar i % av brutto driftsinntekter Vedlegg 14a -Netto finans og avdrag Vedlegg 15b -Gjeld pr innbyggjar og i % av br. driftsinntekter (Kommunekonsern) Vedlegg 17 - Fond pr , 2010 og 2009 i kr. 1000, Vedlegg 18 - Grunnlikviditet

3 Innleiing / samandrag 2011 eit år på det jamne Etter gode økonomiske resultat for kommunane i Hordaland i 2006 kom ein venta nedgang i Nedgangen heldt fram for fylket i 2008 med dei svakaste resultata sidan ein starta med samanliknande KOSTRA-tal i I tråd med forventningane vart 2009 betydeleg betre, mens det for 2010 vart nok ein nedgang er på nivå med året før. Hordaland har 33 kommunar. Av desse fekk 15 svekka resultat frå Det inneber at 18 kommunar fekk forbetra resultatet. Kommunane er avhengige av eigedomsskatt Av 33 kommunar i fylket hadde 29 inntekter frå eigedomsskatt i 2011 (Stord kjem til frå 2012). Av desse 29 fekk 16 i eigedomsskatt frå bustad og fritidseigedom i tillegg til «anna eigedom» (verk/bruk/næring). Netto driftsresultat er den viktigaste indikatoren og temperaturmålaren på helsetilstanden» i den kommunale økonomien. I 2006 hadde alle kommunane i Hordaland positivt netto driftsresultat. For 2010 var 27 kommunar i pluss, mens det i 2011 var 25 kommunar. Det er interessant at av 29 kommunar med eigedomsskatt i 2011, hadde heile 18 kommunar inntekter frå denne skatten som var høgare enn netto driftsresultat. Det betyr at dei ville ha gått i minus utan skatten (12 kommunar) eller fått eit ennå større driftsunderskot (seks kommunar) om dei ikkje hadde denne skatten Kva er eit godt resultat? Gode tenester for innbyggjarane er det viktigaste. Har innbyggjarane fått fleire og betre tenester i 2011 enn t.d. i toppåret 2006, kan ein på den eine sida seie at 2011 er eit betre år enn 2006 uansett kva netto driftsresultat måtte vere. På den andre sida må kommunane sine økonomiske resultat halde eit nivå som gjer det mogleg å oppretthalde og helst auke tenestetilbodet. Teknisk Berekningsutval (TBU) tilrår eit netto driftsresultat på minst tre prosent av brutto driftsinntekter for å kunna gjera avsetjingar til framtidige investeringar og midlertidig ubalanse i drifta. 24 kommunar nådde dette målet i For 2011 er talet 14. Frie inntekter er dei inntektene som ikkje er bundne opp mot særskilte tiltak. Desse inntektene er viktige for den kommunale handlefridomen. Det vart ein kraftig auke frå 2010 til 2011, men denne auken kom i all hovudsak frå innfasinga av det tidligare øyremerkte tilskotet (knytt til barnehage) i rammetilskotet. Den ordinære gjelda er framleis stigande. Fylket ligg no over gjennomsnittet for landet pr. innbyggjar. (Differansen er mindre når gjeld vert sett mot inntekter). I nokre kommunar vekkjer gjeldsauken uro. Kommunar med meirforbruk som ikkje vert betalt ned etter kommunelova sine krav vert registrert i Register om betinga godkjenning og kontroll (ROBEK). Hordaland er det no fire kommunar i registeret. 3

4 Grunnlikviditeten er dei omløpsmidla som står igjen når reelt ikkje-likvide middel er trekt frå. Tretten av 33 kommunar i fylket har betra grunnlikviditeten i løpet av Om rapporten Denne rapporten er meint å gi eit lettfatteleg oversyn over utviklinga i økonomien til kommunane i Hordaland for perioden , med størst vekt på året som gjekk. Rapporten, og særleg vedlegga, kan nyttast som oppslag. I motsetning til tilsvarande rapportar frå tidligare nyttar vi i år tal frå «kommunekonsern». Det betyr at vi i tillegg til tal frå kommunekassa også har med bidrag frå kommunale føretak og interkommunale selskap. Kommunale aksjeselskap er framleis ikkje med. Tala vil vere på kommunenivå, og ikkje på einingsnivå. Dei som ønskjer meir detaljerte tal kan nytte våre rapportgeneratorar som vert lagde ut på under kommuneøkonomi. Her finn ein alle relevante KOSTRA-tal til bruk i budsjettarbeidet med meir. Ein kan her samanlikne med andre kommunar, kommunegruppe, fylke og land. Denne rapporten er bygd opp med ein hovuddel som viser, forklarar og diskuterer viktige kommunaløkonomiske indikatorar i tekst, figurar og mindre tabellar. Bak i rapporten (som vedlegg) syner vi tabellar med detaljerte tal for perioden frå og med 2007 til og med KOSTRA rapportering og metode KOSTRA (kommune-stat rapportering) er eit viktig verktøy for styring på nasjonalt, regionalt og kommunalt nivå. To gonger i året (medio mars og medio juni) vert førebelse og endelige (reviderte) tal publiserte. Det er naturleg å samanlikne kommunar, fylke og landet (u/oslo) med kvarandre. For å få dette til er det vanleg prosedyre å dele resultatstorleiken på brutto driftsinntekter for kommunen, fylket eller landet (u/oslo). Tala i denne rapporten er endelege. 4

5 Folketal Hordaland er eit stort og mangfaldig fylke med betydelege variasjonar i næringsliv, kultur, folketalsutvikling og kommuneøkonomi. Folketalsutviklinga har stor innverknad på skatteinntekter og rammetilskot. Også sjølve samansetninga av befolkninga har innverknad på kommunane sine inntekter og utgifter. Fylket u/bergen har dei siste fem åra hatt noko høgare prosentvis folkevekst enn landet elles. Det er svært store skilnader mellom kommunane i fylket. Vi vil i det følgjande vise folketal i alt for den einskilde kommunen, fylket og landet Utvikling siste år Folkemengde i alt Folkemengde i alt Bergen 1,3 % 6,5 % Etne 1,4 % 2,9 % Sveio 1,8 % 8,4 % Bømlo 0,7 % 4,6 % Stord 0,9 % 5,1 % Fitjar 0,5 % 1,1 % Tysnes 0,4 % -0,3 % Kvinnherad 0,6 % 2,0 % Jondal 0,9 % 0,3 % Odda -0,6 % -2,3 % Ullensvang 0,4 % 0,1 % Eidfjord -0,2 % 2,6 % Ulvik -0,5 % 0,5 % Granvin -2,5 % -4,3 % Voss 0,2 % 1,5 % Kvam 0,9 % 3,8 % Fusa -1,0 % 1,4 % Samnanger 1,0 % 0,9 % Os 3,0 % 10,4 % Austevoll 2,4 % 9,2 % Sund 2,3 % 10,6 % Fjell 2,3 % 7,1 % Askøy 2,4 % 10,6 % Vaksdal -0,4 % 0,8 % Modalen 0,0 % 2,8 % Osterøy 0,8 % 3,0 % Meland 3,1 % 12,9 % Øygarden 2,8 % 6,0 % Radøy 1,1 % 3,3 % Lindås 1,0 % 6,5 % Austrheim -0,5 % 8,1 % Fedje -1,9 % -3,4 % Masfjorden 0,7 % 2,2 % Fylket totalt 1,3 % 6,0 % Fylket u/bergen 1,3 % 5,5 % Landet samla 1,3 % 5,2 % Bergen veks naturleg nok mest med omsyn til personar, men også prosentmessig har bykommunen hatt stor vekst dei siste åra. Randkommunane nær Bergen har hatt den største prosentvise veksten. Men også kommunar i nærleiken av industri, som Austrheim, veks godt. Heilt sør i fylket er det for Sveio ein randkommuneeffekt i høve til Haugesund. 5

6 I andre enden finn vi kommunar i lengre avstand frå fylkeshovudstaden. Mange av vekstkommunane har ei ung befolkning. Det gir andre utfordringar enn for kommunar med meir balansert folketal, eventuelt aldrande befolkning. Utviklinga dei siste fem åra kan også visast i følgjande figur: Vedlegg 1 bak i rapporten viser folketalet dei siste fem åra i personar. Frie inntekter Frie inntekter er inntekter som kommunane i utganspunktet disponerer fritt både til å utføre lovpålagte oppgåver og andre tiltak. Dei frie inntektene består, slik dei her er definerte i KOSTRA, av skatt på eige og inntekt og rammetilskot. Rammetilskotet består av eit tilskot pr innbyggjar (innbyggjartilskot) korrigert for kommunen sitt inntekts- og utgiftsnivå i høvet til landet elles. Tanken er at inntektssvake og/eller objektivt tungdrivne kommunar skal bli hjelpne opp mot gjennomsnittet av kommunane ved hjelp av trekk i inntektene til meir ressurssterke/lettdrivne kommunar. Nye oppgåver for kommunane vert ofte finansiert med øyremerkte tilskot som seinare blir lagt inn i rammetilskotet såkalla «innlemming». 6

7 I 2011 vart det gjennomførd ei innlemming av historisk storleik da samlege tilskot på barnehagesida vart lagt inn i rammeoverføringa. Dermed vil ein auke frå 2010 til 2011 måtte blir svært mykje større enn realvekst sett mot oppgåver. Skatteinngangen Skatteinngangen syner ein reduksjon på 3,3 prosent i 2011 samanlikna med 2010 for kommunane samla i fylket utanom Bergen. For Bergen kommune var skattereduksjonen frå 2010 til ,7 prosent. Frå 2010 til 2011 har det vore ein skattereduksjon på 3,2 prosent for kommunane samla i landet. Lågare skatteinngang i 2011 enn i 2010 skuldast lågare skatteøyre for personlege skattytarar. Målsetjinga med redusert skatteøyre er at ein mindre del av kommunane sine inntekter skal kome frå skatt og tilsvarande større del av inntektene gjennom rammeoverføring. Innbetalt skatt pr. 31.desember i prosent av budsjett 2011 var 101,9 prosent for kommunane samla utanom Bergen og 103,3 prosent for Bergen kommune. Inntektsutjamninga blir rekna i høve til landsgjennomsnittet for ordinær skatt medrekna naturressursskatt. Skatteutviklinga samla for kommunane i landet har stor innverknad på kvar kommune si inntektsutjamning. Frie inntekter - oversikt For å kunne samanlikne små og store kommunar, land og fylker er det vanleg å dividere resultatstorleiken / indikatoren med totale brutto driftsinntekter. Der ikkje anna er sagt, vil denne metoden bli nytta. Sjølv om dei frie inntektene har stege jamt dei siste åra, vil frie inntekter over brutto driftsinntekter variere. Variasjonen skuldast at dei totale inntektene også vil variere som følgje av endringar i øyremerka middel, brukarbetalingar/avgifter med vidare. 7

8 I 2011 vart store øyremerkte inntekter innlemma, med barnehagetilskota som dei største. Dette kjem tydeleg fram i grafen: ein større del av brutto driftsinntekter er no frie inntekter på grunn av innlemminga. Dei siste åra har samlege kommunar i fylket fått auka dei frie inntektene (nominelt) frå år til år. På grunn av innlemminga vil vi vente ein enda sterkare vekst enn normalt frå 2010 til Auken frå 2010 til 2011 var til dels massiv, og igjen: det er barnehagetilskota som gir dette resultatet. Auken frå 2009 til 2010 var heller ikkje dårleg historisk sett, men er moderat i forhold sjå under: 8

9 I vedlegg 3, bak i rapporten, har vi ein tabell med frie inntekter pr. innbyggjar for perioden Eigedomsskatt Eigedomsskatten er ikkje definert som ein del av dei frie inntektene. Dette er middel som fell utanfor inntektsutjamninga, og som kommunen har full disposisjonsrett over. Eigedomsskatten er ujamt fordelt mellom kommunane. Dette har næringsmessige, geografiske og politiske årsaker. 29 av 33 kommunar hadde inntekter frå eigedomskatt i 2011, men for tretten av desse berre for «anna eigedom» (dvs verk og bruk og evt næring). Her kjem Stord kommune til frå Tradisjonelt har kraft- og energikommunar hatt gode inntekter frå eigedomskatten på verksemd, mens berre byar og kommunar med byliknande busetting (som Bergen og Voss) har hatt skatt på bustader. Derfor var talet på kommunar med eigedomskatt på bustad og fritidseigedommar pr berre sju kommunar. Tilsvarande for 2011 er 16 kommunar. Det er den økonomiske situasjonen som har endra biletet. Dei siste åra har ti kommunar innført eigedomsskatt eller utvida eigedomskatten til å gjelde bustad og fritidseigedom. Stord kjem til for Ytterlegare tre kommunar har utvida frå område utbygd på byvis til å gjelde heile kommunen. Ein kommune har fjerna eigedomsskatten heilt og to kommunar har fjerna skatt på anna enn verk og bruk/næring (Bergen etter ). I tillegg kjem endringar i eigedomsskattesatsen. Ved utgangen av 2011 bur 83 % av fylket sine innbyggjarar i ein kommune med eigedomsskatt. 74 % av fylkets innbyggjarar bur i kommunar som har eigedomsskatt på bustad og fritidseigedommar i ei eller anna form (dvs. skatt på heile kommunen, eller i byvis utbygde 9

10 områder). Sistnemnte tal vil gå dramatisk ned når Bergen kommune fom 2012 ikkje lengre har skatt på bustad og fritidseigedom. Figuren under syner frie inntekter pr. innbyggjar tillagt eigedomsskatt i For heile fylket aukar eigedomsskatten frie inntekter pr. innbyggjar i gjennomsnitt med kr ,-. I kroner pr innbyggjar, og når det gjeld den totale summen, kan bidraget frå eigedomsskatt på bustad sjå ut til å vere lite. Likevel kan ein som eit døme nemne at for Bømlo var bidraget frå bustadskatt kr 12,1 mill i , og for Voss kr 16,7 mill. Netto resultat frå kommunane sin drift var i same år kr 15,3 og -9,57 mill. For kommunane sin økonomi var bidraget med andre ord viktig. Faktisk var inntekter frå eigedomsskatt (totalt) større enn netto driftsresultat for 18 kommunar i fylket i Det inneberer at desse kommunane hadde gått med negativ drift/ meir negativ drift utan eigedomsskatt. Av desse ville tolv kommunar fått snudd pluss til minus utan skatten, og seks kommunar ville fått eit ennå svakare resultat. Sjølv med mindre dramatisk trong til desse inntektene synes skatten viktig. Eigedomsskatt utgjorde 63,4 % av Bergen kommune sitt netto driftsresultat i For Sveio 77 %, Bømlo 85,6 % osv. I vedlegg 4 viser vi eigedomskatt i kroner for perioden I vedlegg 4b viser vi kva for type eigedomsskatt kommunane har innført, skattesats, år for taksering med meir. Dei eigentlige frie inntektene til ein kommune Naturressursskatt og konsesjonsavgift er ujamt fordelt, og ikkje alle kommunar har desse inntektene. Naturressursskatten ligg inne i dei frie inntektene slik dei her er definert og gir 10

11 tilskot til inntektene for Etne, Odda, Ullensvang, Ulvik, Samnanger, Modalen og Osterøy. Det er stor variasjon mellom desse kommunane i kva grad kraftinntekter bidrar til kommuneøkonomien. I tillegg har kraftkommunar, og nokre andre kommunar, inntekter frå eigedomskatt på verk og bruk knytt til kraft- og oljeanlegg. Stadig fleire kommunar har altså også innført skatt på bustad og fritidseigedom. Desse inntektene påverkar ikkje rammetilskotet og kjem i tillegg til dei frie inntektene som altså består av skatt på eige og inntekt samt rammetilskot. Vi viser 2011-tal pr innbyggjar fordelt på skatt på inntekt og eige, eigedomsskatt på bustad, eigedomsskatt på verk/bruk og konsesjonskraftinntekter. I illustrasjonen er naturressursskatt vit separat. Merk at dette ikkje er eit tillegg i frie inntekter, men ein del av dei (desse skatteinntektene er ein del av inntektsutjamninga). Skilnadene i kor mykje pengar kommunen fritt kan bruke på innbyggjarane sine er svært store i fylket vårt. Men kor stor effekt forskjellane har på tenester og resultat, heng også saman med utgiftsnivået. Ikkje alle kommunar er like objektivt lettdrivne, og ikkje alle kommunar er like veldrivne. I vedlegg 5 vert tala presenterte i absolutte tall for kvar inntektskjelde, og totalt pr. innbyggjar. 11

12 Driftsresultat, overskot og overskot før lån og avsetningar Brutto- og netto driftsresultat Kommunerekneskapen skil seg frå den rekneskapen ein finn i private verksemder på fleire område. For det første er kommunerekneskapen delt i ein driftsdel og ein investeringsdel. I tillegg er det lagt til grunn forskjellige prinsipp for føring av inntekter og utgifter. Kommunane si botnlinje er på mange måtar overskot, eller meir-/mindreforbruk som det kallast. Denne storleiken kjem fram etter driftsresultat og avsetningar. Ein kommune har både frivillige og nødvendige avsettingar. I kommunerekneskapen vert avskrivingane tatt ut før netto driftsresultat vert berekna. Avskrivingane får dermed ikkje resultateffekt. I staden vert avdraga lagt inn. I brutto driftsresultat ligg avskrivingane framleis inne og resultatstorleiken er difor noko vanskeleg å nytta. Netto driftsresultat er rekna for å vere den viktigaste indikatoren for «helsetilstanden» i den kommunale økonomien. Det er her resultatet av sjølve drifta kjem fram. Eit positivt netto driftsresultat av ein viss storleik set kommunen i stand til å byggje opp buffer mot midlertidig ubalanse i drifta, eller byggje opp fond for seinare investeringar. Styresmaktene er av den oppfatninga at eit netto driftsresultat lik eller betre enn tre prosent av brutto driftsinntekter vil gje ein sunn kommuneøkonomi over tid. Vi ser først på utviklinga for fylket, fylket u/bergen og landet u/oslo 1 : Som det kjem fram, følgjer landet og fylket kvarandre med mindre variasjonar. Siste året var likevel Hordaland mykje dårlegare enn landet samla. 1 Netto driftsresultat for fylke og land er storleiker der positive og negative tal vert addert. Da dette er vanleg praksis frå myndigheitenes side, gjer vi det også her. 12

13 Ein del av årsaka til den kraftige nedgangen for fylket i 2008 var, i tillegg til eit generelt vanskeleg år, at fondsrike kommunar drog ned totalen. Noko av den same effekten ser vi i Som ein lærdom av finanskrisa har fleire fondsrike kommunar valt å gjere seg mindre avhengig av avkastninga frå finans i budsjettet for den ordinær drifta og heller sette av avkastninga viss rekneskapen viser gode resultat for året. Diverre har nokre kommunar alt gløymt lærdommen frå 2008, men dei fleste «fondskommunar» har som målsetjing å ikkje gjere seg avhengig av finansinntekter. Figuren under viser netto driftsresultat over brutto driftsinntekter i 2010 og 2011 for kommunane i fylket. I vedlegg 6 har vi sett opp kommunevise tal for denne indikatoren for perioden 2007 til og med I vedlegg 7 kan ein finne netto driftsresultat for den same perioden i kroner. Det er interessant å sjå utviklinga i talet på kommunar som har hatt positivt netto driftsresultat, og kor mange som har hatt resultat betre enn 3 % av brutto driftsinntekter. Årstal Kommunar i pluss Kommunar med 3% eller meir Ein kommune fekk negativt netto driftsresultat som følgje av erstatningsutbetaling. Det kan difor vere korrekt å si at samlege kommunar i fylket hadde driftsmessig positivt resultat på denne indikatoren. 13

14 av 33 kommunar fekk svakare resultat i 2011 enn 2010 og litt færre gjekk i pluss, samstundes nådde fleire kommunar 3% - målet i 2011 Meir-/mindreforbruk, akkumulert resultat og ROBEK Etter netto driftsresultat skal ein ved hjelp av avsetningar binge kommunerekneskapen i null (på botnlinja). Det er også andre obligatoriske avsetjingar/bruk av avsetjingar. Netto driftsresultat, avsettingar og bruk av avsettingar avgjer rekneskapsmessig meir-/ mindreforbruk ( overskot ). Denne indikatoren er mellom anna avgjerande når vi ser på innmelding/utmelding av ROBEK. Når denne rapporten vart skriven, hadde ikkje alle kommunane fatta vedtak om inndekning. Akkumulert meirforbruk Hordaland har p.t. fire kommunar registrert i ROBEK. Vilkåra for registrering er å finne i kommunelova 60 ( Kort fortalt må eit akkumulert underskot verte dekt inn i løpet av dei to påfølgjande rekneskapsåra dersom kommunen ikkje skal bli registrert i ROBEK. Registeret er å finne på Vedlegg 8 og 9 inneheld meirforbruk/akkumulert resultat i kroner for perioden (ikkje konsern, men frå kommunekassa). Overskot før lån og avsetjingar Overskot før lånetransaksjonar vert målt som kommunen sine samla inntekter fråtrekt samla utgifter (utan lån- og avdragsutgifter). Indikatoren viser brutto driftsresultat inklusive motpost avskrivingar fråtrekt renter og netto investeringsutgift. Dette er altså ikkje eit brutto driftsresultat fråtrekt avskrivingar av kommunal verksemd, da investeringsutgiftene er med. Ved å sjå på samansettinga av inntekter og utgifter i både driftsog investeringsrekneskapen, kan ein ana om det over tid vil bli ei auke i nettogjelda i balanserekneskapen 4. Sjå vedlegg 10 for tal i på kommunenivå. 3 Overgangen frå kommunekasse-tal til «kommune-konsern» tal skaper er uproblematisk for denne tidsserien. 4 Overskot før lån og avsetningar = brutto driftsresultat + motpost avskrivninger - netto renteutgifter - netto investeringsutgifter. KOSTRA-definisjon: brutto driftsresultat er kontoklasse 1, alle funksjoner, artene (( ) ) - ((( )+590) ). Motpost avskrivingarr er kontoklasse 1, funksjon 860, art 990. Netto renter er kontoklasse 1, alle funksjoner, artene (( )-500). Netto investeringsutgifter er kontoklasse 0, funksjonane ( ), artene (( ) ) - (( ) ). 14

15 Fylket, fylket u/bergen og landet u/oslo er alle negative på denne indikatoren. Det ber bod om auka nettogjeld i balanserekneskapen over tid. Dette er ikkje overraskande gitt investeringstakt og opplåning. Investeringar I kommunerekneskapen er det separate rekneskap for investeringar og drift. Det er også klare reglar for kva som kan karakteriserast som investeringar. Kommunen kan ikkje låne til drift, men berre til investeringar. Tabell med konkrete tal og samanlikningar av investeringar for er å finne vedlegg 11 og vedlegg 12 til rapporten 5. Figuren under syner investeringar dei to siste åra. Investeringsnivået har auka for fylket og landet. 5 Vedlegg 11 syner investeringar i kr. 1000,-. Vedlegg 12 syner investeringar i % av brutto driftsinntekter. 15

16 For tredje året på rad er det ein liten nedgang på denne indikatoren. Det betyr ikkje at investeringar i kroner eller finansieringstrong fell, men at investeringar mot brutto driftsinntekter går noko ned. Investeringar kostar, både i rein drift av investeringsobjekta og i renter og avdrag dersom investeringane vert finansierte med lån. Det er ei tilråding at investeringane ikkje er høgare enn 15 % av brutto driftsinntekter over tid. I figuren under legg vi til grunn eit fem-års perspektiv. Sjølv ein slik horisont kan bli for knapp. For små kommunar vil t.d. ei investering i eldresenter eller fleirbrukshall gi store utslag også i eit fem-års perspektiv. Figuren under viser at kommunane stort sett ligg under 15 % - merket, men det er finansieringa som då avgjer om investeringane er sunne eller medfører stor belastning på sikt. 16

17 Investeringar kan finansierast ved fond, tilskot, lån, sal av anleggsmidlar m.v. Ei investering der eigne midlar vert nytta vil normalt vere å føretrekke framfor låneinvestering av omsyn til framtidige utgifter. På den andre sida kan ei lånefinansiert investering også vere sjølvfinansierande. Det gjeld for eksempel lån til investeringar i vass- og avløpssektoren. Det kan også hevdast at lånefinansiering er å føretrekke framfor bruk av fond i periodar med god avkastning i kapitalmarknaden. Den siste løysinga er avhengig av ein ikkje nytter avkastninga til drift og er førebudd på å betale ned lån dersom avkastning er svakare enn finansutgifter. Investeringar og lånefinansiering Ved å nytta netto lån over brutto investeringar kan vi vise kor stor del av rekneskapsåret sine investeringar som kan finansierast ved bruk av lån (netto) 6. Frå 2010 til 2011 har vi hatt ein auke i bruken av lån (netto) til investeringar. Dette gjaldt så vel fylket som landet u/oslo. 6 Bruk av lån (netto) er kontoklasse 0, alle funksjoner, artene ((910,920,929)-(510,520,529)). Brutto investeringsutgifter er kontoklasse 0, funksjonane ( ), artene (( ) ). 17

18 Sal/kjøp av aksjar og andelar, eventuelt andre rekneskapsmessige grep, kan gje spesielle utslag og tildekke den reine lånefinansieringa av investeringar i einskildkommunen og gjennomsnittet. Vi utelet difor figurar på kommunenivå for denne indikatoren. Vedlegg 13 inneheld detaljar om dette. Lån og finans Hordaland er eit fylke med stor variasjon i velstand, avhengig av at kommunane har relativt store fond. Ofte er velstanden knytt til kraftproduksjon. Kommunane har difor også ulik gjeldsgrad. Det betyr at kommunane sin rentebelastning og finansielle situasjon i utgangspunktet vil vere ujamn. I tillegg vil valt finansieringsstrategi og avdragstid på gjeld (renteeffekt) ha innverknad. Kor stor del av kommunen sin aktivitet som er lagt utanfor kommunekassa/kommunekonsern, gjerne i eit AS, er også avgjerande. Vi skal sjå på netto finans og avdrag over brutto driftsinntekter. Denne indikatoren gir oss eit bilete av kor stor del av driftsinntektene som er bunden opp til lån og finans. Rente- og avdragsbelastinga vil vere avhengig av finansieringsstrategi på investeringar, men også renteutgifter-/inntekter og tap/gevinst frå finansielle plasseringar er med - både realiserte og urealiserte. Vi viser status pr. kommune siste tre år i figuren under 7. Tabell med netto finans og avdrag i kroner for dei fem siste åra kan finnast i vedlegg 14a. 7 I KOSTRA er resultata snudd slik at kommunar med høgare renteinntekter/avkastning og låge avdrag kjem i minus. Vi har valt å snu minus til pluss for å få figuren meir logisk slik at høge avdrag/renteutg/tap blir utgift. 18

19 Når den delen av inntektene som må gå til dekking av renter, avdrag og tap på finans stig, vert det ein mindre del av dei totale inntektene til kommunale tenester. For landet/fylket som heilskap er det tydeleg at renteutgifter og avdrag aukar i takt med at lånegjelda vert høgare. Dermed utgjer avdrag og renter frå same ein høgare del av brutto driftsinntekter. Eit svakt år i finansmarknaden vil også gjere belastninga høgare. Typisk vil ein kommune med høg gjeld og høge avdrag komme dårligast ut. For 2011 gjeld det særskilt Kvinnherad, men også Os, Fjell, Askøy og Bømlo (blant andre) fekk ein smell. Samstundes må vi igjen understreke at finansieringsstrategi har innverknad. Med konserntal for kommunesektoren får vi med kommunale føretak og interkommunale selskap, men ikkje kommunal aktivitet i aksjeselskap. Det betyr at ein kommune som t.d. Os, som har «sjølvfinansierande investeringar» frå vatn- og avløp «i kommunekassa» vil føre avdrag på kommunen sin rekneskap, mens ein kommune som t.d. Bømlo som har vatn og avløp i AS, ikkje vil gjere belastninga like synleg i figuren over. Ein kommunen som vel å betale ned med store avdrag av omsyn til ein sunn kommuneøkonomi i framtida vil også komme høgare på indikatoren enn elles som t.d. Tysnes og Fedje. 19

20 Vi kan sjå nærare på finans. «Netto finans» syner rentebelastning. I tillegg til renteugift/inntekt kjem tap/gevinst på finansielle plasseringar. Her kjem utviklinga i finansmarkanden tydeleg til uttrykk. For tal i kroner vert det vist til vedlegg 14b. Lånegjeld Frå 2002 inneheld posten langsiktig gjeld i kommunane sin balanse også pensjonsforpliktingar. Under viser vi ordinær gjeld som er langsiktig lånegjeld, med fråtrekk av pensjonsforpliktingar. Det betyr at vi ikkje har skild ut lån til vidare utlån eller ubrukte lånemiddel. Kommunane organiserer verksemda forskjellig. Fleire kommunar har skild ut delar av verksemda si (til dømes vann- og renovasjon) i eigne selskap, som oftast aksjeselskap. Organiseringa har innverknad på investerings- og lånenivå i sjølve kommunerekneskapen. Desse forholda må tas med i berekninga når ein skal vurdere gjeldsnivået til ein kommune 8. Det er oftast verksemder som driv etter sjølvkostprinsippet som er skilde ut i eige selskap. Ved å sjå på ordinær gjeld over brutto driftsinntekter frå kommunerekneskapen får vi ein indikator på kommunen sitt gjeldsnivå som er noko meir nøytralt for organisering, men ikkje heilt. Tabell over langsiktig lånegjeld og gjeld pr. innbyggjar i perioden er å finne i vedlegg 15a. Vi syner gjeld pr innbyggjar og gjeld i % av brutto driftsinntekter på kommunekonsern-nivå. 8 Vi nytter konsernrekneskap frå KOSTRA i årets rapport for å få med tal frå interkommunale samarbeid og interkommunale selskap (IKS). Det har vi ikkje gjort tidligare år, og derfor har vi lagt ved tabell i Vedlegg 16 for samanlikning med tidigare rapportar. 20

21 Gjeld pr. innbyggjar og i % av brutto driftsinntekter I % av br. Driftsinnt. Kr. pr. innbyggjar I % av br. Driftsinnt. Kr. pr. innbyggjar Bergen 63,60 % ,18 % Etne 84,36 % ,52 % Sveio 67,48 % ,37 % Bømlo 74,60 % ,45 % Stord 178,01 % ,81 % Fitjar 64,73 % ,96 % Tysnes 70,04 % ,16 % Kvinnherad 100,53 % ,76 % Jondal 69,77 % ,65 % Odda 73,48 % ,51 % Ullensvang 55,19 % ,13 % Eidfjord 21,44 % ,35 % Ulvik 17,73 % ,11 % Granvin 69,93 % ,83 % Voss 91,76 % ,84 % Kvam 98,52 % ,16 % Fusa 72,27 % ,94 % Samnanger 56,13 % ,79 % Os 94,57 % ,16 % Austevoll 69,56 % ,87 % Sund 63,44 % ,05 % Fjell 111,52 % ,51 % Askøy 119,59 % ,62 % Vaksdal 59,53 % ,71 % Modalen 44,80 % ,49 % Osterøy 65,18 % ,95 % Meland 93,58 % ,65 % Øygarden 69,01 % ,64 % Radøy 69,06 % ,77 % Lindås 83,42 % ,28 % Austrheim 95,49 % ,00 % Fedje 35,32 % ,19 % Masfjorden 42,47 % ,33 % Fylket totalt 77,45 % ,33 % Fylket u Bergen 91,64 % ,73 % Landet u/oslo 91,03 % ,95 % Gjeldsauken har vært betydeleg dei siste åra. Hordaland u/bergen har no høgare gjeldsgrad enn landet u/oslo. Det var ikkje tilfellet for nokre år sidan. Opphavleg låg Hordaland u/bergen lågare på så vel gjeld pr innbyggjar som gjeld over brutto driftsinntekter. Dernest var det nokre år der gjeld over brutto driftsinntekter låg under landet u/oslo. No ligg fylket u/bergen over på alle indikatorar. Denne tabellen er også bak (jf. vedlegg 15b). Fond og likviditet For fondsoversikt i kroner for 2009, 2010 og 2011, syner vi til vedlegg

22 Kommunane sine ordinære fond knytt til drift er disposisjonsfond og bundne driftsfond. For investeringar finns ubundne og bundne investeringsfond. Dei bundne fonda kan som det går fram ikkje nyttast fritt. Vi vil først sjå på disposisjonsfonda 2010 og 2011 i kroner for kommunekassa (ikkje konsern). Disposisjonsfonda kan nyttast fritt etter kommunestyrets vedtak til drift eller investering 9. Da figuren er i kroner, er det naturleg å ta ut Bergen kommune som på grunn av storleiken ville sprenge skalaen 10. Når ein kommune med store fond, som Kvinnherad, ikkje utmerker seg her, skuldast det at midlane er plasserte i investeringsfond. Generelt kan ein seie at verdiar frå sal av anleggsmiddel ikkje kan førast til disposisjonsfond, mens vinst og overskot kan det. Grunnlikviditet Arbeidskapital er definert som omløpsmiddel med fråtrekk av kortsiktig gjeld, men arbeidskapitalen i ein kommune inneheld også ikkje-likvide postar som ubrukte lånemiddel og bundne fond. Grunnlikviditeten, eller arbeidskapitalen sin driftsdel, er eit betre mål på likviditet i ein kommune og blir definert slik: Sum omlaupsmidlar - Bundne driftsfond og investeringsfond - Ubrukte midlar av eksterne lån - Kortsiktig gjeld = Grunnlikviditeten Sjå vedlegg 18 for tabell med grunnlikviditet i kroner og i % av brutto driftsinntekter for perioden for den einskilde kommune. 9 Investeringsfond kan ikkje nyttast til drift. 10 Bergen kommune hadde kr. 0,- i disposisjonsfond pr , kr. 316 mill i 2007, kr 286 mill i 2008, kr 268 mill i 2009, 289 mill i 2010 og 240,6 mill pr

23 14 av 33 kommunar i fylket har betra grunnlikviditeten frå 2010 til Talet på kommunar med positiv grunnlikviditet er 23. Kor stor grunnlikviditeten bør vere, er vanskeleg å seie. Om ein kommune med svak grunnlikviditet får betalingsvanskar, avheng også av betalingsmønster med meir. Det bør likevel vere eit mål for ein kommune å ha ein likviditet som er så god at fordyrande likviditetslån ikkje vert nødvendige. Avslutning Som vi har vist var 2011 eit år på det jamne med omsyn til kommuneøkonomiske resultat. Ein viktig faktor som trass alt held resultatgraden oppe er innføringa av eigedomsskatt som i mange kommunar er skilnaden mellom positivt og negativt netto driftsresultat. Den største uroa er knytt til auken i kommunal gjeld. Som nemnt er det vanskeleg å samanlikne gjeld, og særleg gjeld pr innbyggjar grunna varierande organisering. Mange kommunar 23

24 har skild ut store deler av verksemda knytt til VAR (vann og renovasjon), samt eigedom i AS som ikkje kjem med i kommunerekneskapen. Å sjå på gjeld mot brutto driftsinntekter er meir organisasjonsnøytralt, men ikkje fullt ut. Dersom vi ser på det større bildet, kan vi lettare samanlikne. På spørsmåla om gjelda stig kraftig og om gjelda stig meir i Hordaland (u/bergen) enn landet elles, er svaret ja på begge spørsmåla. Det vekker uro. Kommunane viser vilje og evne til å tilpasse driftsnivå og sjå etter unytta inntektskjelder. I tillegg til denne rapporten vil vi som vanleg publisere ein nøkkeltalsgenerator der interesserte ved å taste inn kommunenummer, fylkesnummer, kommunegruppe og land kan finne nøkkelindikatorar, behov, dekningsgrad og produktivitet for den einskilde sektor i kommunen. Tala går tre år tilbake i tid. Desse generatorane blei også publiserte for 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 og

25 Vedlegg 1 Folketal Kommune Folkemengde i alt Folkemengde i alt Folkemengde i alt Folkemengde i alt Folkemengde i alt Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Voss Kvam Fusa Samnanger Os Austevoll Sund Fjell Askøy Vaksdal Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Fylket totalt Fylket u Bergen Landet samla Landet u/oslo

26 Vedlegg 2 Skatteinngang 2011 SKAT T PÅ EIGE OG INNT EKT FOR KOMMUNANE I HORDALAND 2010 T a l i Ska tte inng. Ska tte inng. Auke i % Ska tte inng. Budsje tt Auke i % Innbe t. pr. kr Budsj. 11/ KOMMUNE pr. innb. reknsk -10 i % av bud -10 Bergen ,7% ,9 % 103,3 % Etne ,8% ,6 % 98,8 % Sveio ,7% ,6 % 98,8 % Bømlo ,5% ,3 % 100,8 % Stord ,6% ,7 % 106,5 % Fitjar ,9% ,1 % 109,1 % Tysnes ,9% ,4 % 102,6 % Kvinnherad ,7% ,4 % 96,7 % Jondal ,1% ,1 % 98,9 % Odda ,9% ,9 % 101,1 % Ullensvang ,4% ,4 % 93,7 % Eidfjord ,4% ,4 % 104,2 % Ulvik ,2% ,2 % 101,0 % Granvin ,0% ,6 % 96,5 % Voss ,1% ,7 % 98,5 % Kvam ,4% ,6 % 98,1 % Fusa ,1% ,1 % 103,3 % Samnanger ,7% ,4 % 106,1 % Os ,8% ,5 % 101,7 % Austevoll ,0% ,6 % 111,4 % Sund ,3% ,5 % 100,2 % Fjell ,1% ,2 % 102,2 % Askøy ,7% ,8 % 103,3 % Vaksdal ,7% ,4 % 98,5 % Modalen ,6% ,9 % 101,4 % Osterøy ,9% ,7 % 104,1 % Meland ,4% ,5 % 101,2 % Øygarden ,2% ,1 % 102,1 % Radøy ,3% ,2 % 96,7 % Lindås ,4% ,1 % 103,0 % Austrheim ,4% ,1 % 108,7 % Fedje ,1% ,5 % 99,4 % Masfjorden ,6% ,9 % 100,3 % Fylket ,8% ,4 % 102,7 % Fylket u/ Bergen ,3% ,1 % 101,9 % Merk: Skatteinngang per innbyggjar skil seg litt frå tidligare publisert/utsendt tabell da det her er nytta innbyggjartal ved utgangen av 2011 og ikkje ved inngangen av året som tidligare. 26

27 Vedlegg 3 - Frie inntekter pr innbyggjar i kr. Frie inntekter pr. innbyggjar i kr Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Voss Kvam Fusa Samnanger Os Austevoll Sund Fjell Askøy Vaksdal Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Fylket totalt Fylket u Bergen Landet u/oslo

28 Vedlegg 4 Eigedomskatt Eigedomsskatt i 1000 kr Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Voss Kvam Fusa Samnanger Os Austevoll Sund Fjell Askøy Vaksdal Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Fylket totalt Fylket u Bergen

29 Vedlegg 4b Eigedomsskatt etter type og sats Eig.skatt? Bare Verk og br? Byvis? By + verk&br Næring inkl V&B? Hele kom.? Gen. Sats Diff. Sats Siste taksering For eneb 120 kvm Bergen : Etne : 2007 : Sveio : Bømlo : Stord 0 : : : : : : : : : Fitjar , Tysnes : Kvinnherad Jondal : 1995 : Odda : 2011 : Ullensvang : 2007 : Eidfjord : 2007 : Ulvik : 2011 : Granvin Voss , Kvam , Fusa Samnanger : 2003 : Os 0 : : : : : : : : : Austevoll , Sund : Fjell 0 : : : : : : : : : Askøy 0 : : : : : : : : : Vaksdal , Modalen : 1990 : Osterøy Meland Øygarden : 2009 : Radøy Lindås : 2008 : Austrheim : 2009 : Fedje : 1995 : Masfjorden : 1975 : Antall kommuner

30 Vedlegg 5 Alle fritt disponible inntekter 2011 I kr 1000,- Pr innbygger I kr 1000,- I kr 1000,- I kr 1000,- I kr 1000 I kr 1000,- Pr innbygger 2011 Skatt og ramme Frie int pr inb Natress (inkl i skatt) Kons.avgift Anna eigedom Bolig og fritid Alle "frie" innt "Alle frie" pr inb Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Voss Kvam Fusa Samnanger Os Austevoll Sund Fjell Askøy Vaksdal Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Fylket totalt Fylket u Bergen

31 Vedlegg 6 - Netto driftsresultat i % av brutto driftsinntekter Netto driftsresultat i % av brutto driftsinntekter Bergen 2,77 % -0,40 % 0,66 % 1,30 % 1,62 % Etne 2,75 % 1,57 % 4,32 % 6,11 % 5,52 % Sveio 4,50 % -2,88 % -0,20 % 3,75 % 3,85 % Bømlo 0,88 % -1,75 % 2,14 % 1,11 % 2,22 % Stord -0,40 % -3,12 % 1,73 % -1,62 % 0,41 % Fitjar 2,71 % 1,38 % 2,76 % 1,71 % 2,72 % Tysnes 0,85 % -3,38 % 3,05 % 0,80 % 2,32 % Kvinnherad 4,00 % -14,46 % 7,06 % 4,61 % -5,23 % Jondal -1,03 % 4,68 % 2,96 % 2,26 % 2,66 % Odda 4,22 % 5,07 % 2,68 % 0,07 % 4,52 % Ullensvang 4,38 % 1,09 % 4,11 % 1,40 % 1,46 % Eidfjord 21,76 % 13,56 % 10,54 % 11,14 % 9,79 % Ulvik 5,40 % 1,51 % 6,96 % 10,71 % 7,13 % Granvin 2,83 % -5,94 % 8,60 % -1,67 % 3,59 % Voss 3,44 % -0,07 % 5,06 % -1,59 % -0,99 % Kvam 3,21 % 0,09 % 1,70 % 1,80 % 7,80 % Fusa 3,29 % 0,36 % 0,19 % -0,62 % 0,74 % Samnanger 0,94 % 2,85 % 5,58 % 1,01 % 3,14 % Os 0,15 % -10,75 % 3,27 % 3,90 % -1,51 % Austevoll 1,05 % 4,51 % 1,27 % 3,12 % 6,34 % Sund 0,15 % 2,52 % 2,39 % -1,46 % -0,06 % Fjell 2,43 % -0,42 % 3,01 % -0,63 % -3,13 % Askøy 3,14 % 0,49 % 1,98 % 0,88 % 0,78 % Vaksdal 2,07 % 0,33 % 6,13 % 2,79 % 1,96 % Modalen 22,65 % 10,54 % 6,78 % 8,02 % 8,58 % Osterøy -0,40 % -5,18 % 1,65 % 3,79 % -1,58 % Meland -1,70 % -7,19 % 5,16 % 2,12 % -1,26 % Øygarden 8,54 % 7,72 % 7,23 % 5,32 % 6,69 % Radøy 0,43 % 2,21 % 1,79 % 0,76 % 0,25 % Lindås 1,93 % 5,56 % 6,90 % 1,19 % -4,53 % Austrheim 6,14 % 2,04 % 7,66 % 5,73 % 3,53 % Fedje 14,72 % 6,22 % 5,10 % 4,66 % 4,35 % Masfjorden 14,01 % 6,65 % 11,08 % 6,29 % 3,31 % Fylket totalt 2,84 % -0,58 % 2,20 % 1,51 % 1,17 % Fylket u Bergen 2,92 % -0,78 % 3,80 % 1,73 % 0,70 % Landet u/oslo 2,19 % -0,39 % 2,95 % 2,54 % 2,15 % 31

32 Vedlegg 7 - Netto driftsresultat i kr. 1000, Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Voss Kvam Fusa Samnanger Os Austevoll Sund Fjell Askøy Vaksdal Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Fylket totalt Fylket u Bergen Landet u/oslo

33 Vedlegg 8 Meir-/mindreforbruk Meir / mindreforbruk (Akkumulert overskot) Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Voss Kvam Fusa Samnanger Os Austevoll Sund Fjell Askøy Vaksdal Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim 0 0 Fedje Masfjorden Merk: Kommunekasse ikkje kommunekonsern (andre tal er kommunekonsern viss det ikkje er gjort merksam på anna) 33

34 Vedlegg 9 Akkumulert rekneskapsresultat Akkumulert rekneskapsresultat i 1000 kr Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Voss Kvam Fusa Samnanger Os Austevoll Sund Fjell Askøy Vaksdal Modalen Osterøy Meland Øygarden Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Merk: Kommunekasse ikkje kommunekonsern (andre tal er kommunekonsern). 34